Morgunblaðið - 06.12.1981, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUfl 6-.DESEMBER 1981_15
Tomas
I
Ljóðabókin Fagra veröld, önnur ljóða-
bók Tómasar Guðmundssonar, kom út í
nóvember 1933. Fyrsta útgáfan seldist
upp á örfáum dögum. A næstu tólf mán-
uðum var hún endurprentuð tvisvar
sinnum. Engin íslenzk ljóðabók hefur
hlotið slíkar móttökur, hvorki fyrr né
síðar. Þjóðin hafði eignazt stórskáld, og
hún skildi það.
Ég var á þessu hausti ungur piltur í
menntaskóla. Engin bók hafði áður orðið
mér slík opinberun, — og hefur ekki orð-
ið síðan. Hvers vegna? Á þessum árum
heimskreppunnar miklu áttu ekki aðeins
íslendingar við erfiðleika að etja. Á und-
anförnum árum hafði allur hinn svo kall-
aði menntaði heimur búið við mesta
efnahagsböl sögu sinnar. I auðugasta
landi veraldar, Bandaríkjunum, hafði
fjórði hver maður verið atvinnulaus.
Ungir menn litu ekki björtum augum til
framtíðarinnar. En þá kemur allt í einu
maður, sem yrkir dýrlega um fagra ver-
öld, Reykjavík verður borg, þar sem
strætin syngja og gatan glóir, það er
ekkert fegurra en vorkvöld í Vesturbæn-
um, meðan ástfanginn blær svæfir hljóð-
lát grös í grænum garði, æfir lítil lóa í
Vatnsmýrinni lögin sín undir konsert
morgundagsins.
Lestur slíkrar bókar varð ekki til þess,
að ungur piltur lokaði augum fyrir þeim
vanda, sem því fylgir að vera til, en hann
sá, að það er líka fegurð í veröldinni.
Eins og Jónas Hallgrímsson hafði verið
skáld fegurðarinnar á nítjándu öld, varð
Tómas Guðmundsson skáld fegurðarinn-
ar á hinni tuttugustu. Fagra veröld var
ljóðabók um ást og fegurð, um fegurð
ástarinnar.
Tómas Guðmundsson hafði áður ort
um Sundin blá. í þeirri bók eru ljóð frá
unglingsárum, sem bera þess vott, að
mikið skáld var að fæðast. Þótt margt
hefði breytzt, var máninn ennþá samur
og stjörnurnar og brú silfurgeislans um
sædjúpið.
„Hér komum við, er kyrrt var,
á kvöldin, ég og þú.
Og stundum, þegar heimleiðis
hélt ég einn til mín,
á hjarnið kalda kraup ég lágt
og kyssti í sporin þín.“
Svo orti hann Stjörnur vorsins, þar
sem hann dáðist að því, hve hjörtum
mannanna svipar saman í Súdan og
Grímsnesinu. En úr Fljótinu helga
heyrðist niður þeirrar lífsgátu sem engin
vísindi fá ráðið, en mikið skáld getur
gert að heillandi spurn. Enn er þó feg-
urðin aðal ljóða Tómasar Guðmunds-
sonar.
í Þrem ljóðum um lítinn fugl segir
hann m.a.:
„Það vorar fyrir alla þá, sem unna,
og enginn getur sagt, að það sé lítið,
sem vorið hefur færzt í fang, og skrítið,
hvað fljótt því tekst að safna í blóm og runna.
Ég þekki líka lind við bláan vog,
lítið og glaðvært skáld, sem daglangt syngur
og yrkir sínum himni hugljúf kvæði.
Og litlu neðar, einnig út við Sog,
býr óðinshani, lítill heimspekingur,
sem ég þarf helzt að hitta í góðu næði.
Og megi gæfan blessa þína byggð
og börnum þínum helga vatnið fríða,
fugl eftir fugl og sumar eftir sumar."
Svona hefur ekkert íslenzkt skáld ort
nema Tómas Guðmundsson.
Við nútímamenn lifum á öld vísinda.
Við vitum, hvað við eigum vísindum og
tækni að þakka, hagsæld, heilsu og lang-
lífi. Hitt er mér til efs, að okkur sé nægi-
lega ljóst, hversu listir eru þroska okkar
og hamingju nauðsynlegar.
Oft er um það rætt, hvað sé ólíkt með
listum og vísindum, jafnvel talað um
þessa tvo meginþætti menningar sem
andstæður. Vísindin eru þá gjarnan
kennd við kalda skynsemi, en list við
heitar tilfinningar. Sannleikurinn er sá,
að kjarni hvors tveggja, lista og vísinda,
er hinn sami, og þegar öllu er á botninn
hvolft líklega skyldari tilfinningu en
skynsemi. Upphaf sérhvers listaverks er
hugmynd. ímyndunaraflið, hugmynda-
flugið, er upphaf allrar listsköpunar. En
hið sama á við um vísindin. Hugmynda-
auðgi er höfuðeinkenni mikils vísinda-
manns. Ég hef einhvers staðar séð, að
vafasamt verði að telja, hvor hafi verið
hugmyndaríkari, Newton eða Shake-
speare. Fróðleikur einn er ekki vísindi,
fremur en orð eru skáldskapur. Það er
sama aflið, sem gerir fróðleik að vísind-
um og orð að skáldskap, liti að málverki
og hljóð að tónlist: ímyndunaraflið,
hugmyndaflugið, sköpunargáfan.
Það, sem fyrst og fremst hefur gert
Tómas Guðmundsson að stórskáldi, er
ímyndunarafl hans, sköpunargáfa hans.
Hann yrkir um ást og fegurð. Það hafa
fjölmörg önnur skáld gert. En hann sér
fegurðina annars staðar og sýnir okkur
hana öðru vísi en aðrir, með sínum eigin
hætti. Hún göfgar ekki aðeins í ljóðum
hans. Hún gleður. Þess vegna er glettni
og gamansemi í mörgum fegurstu ljóðum
Tómasar Guðmundssonar. Herskarar af
ungum mönnum ganga sérhvern dag í
draumi og dreyma Hönnu litlu í önnum
prófsins.
„Og þeir koma og yrkja til þín
ódauðlegu kvæðin sín.
Taka núll í fimm sex fögum
og falla — af tómri ást til þín.“
Tómas Guðmundsson er ekki aðeins
eitt mesta skáld íslendinga fyrr og síðar.
Hann er einnig eitt skemmtilegasta
skáld, sem íslendingar hafa eignazt.
Hann hefur ort um það, þegar hann
praktíseraði. Þar segir hann meðal ann-
ars:
„Því á skrifstofunni minni — þar ríkti ró
og næði.
Jafnvel rukkararnir brugðust og þóttust ekki
sjá mig.
Og var þá nokkur furða, þótt ég færi að
yrkja kvæði
um þau fyrirbrigði lífsins, er sóttu tíðast
á mig.
En seinast, þegar eyðublöðin entust mér ei
lengur,
hvað átti ég þá framar við skrifstofu að gera?
Með kærri þökk fyrir viðskiptin ég kunngerði
eins og gengur,
að cand. jur. Tómas Guðmundsson væri hættur
að praktísera."
En í því, sem Tómas Guðmundsson
hefur ort fegurst, er mikil alvara. Þjóð-
vísa Tómasar Guðmundssonar er eflaust
í hópi mestu snilldarkvæða, sem kveðin
hafa verið á íslenzku.
Sextán ára varð hún á vegi hins unga
manns. Þá lá vorið yfir sænum. Sumar-
nætur margar svaf hún á armi hans og
var sælust allra í bænum. En meðan
hjörtun sofa býst sorgin að heiman, því
sorgin gleymir engum. Seinna vakti hún
marga nótt við sæng hans. Þeir sögðu
hann vera á förum. Þá talaði hann oft
um hið undarlega blóm, sem yxi í draumi
sínum. Og orðin, sem gáfu tungu hans
töfrabjartan róm, urðu tár í augum
hennar. Ungi fagri sveinninn var tekinn
úr örmum hennar. Síðan vakir hún ein
við sæng hans. En hún biður um að
ganga hljótt um húsið hans. Hún er dul-
arfulla blómið í draumi hins unga
manns, og hún deyr, ef hann vaknar.
Sú snilli máls og forms, sem Tómas
Guðmundsson hefur búið þessum mynd-
um, veldur því, að þetta kvæði verður
aldrei þýtt á erlenda tungu. Við íslend-
ingar eigum það einir. Það eykur veg-
semd þess og vanda að vera íslendingur.
II
Margir segja, að það eigi að vera höf-
uðhlutverk skálda að flytja kenningu,
berjast gegn ranglæti, krefjast réttlætis.
Oft vill það þó gleymast, að menn getur
greint á um, hvað sé réttlæti og hvað
ranglæti. Um hitt geta menn verið sam-
mála, að vísindin hafa fært okkur mik-
inn sannleika, mikil gæði. Hagsæld
okkar er meiri en nokkru sinni fyrr.
Ræða Gylfa Þ.
Gíslasonar
á aðventusamkomu
í Garðakirkju
29. nóv. helg-
aðri Tómasi
Guðmundssyni
Maðurinn er ekki aðeins orðinn herra
jarðarinnar. Hann er að leggja undir sig
himingeiminn. Enginn skynsamur mað-
ur dregur í efa gildi stærðfræði
Arkimedesar, þyngdarlögmáls Newtons
eða afstæðiskenningar Einsteins. Með
hjálp slíkra kenninga hefur maðurinn
unnið sigra sína á blindum öflum náttúr-
unnar.
En fyrir tvö þúsund árum var sagt:
„Safnið yður ekki fjársjóðum á jörðu,
þar sem mölur og ryð eyðir, og þar sem
þjófar brjótast inn og stela; en safnið
yður fjársjóðum á himni, þar sem hvorki
eyðir mölur né ryð, og þar sem þjófar
brjótast ekki inn og stela, því að þar sem
fjársjóður þinn er, þar mun og hjarta
þitt vera ... Er ekki lífið meira en fæðan
og líkaminn meira en klæðnaðurinn ...
Lítið til fugla himinsins, þeir sá ekki né
uppskera og þeir safna ekki heldur í
hlöður, og yðar himneski faðir fæðir
þá ... Gefið gaum að liljum vallarins,
hversu þær vaxa, þær vinna ekki og þær
spinna ekki heidur, en ég segi yður, að
jafnvel Salómon í allri dýrð sinni var
ekki svo búinn sem ein þeirra ... Segið
því ekki áhyggjufullir: Hvað eigum vér
að eta? eða Hvað eigum vér að drekka?
eða Hverju eigum vér að klæðast...
Yðar himneski faðir veit, að þér þarfnist
alls þessa. Leitið fyrst ríkis hans og
réttlætis, og þá mun allt þetta veitast
yður að auki.“
í fljótu bragði kann að virðast djúp
staðfest milli boðskapar þessara orða
Fjallræðunnar og þeirrar viðleitni vís-
inda að leita sannleika og auka hagsæld.
Svo er þó ekki vegna þess, að vandinn,
sem vísindin leysa, er annar en sá, sem
Fjallræðan lýsir. Auðvitað fögnum við
því öll, ef afkoma okkar batnar, ef okkur
er forðað frá sjúkdómum, ef skilyrði
okkar til menntunar aukast. En er okkur
ekki öllum jafnljóst, að það er fleira, sem
gefur lífinu gildi og getur gert okkur
hamingjusöm? Gleðin, sem af því hlýzt, .
að geta verið góður barni, er ekki verk
neinna vísinda. Fegurðin, sem ljómar í
augum þess, sem finnur ást vakna í
brjósti sér, hlýjan í handtaki vinar, eru
ekki rökstudd sannindi. Þessi gæði eru af
öðrum heimi en heimi vísindanna. Heyra
þau ekki einmitt til ríki hins himneska
föður og réttlæti hans?
Það er listin, og þá ekki sízt skáldskap-
urinn, sem opnar augun fyrir gildi þeirra
gæða, sem eru ekki fólgin í fjársjóðum á
jörðu og eru ekki afrakstur vísinda, en
eru engu að síður skilyrði lífshamingju
og þroska.
Auðvitað getur skáld skoðað það hlut-
verk sitt að efla vísindi og sannleika, að
auka réttlæti og berjast gegn ranglæti.
En það er enn mikilvægara verkefni
skálda að auka skilning á þeim verðmæt-
um, sem vísindin geta ekki skapað. Feg-
urðin er ekki árangur rannsókna. Ástin
er ekki niðurstaða tilrauna. Skáldið, sem
göfgar með því að varpa nýju ljósi á feg-
urð veraldarinnar, skáldið, sem eykur
hamingju með því að vekja i ungu hjarta
unað hreinnar og saklausrar ástar,
skáldið, sem skerpir skilning á gildi góð-
vildar og vináttu, á því, að þar, sem
hjarta þitt er, þar er fjársjóður þinn, það
skáld vinnur manninum ekki minna gagn
en vísindamaðurinn, sem bætir hag hans
og lengir líf hans.
Tómas Guðmundsson hefur ort af
djúpri tilfinningu um göfgi fegurðarinn-
ar og yndi ástarinnar. En hann hefur
líka sagt við nóttina, sem svæfir sorgir
og fögnuð dagsins og geymir dýrðir
sumarsins í fölnuðu laufi:
„Tak þú mitt angur og vinn úr því söng, er sefi
söknuð þess alls, er var og kemur ei framar “
Þannig lýsir hann fyrir okkur þeim
leyndardómum mannlífsins, sem engin
visindi munu nokkru sinni veita skýringu
á.
Ekkert djúp er staðfest milli Ijóða
Tómasar Guðmundssonar og boðskapar
Fjallræðunnar. Kjarni hvors tveggja er í
raun og veru, að maðurinn er meira en sá
auður, sem hann safnar, og það vald, sem
hann öðlast. Veröldin er ekki aðeins rík.
Hún er einnig fögur. Safnið yður ekki
fjársjóðum á jörðu, en safnið yður fjár-
sjóðum á himnum.
Tómas Guðmundsson orti minningar-
ljóð um vin sinn, Jón Thoroddsen, eitt
fegursta ljóð sinnar tegundar, sem ort
hefur verið á íslenzku. Þar minnir hann
á tengslin milli himinsins og jarðarinn-
ar, milli tímans og eilífðarinnar:
„Og skín ei ljúfast ævi þeirri yfir,
sem ung á morgni lífsins staðar nemur,
og eilíflega, óháð því, sem kemur,
í æsku sinnar tignu fegurð lífir?
Sem sjálfur Drottinn mildum lófum lyki
um lífsins perlu í gullnu augnabliki —“