Morgunblaðið - 10.11.1982, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. NÓVEMBER 1982
79
Jón I>. Arnason:
Spurningin er: Hvenær má búast við að
heimsbjörgunaráhrifa frjálslyndis og
jöfnunar taki að gæta?
— Lífríki 02 lífshættfr LXXXIII.
Friedrich Nietzsche
Sá hnattfeðma úrkynjun fyrir.
Undir gunnfána þrælasiðferðis
Afleitt ástand og háskaleg
þróun um allan heim, og þess
vegna ískyggilegar horfur á að
unnt muni reynast að tryggja
viðunandi tilveruskilyrði mann-
lífs og jarðlífs, valda hugsandi
fólki sífellt þyngri áhyggjum.
Ýmsir telja illmögulegt, ef ekki
ógerning, að hindra úrslitasigur
tortímingarinnar.
Vonin um að úr rætist lifir þó
enn og má sízt slokkna nú, þegar ,
öll iíkindi hníga til að vinstri
andinn hafi náð ofurvaldi yfir
andlegum og sálrænum þroska-
möguleikum einstaklinga og
þjóða. Tök hans virðast hafa náð
þeirri festu, að nálega hvaðeina,
sem færzt er í fang, leiði til bölv-
unar. Honum sýnist hafa tekizt
að ræna manneskjuna hæfileik-
anum til að skynja og skilja
hlutdeild sína í harmleiknum.
Gífurlegt
úrræðaframboð
Alltof yfirborðslegri og frjáls-
skilinni uppfræðslu verður með
réttu um kennt. Ekki miklu síð-
ur en tómlætishroka þeirra, er
aðeins líta á heiminn sem óend-
anlegan vígvöll rányrkju og
ofneyzlu. Eða hinu glórulausa
æruleysi, sem í þeim hugsunar-
hætti er fólgið, að manneskjan
skuli fyrst og fremst metin eftir
vélhæfðri framleiðslugetu (liber-
alismi) eða óseðjandi neyzlu-
fýsnum (sósíalismi), svo og auð-
sveipni við þokukenndar vel-
sældarhugsmíðar reistar á mis-
þyrmdri von um framtíð, sem
aldrei gat komið.
M.a. af þessum sökum er ein-
sýnt, að öll þau feikn af óbrigð-
ulum úrræðum, sem nú eru á
boðstólum til höfuðs þrúgandi
vandamálum — t.d. efnahags-
málum — eru í rauninni neyðar-
úrræði til bráðabirgða, sem
breyta engu, og eru því, þegar
bezt lætur, aulaleg undan-
bragðauppátæki, en þó langoft-
ast lygar og slýmælgi.
Með hliðsjón af þeim bálviðr-
um, sem nú herja um alla heims-
byggð, og umkomuleysi eins sem
allra í sviptingum samtíðar, er
gengið hefir af göflunum, sætir
naumast furðu, að fjöldi fram-
sýnismanna er tekinn að gaum-
gæfa lærdóma liðins tíma af æ
meiri alvöruþunga. Áhuginn
hefir eins og af sjálfu sér einkum
beinzt að vexti og viðgangi,
hnignun og falli Rómarríkis.
Enn aðrir hafa gert sér far um
að brjóta hina hugfræðilegri
kafla mannkynssögunnar til
mergjar sérstaklega. Að því
leyti, er ég hefi haft snefil af,
virðast Friedrich Nietzsche og
Oswald Spengler þykja athyglis-
verðastir og girnilegastir til leið-
sögu. Einnig það hefir gerzt eins
og af sjálfu sér.
Fyrirsögn Spenglers um
skapadægur Vesturlanda svipar
óneitanlega til hinnar víðræmdu
yfirlýsingar Nietzsches: „Guð er
dauður." En, að því er best verð-
ur séð, ekki af því að Spengler
lærði af Nietzsche, sem hann
vitnar iðulega í og gagnrýnir
ótæpilega á köflum, heldur
miklu fremur sökum þess, að
báðar skýrgreina náskylda
kjarna á mismunandi forsend-
um. Franz Vonessen, prófessor í
þjóðfélagsvísindum í Freiburg,
staðhæfir (í bók sinni, „Die
Herrschaft des Leviathan",
Stuttgart 1978) að meginmunur-
inn felist í framsetningu og
kennimáta. Hann segir að
Spengler hafi lagt áherzlu á að
sanna, en að Nietzsche hafi hins
vegar vitað, að sannindum, sem
úrslitum ráða, verði ekki trúað,
að viðburðurinn eða tiltekið
orsaka- og afleiðingasamhengi,
er sé að baki, þarfnaðist tíma til
að „komast í almææli", og enn
lengri tíma til að falla í frjóan
jarðveg og festa rætur í vitund-
inni.
Nietzsche var vissulega ein-
stæður. Hann vissi það, sem
ýmsa grunar loks nú og fleiri
kvíða ósjálfrátt, en fæstir eru
sannfærðir um. Hann vissi að
mönnunum finnst, að afdrifarík-
ustu atburðir „koma okkur við“
þá fyrst, þegar afleiðingarnar
hellast yfir þá úr fortíðinni,
komi svo að segja aftan að
okkur. Máski mætti líka orða
hugsun hans þannig, að framtíð-
in væri liðin og við lifðum jafnan
i liðinni ókominni tíð, hrærð-
umst m.ö.o. í þáframtíð.
Svipa samtíðar sinnar
„Það, sem mér hefir reynzt
þyngst þrauta, það er í raun og
Þekktar
orsakir
sannleika úrlausnarefnið „dé-
cadence", andvarpar Nietzsche í
forspjalli sínu að „Der Fall
Wagner". („Décadence“=hnign-
un, úrkynjun, hrörnum, anti-
darwinismi). Þessi höggdjarfa
svipa samtiðar sinnar og óvenju-
lega viðkvæma sál, sem ekki
andartak duldist óðahnignun
vestrænnar menningar, gerðist
ákafastur gagnrýnenda evr-
ópskra þjóðlífshátta síðan
Rousseau leið, þó að af allt öðru
hugarfari væri.
Þegar fyrir röskum 100 árum
leitaðist Nietzsche af eðlislægum
eldmóði við að opna augu hugs-
andi stéttanna fyrir því heldíki,
sem hlyti að bíða Evrópuþjóða,
ef hinum vanmegna og sjúku,
kjarklausu og þreyttu, frjáls-
lyndu og baráttulötu, yrði liðið
að troða hinum hraustu og
djörfu, þróttmiklu og ungu, ein-
beittu og sóknfúsu um tær, ef
„þrælasiðferðið er metið tigin-
mennasiðgæði" æðra. Hann
vakti athygli á, að: „Æðsta gild-
ismatið er fyrir löngu orðið gild-
ismat hinna uppgefnu." Óhjá-
kvæmilega af þeim sökum einnig
leiddi óstöðvanleg niðurlota-
hneigð, „allsherjar villuráf
mannkynsins frá ásköpuðum eð-
lishvötum sínum".
Nietzsche var óþreytandi við
að kunngera „upprás nihilism-
ans“, sem blóðstorknað og
mergmorkið mannkyn myndi
naumast fá staðizt. Hann lét
ekki heldur neinum eftir að
velkjast í vafa um, hvað helzt
ylli framgangi úrkynjunarstefn-
unnar: lýðræði og sósíalismi.
Hann reyndist enda sannspár.
Á því leikur ekki minnsti efi
lengur, að eiginlega alls staðar
hafa undirmálsöflin nagað mátt-
arstoðir þjóðfélaganna til falls.
Nú þykir tæpast nokkur eiga
virðingarvott eða viðurkenningu
skilið nema hann sé af einhverj-
um ástæðum ófær um að sjá
sjálfum sér farborða, jafnvel þó
að engu öðru en éigin aumingja-
skap verði um kennt. I hlutarins
eðli liggur hins vegar, að ekkert
óspillt hjarta getur sleppt slög-
um vegna ógeðs á að rétta hjálp-
arhönd öllum þeim, sem fingur
Guðs hefir bent út af baráttu-
velli lífsins. Að til slíks skuli
þurfa lagaboð, það er í sjálfu sér
hneisa, en jafnframt dálaglegur
vitnisburður, eða hitt þó heldur,
um blessunaráhrif „mannúðar-
fólks“ á góðum launum.
Sjáendur 19.
og 20. aldar
En enda þótt ótvíræð siðferð-
isskylda hinna sjálfbjarga sé að
létta undir með bágstöddum, má
ekki láta falla í gleymsku, að af
hinum öldruðu, sjúku og duglitlu
verður þess að sjálfsögðu aldrei
krafizt, að þeir beri þjóðfélagið
uppi. Ef það verður á annað borð
hægt í framtíðinni, hlýtur það
að verða hlutverk hinna ungu,
hraustu og djörfu. Hinir fyrr-
nefndu eiga sér ekki lífsvon án
þeirra síðarnefndu. Þeir síðar-
nefndu gætu hins vegar komizt
vel af án hinna fyrrnefndu.
Svona einfalt er nú einu sinni
jafnræðið í náttúruríkinu í snið-
um, og ég get ekki í fljótu bragði
séð annað en að viturlegt hljóti
að vera að reisa alla stjórn-
skipan í samræmi við það.
„Öld hinna
brostnu vona“
Ef hamingja skyldi gefa, að
einhvern tíma yrði hægt að skrá
alla sögu 20. aldar, er sennilegt,
að dr. Herberg Gruhl komist
býsna nærri sanni (í hinni nýju
bók sinni, „Das irdische Gleich-
gewicht", Dússeldorf 1982), þeg-
ar hann fullyrðir að hún muni
hljóta nafngiftina „öld hinna
brostnu vona“. Vafinn á, að sú
skrásetning geti nokkru sinni átt
sér stað, liggur einkum í 3 upp-
götvunum, sem séð hafa dagsins
ljós síðan heimsstyrjöld II lauk,
og varpa nú sífellt svartari
skuggum yfir vitund okkar og
verund:
I Sprengifjölgun mannkyns og múgkyns,
II Linnulaus náltúruránskapur og
náUúruspjoll,
III Kjarnorkuheirórin, sem jjetur hafizl á
na*sta andartaki.
Sérhver einstakur þessara 3ja
ógnvalda getur valdið heimsslit-
um. Ef samverkan þeirra helzt,
mun hinn skelfilegi veruleiki
yfirstíga allt, sem hið taumlaus-
asta ímyndunarafl genginna
kynslóða kallaði fyrir hugskots-
sjónir þeirra um vítisógnir
ragnaraka.
Um margar umliðnar aldir
hafa bæði leikir og lærðir brotið
heilann og deilt um, hver hafi
skapað heiminn og með hverjum
hætti sköpun hans varð. Þeim
spurningum verða guðfræðingar
og raunvísindamenn að svara
eins og hvorum fyrir sig finnst
skynsamlegast. Um hitt, hvaða
orsakir liggja fyrir um dauða-
Ómetanlegar
játningar
stríð jarðar, verður naumast
deilt. Ríkjandi ástand er nothæf-
ur vitnisburður í því efni. Um
það, hver hefir endalok hennar á
valdi sínu nú og þegar í stað,
veldur andartaksíhugun ákveðn-
um grunsemdum. Og nýútkomin
bók eftir Jonathan Schell, „The
Fate of the Earth“ (New York
1982), gefur síðan alveg undan-
bragðalaust og ótvírætt svar, og
hnykkir enn með hrollvekjandi
staðreyndum á flestu því athygl-
isverðasta, sem mér er kunnugt
um að áður hefur birzt opinber-
lega af sama tilefni.
Allt stefnir til einnar áttar:
Mannkynsins bíða kvíðvænleg
viðfangsefni, sem enginn veit,
enginn getur vitað, hvernig
bregðast beri við eða hverjir séu
til þess hæfir. Á hinn bóginn
ætti að vera sæmilega ljóst,
hvernig ekki á að bregðast við og
fullkomlega vafalaust, hvað og
hverjir til þessu eru með öllu
óhæfir.
Óhæfir eru „décadence“-menn,
úrkynjunarsinnar, og stjórn-
skipun þeirra: lýðræðið, sem í
upphafi var ekki óréttlát refsing
á yfirstétt, er týnt hafði köllun
sinni og því vanrækt hlutverk
sitt, hafði sleppt sverðum og tek-
ið víxla, varð undrafljótt seig-
drepandi meinvarp í þjóðarsál-
inni. Óhæfir eru þeir, sem alltof
lengi hafa greitt alltof mörgum
alltof hátt kaup fyrir alltof lé-
iega vinnu, og þar með komið af
stað og magnað verðbólgu, sem
hér á Islandi er kölluð „hækkun
innlendra kostnaðarliða". Óhæf-
ir eru og þeir, sem anza kröfum
rányrkjumanna um „bætur" í
hlutfalli við aukin umsvif þeirra
og árangur í eyðingu fiskimiða
og gróðurlands. Óhæfir eru þeir,
sem borga sjómönnum „fjar-
verubónus" og landverkafólki
„mætingabónus". Óhæf eru loks
þau stjórnvöld, sem ræna sparifé
ráðdeildarfólks og afhenda afæt-
um; stjórnvöld, er halda að verð-
bólga (launaþensla) sé skilyrði
fullrar atvinnu, eins og samband
íslenzkra ráðherranefnda trúir
af dæmafáu ofstæki.
Á fullri ferð
niður í svaðið
Framsýnisfólk sá auðvitað
strax að stjórnskipun úrtín-
ingsdeildarinnar var ekki gölluð
eins og formælendur hennar við-
urkenndu; hún var galli í sjálfri
sér og því hæpið að tala um galla
á galla. Því báru aðdáendur
hennar að sjálfsögðu á móti —
þangað til fyrir nokkrum árum,
að þeir komust ekki hjá að viður-
kenna fánýti hennar í höfuð-
atriðum, hver spratt upp á fætur
öðrum og játaði, en ekki, eins og
ætla hefði mátt, til þess að for-
dæma, heldur fannst þeim
ófremdin undrafögur.
Eins og nærri má geta, gat
ekki mjög langt um liðið þangað
til játningar væru líka gerðar
hér. Fyrstu játningar þess efnis,
(1) að hæfustu menn ættu ekki
heima við stjórnvöl og (2) að
mannbætur væru í sjálfu sér
hreint skaðræði, voru gerðar á
þessu ári. Báðar gerðar af
greindum, menntuðum og sam-
vizkusömum sauðtrúuðum lýð-
ræðissinnum.
Fyrri játninguna gerði Jón E.
Ragnarsson hrl. í gagnmerku er-
indi, sem hann flutti á ráðstefnu
málfundafélagsins „Líf og land“
hinn 12. júní sl., og er hún á
þessai leið:
„Monntunar- <>n hæfni.skröfur
v«*röa ekki j;«*röar til stjúrn-
málamanna alm«*nnt s«*ö. I*að væri
brot á lýðræóisrvglum . .
Dagsatt segir hann, og
ástæðulaust annað en að þakka
hreinskilnina, þótt áminningin
sé raunar óþörf — hingað til
hafa íslendingar gætt þess vand-
lega, að slíkt „brot“ ætti sér ekki
stað.
Síðari játninguna gerði einn
vandvirkasti og fróðasti blaða-
maður „Tímans“ í blaði sínu
hinn 3. f.m. Sú játning er hinni
fyrri enginn eftirbátur í þakkar-
verðri og einkar ljúfmannlegri
hreinskilni, og hljóðar þannig í
dýrlegri aðdáun:
„f þjóðfélagi. aem skipar lýóræéi í
öndvcgi... cr ckki unnt aö
taka mannbótafræöi alvarlcga. Ilún
er, í fæstum oröum sagt, í mótsögn
viö ríkjandi rcttlætistiirinningu
og siöfcröissjónarmió".
Ó, hve sannleikurinn getur
verið guðdómlegur, þegar hann á
upptök sín í hrekklausum hjört-
um; og alveg sérstaklega, þegar
honum er ætlað að koma í veg
fyrir eða vara við þeim geig-
vænlegu hættum, sem af því
gætu hlotizt, ef svo slysalega
skyldi fara, að hæfustu menn
létu stjórnmál til sín taka, svo
að ekki sé nú minnzt á, að ef
einhverjum skyldi detta í hug, að
„kóróna sköpunarverksins" væri
ekki alveg fullkomin.
Annars ættu daglegar fréttir
að geta sannfært allt áhugafólk
um áframhaldandi yfirráð hinna
óhæfu og blómsturtíð „ríkjandi
réttlætistilfinningar og siðferð-
issjónarmiða”, að „décadencinn“
er ekki í yfirvofandi hættu.