Morgunblaðið - 21.11.1982, Blaðsíða 8

56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1982
i
verið mörg. Liðið geta allt að 5
dagar milli þess sem uglan verpir
eggjum og hafa fundist hreiður
þar sem hefur verið allt að 38 daga
aldursmunir á elsta og yngsta
unga.
Kvenfuglinn liggur ateggjunum,
en karlinn sér þá um að bera mat
í búið og halda vörð um varpstað-
inn. Fyrst um sinn sér kvenfugl-
inn um að mata ungana en karlinn
veiðir áfram einn. Þegar ungarnir
taka að stækka fara báðir full-
orðnu fuglarnir á veiðar og sjá þá
ungarnir sjálfir um að tæta bráð-
ina í sig. Af þessum sökum standa
elstu ungarnir langbest að vígi og
fátítt mun að margir ungar kom-
ist á legg þó svo að eggin hafi ver-
ið mörg svo og ungarnir í upphafi.
Talið er að ugluungar verði fleygir
eftir 51—57 daga og verða þeir
fljótlega að bjarga sér sjálfir, því
haustið er þá farið að knýja dyra
og uglurnar ekki félagslyndar,
fara einförum.
Snæuglan verpir í norðurhéruð-
um Evrópu og Ameríku allt í
kring um pólsvæðið og eins langt
inn í heimskautalöndin og mögu-
leiki er. Eftir því sem sunnar
dregur fækkar uglunni og enginn
vafi er á að ísland er á suðurbrún
útbreiðslusvæðisins. Um kjörlendi
hennar segir í fuglabók AB: —
Túndrur og fjallaheiðar íshafs-
landa. A flökkuferðum sinum suð-
ur á bóginn bersvæði við sjávar-
strendur og vötn, eða mýra- og
heiðarlönd. Verpur á hólum eða
öðrum mishæðum á bersvæði og á
Isiandi í úfnum hraunum.
Leggur sér margt
til munns
Um fæðu snæuglunnar er hægt
að hafa mörg orð, en margt kemur
til greina á hinu mikla útbreiðslu-
svæði. í fyrrnefndri „Handbook of
British Birds" eru margir val-
kostir gefnir upp sem finna má á
matseðli uglurisans. Til dæmis má
nefna læmingja, héra, moldvörpur
og mýs. Af fuglum má nefna
snjótittlinga, bleshænur, goða,
endur (þ.á m. tvær tegundir æðar-
fugla), gæsarunga og veika eða
særðar fullorðnar gæsir, tiitækar
tegundir af rjúpum og skyldfugl-
um þeirra, haftyrðla og stærri
gerðir svartfugla. Þá er hún sögð
veiða fisk annað slagið. Fuglana
þykir hún veiða fimlega, sérstak-
lega þá sem hún tekur á flugi og
gefur þá fálkum lítið eftir er hún
„ flýgur á leifturhraða og slær bráð-
ina með klónum.
Ævar Pedersen hjá Náttúru-
fræðistofnuninni sagði í samtali,
að aðalfæða uglunnar á íslandi
myndi líklega vera rjúpan. En
þess eru dæmi að snæuglan gerist
svo áræðin að ráðast á enn stærri
dýr en að framan greinir. Það er
helst ef hún þarf að verja hreiður
sitt, egg og unga. Þá fara sögur af
grimmd hennar. Ein slík saga er
skráð í bókinni „Fagra land“ eftir
Birgi heitinn Kjaran, frásögnin er
þar endursögð úr Grænlandsbók
eftir John Giæver. Frásögn Birgis
hljóðar svo:
— Snæuglur verpa stundum
nokkrum eggjum, en það voru að-
eins tveir ungar í þessu hreiðri.
Annar var miklu stærri, því að
snæuglan verpir þannig, að langur
tími líður á milli eggja, svo að
unginn, sem úr fyrra eggi kemur,
getur hjálpað til við að unga síð-
ara egginu út. Fyrir neðan hæð-
ina, sem snæuglan hafði búið sér
hreiður í, átti lágfóta greni. Tveir
mórauðir refir voru að laumast í
námunda við ugluhreiðrið, og ugl-
urnar vökkuðu yfir yrðlingunum.
Það var háð reglulegt kalt stríð,
sem á hvaða augnabliki sem var
gat orðið brennandi heitt. Hvítur
fugl var stöðugt á verði á hæða-
toppnum, og dökkur refur lá ein-
hvers staðar í leyni.
Svo var fyrsta höggið reitt.
Rebbi var á heimleið með rjúpu í
kjaftinum. Hann var ekki nógu
fljótur að sleppa bráðinni og forða
sér, og áður en hann fékk nokkurt
svigrúm, sátu stálklær uglunnar
fastar í hnakka hans. Refurinn
barðist um á hæl og hnakka og
veinaði ámátlega, en klærnar
„Ef við teljum það varpfugla íslands sem hér verpa
að staðaldri, jafnvel í mjög litlum mæli, þá er óhætt
að segja að snæuglan er ekki lengur í hópi ís-
lenskra varpfugla. Það eru ein 25 ár síðan að síðast
var vitað um snæugluhreiður með vissu. Það var í
Grafarlöndum í Ódáðahrauni. Hún hefur líkast til
aldrei verið algengur fugl hér á landi og nú er svo
komið að hún sést aðeins stöku sinnum, verpir
ekki lengur svo vitað sé.“ Sá sem svo mælir, er
Ævar Pedersen fuglafræðingur hjá Náttúrufræði-
stofnun íslands, umræðuefnið er snæuglan, ein
sjaldgæfasta, dularfyllsta og jafnframt tignarleg-
asta fuglategund landsins. Þó hún hafi búið á Is-
landi frá örófi alda, eru þeir örugglega miklu fleiri
Islendingarnir en hinir, sem aldrei hafa þennan
tignarlega og dulúðsveipaða fugl augum litið. Þó
myndi ekki fara milli mála hvað á ferðinni væri ef
einhver væri svo einstaklega heppinn að rekast á
snæuglu. Að hún skuli ekki lengur vera varpfugl á
íslandi er gífurlegt saknaðarefni.
ísland á suðurmörkum
útbreiðslusvæðisins
Það er kannski óþarfi að
fara með lýsingar á
fuglinum, en skal þó
gert. Er handhægast að
heyra hve-nig uglunni
er lýst í Fuglabók Alnenna bóka-
félagsins en þar stendur á blað-
síðu 216: — 53—66 cm. Mjög stór
hvít ugla. Karlfuglinn er hvítur
með fáeinum dökkbrúnum dílumr
en kvenfuglar og ungfuglar eru
með dökkbrúnum þverrákum og
flikrum. Er mest á ferli á daginn
og fer einförum utan varptímans.
Hefur sig til flugs með hægum
vængjatökum, flýgur lágt og gríp-
ur stundum til renniflugs.
Um lifnaðarhætti er lítt vitað af
íslenskum rannsóknum, svo
sjaldgæfur fugl hefur snæuglan
jafnan verið. En annars staðar er
hún tíðari og nokkurs hafa erlend-
ir fuglafræðingar vísari orðið af
rannsóknum sínum. Eftirfarandi
lýsingar á lifnaðarháttum snæugl-
unnar eru fengnar úr „The Hand-
book of British Birds" eftir þá
H.F. Witherby, F.C.R. Jordan,
Norman Tiehurst og Bernard
Tucker. Bókin er gefin út í London
árið 1938.
Snæuglur leggja ekki mikla
rækt við hreiðurgerð, velja sér
hreiðurstæði á hólum og smáhæð-
um sem gnæfa upp úr flötu freð-
mýralandslaginu. Hreiðrið sjálft
er yfirleitt smádæld í gróðurhr-
auk og til skrauts eru fáeinar
fjaðrir og fiðurdúskar. Þegar ung-
arnir eru komnir á ról verða sóða-
legar matarleifar óhjákvæmilegur
hluti af „húsnæðinu". Eggin eru
venjulega 4—9 talsins, en þau geta
orðið allt að 11—14 og þá yfirleitt
þar sem læmingjar eru á matseð-
linum. Eggjafjöldinn er þá mestur
þegar læmingjastofninn er
stærstur.
Varptíminn fer eftir því hversu
sunnarlega viðkomandi uglur eru.
í Norður-Evrópu getur varp hafist
í miðjum apríl og fram i maí, en í
heimskautahéruðum hefst varpið
varla fyrr en í júlí. Liðið geta
nokkrir dagar milli eggja, þannig
geta fundist ungar furðu misgaml-
ir í hreiðrum þar sem eggin hafa
SNÆUGLAN
• Snæugla á hreiðri. Myndin er ekki hérlend, heldur tekin á íshafsströnd Alaska. Er hún fengin að láni úr
bandaríska tímaritinu National Geographic.
Hvítur einfari öræfanna að
hverfa úr dýraríki íslands
stungust gegn um augun, og síðan
var barkinn rifinn sundur og
dauðastríðinu lokið. Með fáeinum
vængjatökum sveif uglan til
hreiðursins með tófuna í klónum
og skottið sveiflaðist yfir ungan-
um í hreiðrinu. En þetta var bara
fyrsta orustan. Hin tófan komst
að hreiðrinu. Unginn var orðinn
lítið eitt fleygur og flögraði und-
an. Hvíti fuglinn, sem hafði setið á
hæðartoppinum, var horfinn, án
þess að sú vígamóða lágfætta
veitti því athygli. En á augabragði
skynjaði hún skugga yfir sér, og
fljót sem elding velti hún sér á
bakið og tók á móti uglunni með
ojynum kjafti og sperrtum klóm.
Atta langar klær læstu sig í brjóst
tófunnar og krömdu lungu og bein.
Hvassar tennur rifu fjaðrir og
ham, og sterkir kjálkar, settir
hárbeittum tanngarði, klipptu
sundur ugluhálsinn. Þetta var
enginn bardagi. Það tók eina and-
rá, bara eitt átak. Ugluvængirnir
spenntust út, og það fór skjálfti
um rófu refsins. Fjögur augu
leiftruðu og slokknuðu. Dauðinn
einn fékk sína bráð.
Snæuglur á Islandi
Eins og haft er eftir Ævari Ped-
ersen fyrr í þessari grein, virðast
snæuglur aldrei hafa verið algeng-
ar hér á landi, að minnsta kosti
ekki á síðustu öldum. I hinu merka
riti Bjarna Sæniundssonar, „Fugl-
arnir", gefið út 1936, stendur að
snæuglan sé aðallega vetrargest-
ur, sennilega komin hingað frá
Grænlandi, en hún sjáist einnig að
sumarlagi og við beri að hún verpi.
Þá segir Bjarni að varla hafi ugl-
an verið algengari áður fyrr, því
þess væri jafnvel getið í annálum
ef til hennar sást og þá kölluð
stundum „hvítörn".
Þýsku náttúrufræðingarnir
Bernard Hantzch og Gúnther
Timmermann, sem fóru hér um
rannsakandi snemma á öldinni og
gáfu út rit sín „Vogelwelt Islands"
og „Die Vögel Islands" geta snæ-
uglunnar. Sá fyrrnefndi talar um
ugluna sem árvissan vetrargest og
við beri að hún sjáist á sumrin, en
óvíst hvort hún verpi. Sá síðar-
nefndi getur þess að uglan verpi
hér örugglega og þá í öræfaauðn-
um á norðanverðu landinu
(Ódáðahrauni). Vitnar Timmer-
mann í grein Kára Tryggvasonar í
„Náttúrufræðingnum" árið 1941
þar sem hann getur um hreiður-
fundi.
Um útbreiðslu uglunnar á ís-
landi segir Fuglabók AB: — Hún
er afar sjaldgæf og hreiður henn-
ar hafa hvergi fundist nema í
Ódáðahrauni norður af Vonar-
skarði. Snæuglur hafa þó oft sést
umhverfis Hofsjökul og Langjök-
ul, og grunur leikur á, að þær
verpi þar.
í „Landið þitt" eftir Steindór
Steindórsson er getið um snæugl-
una undir staðarnafninu „Lauf-
rönd“. Þar stendur orðrétt: — En í
Laufrandar- og Hitulaugarhrauni
eru einu kunnu varpstaðir snæugl-
unnar á Islandi. Fyrsta snæuglu-
hreiðrið þar fundu þeir feðgar frá
Víðikeri, Tryggvi Guðnason og
Hörður Tryggvason, árið 1932, en
líklega hefur hún orpið alllengi
þar áður. Síðan hefur hún orpið
þar á hverju ári, en hreiðrin eru fá
og næsta torfundin. — Bókin er
gefin út 1968.
Þá má geta þess, að Steinþór
Sigurðsson ritar um snæugluat-
huganir sínar í „Náttúrufræðing-
inn“ árið 1945. Athuganir hans
fóru fram á árunum milli 1930 og
1938, en þá vann hann við land-
mælingar og fór um mikinn hluta
Norður- og Austurlands auk há-
lendisins. Steinþór segeir í grein
sinni að hann hafi einkum orðið
snæuglu var á tveimur stöðum.
Sumarið 1937 segist Steinþór hafa
fundið hreiður með einum unga
norðvestan við Eiríksjökul og hafi
það verið í eina skiptið sem hann
sá snæuglur á þessu svæði. En
Steinþór getur þess einnig í um-
ræddri grein að hann hafi nokkr-
um sinnum orðið var við snæuglur
á heiðunum nokkru norðvestan
Blöndugljúfra. Hann segist ekki
vera viss um hvort um marga
m *