Morgunblaðið - 06.12.1981, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1981
Hörður frá Kolkuósi án vafa glæsilegasti
hesturinn sem komið hefur úr mínu stóði
Spjallað við Sigurmon Hartmannsson
í Kolkuósi um hrossarækt og fleira
Allir þeir er áhuga hafa á hrossarækt og hestamennsku hér á landi, kannast við
Sigurmon bónda Hartmannsson á Kolkuósi í Skagafirði, eða hafa í það minnsta heyrt
hans og hrossa hans getið. Svo víðfræg eru Kolkuóshrossin um allt land, og svo kunnur
er Sigurmon fyrir afskipti sín af íslenska hestinum á þessari öld, að útilokað er að fjalla
af nokkru viti um hestamennsku og hrossarækt síðustu áratugina, án þess að Kolkuóss-
bóndinn og stóð hans skipi þar veglegan sess.
Sigurmon er nú hniginn að aldri, og að mestu sestur í helgan stein, en þó bregður enn
fyrir æskufjöri og eldlegum áhuga þegar talið berst að gæðingum hans. Blaðamaður
Morgunblaðsins var á ferð um sveitir Skagafjarðar síðla á nýliðnu sumri, þeirra erinda
að afla efnis af skagfirskum gæðingum og eigendum þeirra. Frá upphafi var Ijóst að slík
ferð væri markleysa ein, ef ekki væri ekið heim traðirnar að Kolkuósi og guðað á glugga
þeirra heiðurshjóna, Haflínu Björnsdóttur og Sigurmons Hartmannssonar.
Fimm jarðir —
a(3. hundrað hross
„Þetta er nú ekki orðið neitt eft-
ir af okkar búskap eða stóði, enda
erum við hjónin nú að gerast göm-
ui„ segir Sigurmon, er við hófum
spjallið yfir rjúkandi kaffi og
borði er svignaði undan fjölbreytt-
um kræsingum af brauð- og köku-
inu, þú mátt ekki slátra þessum
folöldum." Hann bauðst til þess að
kaupa hryssur af mér, eða réttara
sagt að selja þær, og úr varð að
Páll á Kröggólfstöðum kom norð-
ur og sótti þær, en ég hætti að
slátra!"
Síðan kvaðst Sigurmon varla
hafa fargað nokkurri skepnu úr
bændur og eðli þeirra, en að rækta
minka og kanínur og hvað annað
sem nú er verið að brydda uppá.
Ég hafði alla tíð bæði sauðfé og
kýr hér á Kolkuósi auk hrossanna,
og var því aldrei stóðbóndi ein-
göngu. Bæði þótti mér það trygg-
ara, og svo hafði ég gaman af bæði
kúm og kindum."
Hinn aldni höfðingi, Hörður 591 frá Kolkuósi í stóði sínu að Vöglum í Blönduhlíð í sumar. Hörður er nú 24ra vetra,
en ber aldurinn svo vel, að yngri hestar væru fullsæmdir af, og er hann þó orðinn þunnur á síðuna, enda áliðið
Numars er myndin var tekin. Kristín húsfreyja og Gísli Magnússon á Vöglum töldu raunar Hörð varla hæfan til
myndatöku, en blaðamanni fannst hvorki þeim né Herði gamla neinn skaði gerður með myndbirtingu, svo vel sem
hann ber aldurinn. — Hafa verður þó í huga að myndin er tekin eftir að hann hafði verið í stóði sumarlangt.
Enn hitnar Sigurmoni í hamsi
er hann ræðir um uppbyggingu
jarðarinnar Asgarðs, en þar hafði
hann látið reisa stórt og mikið
hús, og dóttir hans og tengdasonur
hugðu þar á búskap. „En þá átti að
fækka bújörðum, og Bændahall-
arklíkan kom í veg fyrir að raf-
magn fengist á jörðina, þó ekki
vantaði nema örfáa staura til að
svo mætti verða."
Svaðastaðastofninn með
blöndu úr Húnaþingi
„Hrossin hér í Kolkuósi eru af
Svaðastaðastofninum, það er rétt“
segir Sigurmon, þegar talið berst
aftur að hrossaræktinni. „Faðir
minn kom hér að Kolkuósi um
aldamótin, og stundaði þá verslun
á þessum gamia verslunarstað, en
þá var hér ekkert ræktarland og
erfitt um búskap. Verslunin lagð-
ist svo fljótlega niður, og pabbi
sneri sér að búskapnum.
Hrossarækt hefst hér svo ekki
fyrr en um eða eftir 1920, er faðir
minn eignaðist hryssuna Nönnu
frá Efra-Ási, og síðar stóðhestinn
Hörð 112 frá Kolkuósi.
Þessi hross eru bæði af Svaða-
Nei, Hornafjarðarhrossin hafa
ekki blandast mínu stóði, það er
ekki rétt sem Gunnar Bjarnason
hefur haldið fram um það. Ég hefi
ekkert á móti þeim hrossum, en ég
var aldrei hrifinn af því að blanda
þessu öllu saman, það á hver stofn
að fá að halda sínum sérkennum."
Hörður 591
gæsilegasti hesturinn
Svo það eru þá ekki neinir þræð-
ir úr Hornafjarðarstofninum í
þeim fræga og oft umdeilda stóð-
hesti þínum, Herði 591 frá Kolku-
ósi?
„Nei, ekki er það nú, en hann
átti hins vegar ættir að rekja til
Húnaþings að hluta til, því amma
hans var Hnausa-Brúnka frá
Hnausum í Þingi í Húnavatns-
sýslu. Hann fær því blóð úr Húna-
vatnssýslu eins og hestar af þess-
um stofni hafa alltaf gert af og til,
og gerir það Svaðastaðastofninn
alls ekki ómerkari, heldur er það
aðeins ein skýringin á því hvernig
eðlisþættir hans eru samtvinnað-
ir.
Hörður 591 er mikill hestur, það
er rétt, og ef til vill er þar að finna
skýringarnar á því hve oft hefur
í bæjardyrunum á Kolkuósi: Heiðurshjónin Sigurmon Hartmannsson og
Haflína Björnsdóttir. Ljósm.: Anders Hansen

kyni. „En það er rétt, að um tima
var þetta talsvert meira í sniðum
en nú er“ heldur Sigurmon áfram,
„þá höfðum við fimm jarðir og
óhemju mörg hross, of mörg raun-
ar. — Hve mörg? Ætli j)au hafi
ekki verið eitthvað talsvert á
þriðja hundraðið, ég tímdi ekki að
farga þeim, það var hann Gunnar
Bjarnason sem sagði mér að það
mætti ég ekki gera, þetta væru
slíkar gersemar þessi hross hérna
frá Kolkuósi.
Þessar jarðir eru í fyrsta lagi
sjálfur Kolkuós, þá Ásgarður hér
fyrir ofan, og Mikiaholt, og síðan
tvær jarðir á Kolbeinsdal, ágætar
fyrir hross, en eru nú báðar í eyði;
Saurbær og Unastaðir.
Já, ég segi að hrossin hafi verið
of mörg, því þegar stóðið er orðið
af þessari stærðargráðu, þá er
hvorki hægt að hafa nægilegt eft-
irlit með ræktuninni, né arð af
sölu. Ég var því farinn að slátra
tryppum, en Gunnar Bjarnason
frétti af því, hringdi til mín og
sagði það ófært: „Þú átt einn
dýrmætasta hrossastofn á land-
stóðinu, og raunar ekki þurft þess
með, því þótt stóðið hafi oft verið
stórt, þá hafa kaupendurnir einnig
verið margir.
Góð aukabúgrein
hrossaræktin
„En það er nú samt svo“ heldur
Sigurmon áfram, „að það er ekki
auðvelt að eiga allt sitt undir
hrossaræktinni. Þetta er of stop-
ult, þótt vel gangi að selja hross í
ár, þá er engin trygging fyrir því
að eins vel gangi næsta ár á eftir.
Þar kemur svo margt til, áhuginn
er misjafn, heyfengur manna set-
ur þeim skorður varðandi kaup á
hestum, og svo er fjárhagur fólks í
landinu breytilegur. Allir hafa
þessir þættir áhrif á afkomu þess
bónda er við hrossarækt og sölu
fæst, og því er oft skammt milli
góðæris og hallæris á slíkum
búum.
Hrossaræktin er á hinn bóginn
ágæt aukabúgrein og ég held að
hún eigi mun betur við íslenska
Oddviti í
tuttugu ár
Sigurmon hefur einnig haft
fleira fyrir stafni, en búsýsluna
eina, því mikill tími hefur farið í
félagsstörf. Hann var til dæmis
oddviti í hreppnum í tuttugu ár.
„Ég var alla tíð sjálfstæðismaður,
þótt flestir væru nú sennilega
framsóknarmenn hér um kring.
Nei, það skiptir engu máli í þessu
sambandi, framsóknarmenn höfðu
ekki á móti mér fyrir það, í
hreppsmálum unnu allir saman."
Sigurmon er á hinn bóginn
ómyrkur í máli þegar talið berst
að byggingu Bændahallarinnar á
sínum tíma, sem kostuð var af fé
bænda um allt land. „Það var ekk-
ert vit í því hvernig þetta var
byggt, og áreiðanlegt er að bænd-
ur höfðu annað við fjármuni sína
að gera á þessum árum. Helst vildi
ég að þessi svokallaða Bændahöll
yrði seld. Hvað hafa bændur á ís-
landi að gera við að eiga þetta
gríðarstóra hótel í Reykjavík? Og
er ekki verið að tala um að stækka
það?“
staðastofni, sem ræktaður hafði
verið hjá Pálma Símonarsyni og
Jóni á Svaðastöðum, móðurbróður
hans, en faðir minn var mágur
Pálma. Pálmi ræktaði áfram stofn
Jóns, og hefur stóðhesturinn Sörli
71 frá Svaðastöðum oft verið tal-
inn forfaðir stofnsins, þó vissulega
eigi hann sér mun lengri sögu. En
Sörli var afburðahestur og setti
mark sitt víða, bæði hér nyrðra,
og þá ekki síður austur á Fljóts-
dalshéraði, þar sem hann var
notaður lengi til undaneldis. Inn í
okkar hross blönduðust svo einnig
hross af svipuðum uppruna, frá
Jóni Benediktssyni á Hólum, og
þessi stofn hefur svo verið fram-
ræktaður hér hjá okkur.
Svaðastaðastofninn hefur löng-
um verið talinn hreinræktaður
skagfirskur stofn, og er það rétt
svo langt sem það nær. En hitt er
sjálfsagt einnig rétt, að hrossin
hér hafa eitthvað blandast hross-
um úr Húnaþingi, meðal annars
komið hingað með heimasætum og
öðru fólki er flutti úr Húnavatns-
sýslu til Skagafjarðar.
staðið styrr um hann. Hann er án
vafa glæsilegasti hesturinn sem
fram hefur komið í mínu stóði, og
þótt víðar væri leitað í tíma og
rúmi. Hann er afburðahestur, og
fáir hestar hafa átt viðburðaríkari
ævi en hann. Hann var lengi not-
aður hér í Skagafirði, um árabil
var hann á Suðurlandi er þeir áttu
hann Jón dýralæknir Pálsson á
Selfossi og Páll Sigurðsson á
Kröggólfsstöðum í ölfusi, og síðan
kom hann aftur hingað norður. Nú
er hann hjá dóttur minni og
tengdasyni á Vöglum í Blönduhlíð,
orðinn tuttugu og fjögurra vetra,
en hefur þó enn sitt stóð og ber sig
höfðinglega í ellinni. Sjálfur hef
ég svo rauðan fola undan honum
hér heima í Kolkuósi. Líklega hef-
ur enginn tölu á afkvæmum hans.
Óhemjumörg hafa verið sýnd á
sýningum, og erlendis eru hestar
undan Herði og út af honum vel
þekktir, nægir þar að nefna Stíg-
anda frá Kolkuósi og Vörð frá
Kýrholti, sem báðir bera sterkan
svip af Herði og hrossunum
hérna.“