Morgunblaðið - 27.02.1983, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1983
47
eðlisfræðings, sem les úr skjálfta-
blöðum. Hefur sett jarðskjálftana
niður á kort, svo sjá má í sjón-
hendingu hvar þeir voru flestir á
þessum tíma. Páll bendir á mis-
munandi lagaða díla á skráningar-
blöðunum. Þarna hefur orðið svo-
lítið snjóflóð í jöklinum, og þarna
brestir í ísnum og á enn öðrum
stað reglulegur jarðskjálfti. Það
fer ekki á milli mála að töluvert er
að gerast þama á og undir Vatna-
jökli.
— Fyrsta skrefið er að vita
hvað er venjulegt þar, segir Þor-
björn til skýringar. Ut úr þessu
má lesa margt um umhverfið.
Þarna eru til dæmis miklir
jarðskjálftar, einkum á sérstökum
svæðum í Grímsvötnum, í sigboll-
unum sem Skaftárhlaup eru talin
koma úr og svo í Bárðarbungu.
Mikil virkni virðist vera í vestan-
verðum jöklinum, allt frá Hamr-
inum í Grímsvötnum og að Bárð-
arbungu. Á þessum blöðum er
hægt að greina auk jarðskjálft-
anna bylgjur í ísnum og brot í
honum, og snjóflóðin. I kring um
jökulinn höfum við að vísu mæl-
ingastöðvar, í Svartárkoti í Bárð-
ardal, á Hveravöllum, í Skaftár-
tungu, Kvískerjum og á Jökuldal,
en þarna fáum við góða viðbót á
jöklinum sjálfum.
Vatnajökull með eld-
fjöllum betur vaktaður
Þegar komin verður föst rann-
sóknastöð á Grímsfjalli og reglu-
legar upplýsingar berast frá mæli-
tækjum ofan af miðjum jöklinum
verður Vatnajökull betur vaktað-
ur en hingað til. Eftir að fengin er
mynd af venjubundnum hreyfing-
um þar, yrðu þau hættulegu eld-
fjöll, sem þar leynast og geta gert
óskunda, undir betra eftirliti. Þarf
ekki annað en nefna Öræfajökul
sem tvisvar sinnum hefur gosið
síðan land byggðist og valdið
ómældu tjóni, árin 1362 og 1727.
Kverkfjöllin eru til ails vís og oft
hefur gosið í kringum Grímsvötn-
in sjálf. Og ekki má gleyma því að
Bárðarbunga er eldfjall. Kenning-
ar hafa líka komið fram um að
Skaftáreldahraunin geti verið
komin úr einhverjum katlinum í
megineldstöð undir Vatnajökli,
gosefnin kraumað þar lengi og
kvikan hlaupið til eins og í Kröflu
og fengið útrás um Lakagíga. En
tíð gos eru þekkt í Grímsvötnum.
Burtséð frá eldgosahættu þykja
Grímsvötnin einna forvitnilegust
til könnunar, en úr þeim koma
m.a. hin miklu flóð í Skeiðará. Nú
er tiltölulega nýhlaupið vatnið úr
þeim. En þá losuðu þau minna
vatn en búist hafði verið við og
íshellan ofan á þeim stóð hærra á
eftir. Þess vegna mun vera styttra
í næsta hlaup. Eðlisfræðingarnir
benda á að mikils virði væri að fá
nákvæma tímaskráningu á hlaup-
in og mælingu á hversu hratt
vötnin síga og hellan fellur. í slíku
hlaupi hefur einu sinni verið horft
niður á vötnin frá Grímsvatna-
skála á meðan hellan seig, en ef
hægt væri að hafa ofan á ísþekj-
unni sírita, sem sendi til byggða,
væri það ómetanlegt. Áður fyrr
voru Skeiðarárhlaupin á 10 ára
fresti og þá meiri en nú að undan-
förnu, þegar þau hafa komið á
5—6 ára fresti. Og magn þeirra
skiptir miklu máli vegna hring-
vegarins og brúnna sunnan jökla.
E.t.v. hefur þykkt jökulsins þarna
úrslitaáhrif. Með kólnandi veðr-
áttu gætu hlaupin hæglega orðið
færri og stærri aftur. Og gott að
geta fylgst með því.
En þarna er ekki aðeins um við-
varanir að ræða, en engu síður
spurning um hagnýtingu á þessu
e.t.v. mesta jarðhitasvæði jarðar-
innar. Því beinast að spyrja sér-
fræðinginn Þorbjörn Sigurgeirs-
son hvort hugsanlegt væri að hag-
nýta þennan jarðvarma undir
Vatnajökli með eitthvað svipuðum
hætti og hraunhitann í Vest-
mannaeyjum. Enda hefur Þor-
björn í bókinni „Eldur í norðri"
beinlínis drepið á það. Þar segir
hann m.a.:
1 ið skáia Jöklarannsóknafélagsins á Yatnajökli, sem er í 1725 metra hæð yfír sjó. Lciðangursmenn í vorferð
félagsins standa við turninn, sem þar var reistur 1981. Sendirinn er í kistunni ofan á honum.
Jarðvarminn
hagnýttur?
„Eftir reynslu þá, sem fékkst af
kælingu hrauns með vatni í
Heimaeyjargosinu 1973 og síðari
reynslu af hraunhitaveitunni í
Vestmannaeyjum hefur sú spurn-
ing gerst æ áleitnari hvort unnt sé
að nota vatn til að hraða kælingu
hraunkviku djúpt í jörðu, ekki í
þeim tilgangi að hindra eldgos,
heldur til að framleiða verðmæta
jarðgufu. Ástand Kröflusvæðisins,
þar sem skortur er á gufu til raf-
orkuvinnslu þótt vitað sé um
hraunkviku á 3000 metra dýpi,
hlýtur að hvetja til þess að leitað
verði svara við þeirri spurningu.“
Og eftir að hafa fjallað um hraun-
kælinguna og hagnýtingu hraun-
hitans í Eyjum, segir Þorbjörn
m.a.: „I Vestmannaeyjum leyfa að-
stæður ekki vinnslu háhitagufu,
en öðru máli gegnir þar sem
hraunbráð er djúpt í jörðu undir
miklum þrýstingi. Ætla má að
slíkar kvikuþrær séu hér víða á
gosstöðvum, enda þótt aðeins ein
þeirra hafi verið staðsett með
mælingum enn sem komið er. Það
er við Kröflu, en þar hafa jarð-
skjálftamælingar gefið til kynna
hraunkviku 3—7 kílómetra undir
yfirborði jarðar og með 8 ferkm
útbreiðslu í láréttum fleti. Líklegt
er að þessi kvikuhleifur hafi að
geyma nokkra tugi kílómetra af
bráðnu hrauni og orkuforðinn
gæti svarað til 1000 megavatta
vinnslu í 1000 ár.
Forðabúr þetta virðist vel varið
ef dæma má eftir náttúrulegum
varmastraumi jarðhitasvæðisins,
sem ofan á því liggur. Ætla má að
eftir 100 aldir væri þar enn bráðið
hraun þó ekkert nýtt bættist við.
Sterkar líkur benda þó til þess að
ekki séu allir kvikuhleifar svona
vel varðir gegn varmatapi, og skal
þar fyrst og fremst bent á Gríms-
vötn í Vatnajökli. í Grímsvötnum
er mesta háhitasvæði landsins, en
varmastraumur þess er 5000
megavött. Engar mælingar liggja
fyrir, sem sanna tilvist kviku-
hleifs undir Grímsvötnum á sama
hátt og við Kröflu, en hér er um að
ræða mjög virkt eldgosasvæði í
sigkatli, og verður því tilgátan um
kvikuhleif undir Grímsvötnum að
teljast trúverðug. Kvikuhleifur á
borð við Kröfluhleifinn mundi
hins vegar ekki nægja til að við-
halda hinum mikla varmastraumi
nema örfáar aldir. En hvað veldur
hinum mikla mun á varmaein-
angrun kvikuhleifanna í Kröflu og
Grímsvötnum? Þar kemur fyrst í
hug mismunandi vatnsbúskapur
þessara svæða. Kröflusvæðið er
þurrt, lítil úrkoma og lítið yfir-
borðsvatn, en í Grímsvötnum er
enginn skortur á vatni. Grímsvötn
hafa líka þá sérstöðu að vatnið í
þeim hækkar og lækkar um 100
metra á nokkurra ára fresti. Ætla
má að vatnsbotninn sígi niður
þegar hátt er í vötnunum og þrýst-
ist upp þegar vatnsborðið er lágt.
Þessi hreyfing getur haldið opnum
sprungum, sem gefa vatni greiðan
aðgang að hraunkvikunni."
Eftir að hafa fjallað um það
hvernig hugsanlega megi vinna
orku kvikuhleifa, segir Þorbjörn:
„Svara við spurningum sem þess-
um má leita í tilraunastofum, þar
sem líkt er eftir aðstæðum 3 km í
jörðu niðri og mælingar gerðar á
grundvallareiginleikum efnanna.
Fræðilegir útreikningar og vís-
indalegar tilgátur geta hjálpað til
að brúa bilið á milli tilraunastof-
unnar og raunveruleikans, en end-
anlegt svar við því hvort hagnýta
megi orku kvikuhleifa, fæst þó
varla fyrr en borað hefur verið
niður að einhverjum þeirra ...
Það virðist tímabært að íslend-
ingar taki að íhuga fyrir alvöru
hvernig nýta megi orku kviku-
hleifa og geri sér ljóst hvernig
standa mætti að tilraunafram-
kvæmdum í því skyni."
Ekki skortir víst jarðhitann í
Grímsvötnum og nóg er af vatn-
inu. Öruggt er að kvika er þar
undir jöklinum og hlaupin mynda
sprungur, þegar vatnið sígur og
aftur fyllist í það, segja þeir félag-
ar. Og það gerir líklegra að tengja
megi þessa miklu jarðhitavirkni,
að vatnið eigi greiða leið niður.
Þetta svæði hefur því glæsilega
möguleika til slíkra rannsókna.
Það er hægt að nota Grímsvötnin
sem varmamæli. Menn vita þegar
hve mikið bráðnar þar á hverju
ári. Um 80% af bræðslunni er neð-
anfrá, hitt kemur af ofanvatni
sem rennur í vötnin. Þar eru sér-
staklega góðar aðstæður til að
mæla, því ekkert af hitanum tap-
ast út. Hann fer allur eins og hann
leggur sig í að bræða vatn. Og svo
er hægt að mæla allt það vatn,
sem fer í hlaupunum á 5—6 ára
fresti. Þá hlaupa um 2% rúmkíló-
metrar úr skálinni undir ísnum.
Það er vatnið sem jarðhitinn hef-
ur brætt.
— Og ef hægt væri að finna
hvað opnar og lokar fyrir vatnið,
þá væri kannski hægt að tempra
rennslið og fá stöðugt vatnsmagn í
Skeiðará, bætir Eggert við. Það
væri líka gagnlegt. Við veltum
fyrir okkur hvort það yrði þá ekki
kallað náttúruspjöll.
Meö jaröbor á
Vatnajökul
Þetta eru hin hugsanlegu og
miklu áform framtíðarinnar. Nú
er fyrst og fremst verið að byrja
„af forvitni", eins og þeir þre-
menningarnir orða það. Prófa
mælitækin og fá meiri, betri og
stöðugri upplýsingar þarna ofan
að. En það er ekki verið að bíða í
áratugi eftir fjárveitingum. Nú
sem fyrr ætlar Eggert Briem að
koma til hjálpar. Hann hefur fyrir
löngu lagt til sjóð, eða innistæðu,
sem er í tengslum við Háskólann
og sjóðsstjórnin er þessir þrír:
Eggert, Þorbjörn og Sveinbjörn.
Innistæðuna má leggja í rann-
sóknir og úthluta fé eftir þörfum í
verkefnin. En styrkir Eggerts eru
lengi búnir að vera í gangi, raunar
síðan áður en Raunvísindastofnun
varð til úr Eðlisfræðistofnun Há-
skólans. Þegar spurt hvernig sé
veitt úr sjóðnum, kemur í ljós að
það er ekki eftir umsóknum.
Þorbjörn og Sveinbjörn segja að
það fari eftir því hverju Eggert
sjálfur hafi áhuga á eða hafi gam-
an af, en hann kveðst reiða sig á
það sem þeir tveir telji að koma
megi að gagni og vanti. Það er
sýnilega enginn ágreiningur í
þessari stjórn um fjárveitingar.
Og þegar ákveðið hafði verið að
reyna að koma upp vísi að fastri
rannsóknastöð á Grímsfjalli og
byrja með því að koma þar upp
sjálfvirkum rannsóknatækjum,
sem sent gætu til byggða, þá var
ákveðið að leggja í það fé. En Egg-
ert hefur farið fleiri en eina ferð
með Jöklarannsóknafélaginu til
mælinga á Vatnajökul, og ekki að
efast um áhugann.
Úr því að gufuaflið brást til að
reka sendinn á Grímsfjalli nægi-
lega örugglega, var ákveðið að
flytja þangað upp eftir bor og bora
eftir öruggri gufu. Jarðboranir
ríkisins hafa gefið fyrirheit um
bor til verksins. Ber nafnið Létt-
feti, því hann er 1300 kg að þyngd
og á beltum, svo aka má honum á
jökli. Og Jöklarannsóknafélagið
hefur lofað að flytja menn og tæki
með í árlegum vorleiðangri sínum
eins og þeir hafa gert hingað til.
Guðmundur Sigurðsson, bormaður
tslands, sem lengi hefur stjórnað
borunum, ætlar að leggja lið og
stjórna boruninni. Verður reynt
að bora í klöppina við skálann, en
hún er um 11 stiga heit. Ef það
gengur ekki þar, þá svolítið fjær
skálanum. Vonast menn til að fá
þannig nægilega gufu til að koma
að gagni við að reka mælitækin og
sendinn og jafnframt að hita skál-
ann á Grímsfjalli. — Gerum
okkur vonir um að skera sprungur
í bergið, þar sem gufa er á ferð,
segja þeir. Giskum á að bergið sé
þurrt þegar komið er niður fyrir
10 metra, en þar fyrir ofan gæti
yfirborðsvatns. Á 10—50 metra
dýpi megi þá hitta á gufu.
Næg verkefni biða ef þetta
tekst. Norræna eldfjallastöðin
hefur þegar sýnt áhuga á svona
reglulegum upplýsingum, m.a.
vegna hallamæla. Veðurstofan
kynni líka að vilja nýta sér aðstöð-
una. En ef tckst að fá þarna gufu,
verður hægt að hafa upphitun í
gamla skálanum og e.t.v. stærra
húsi. Og þá opnast nýir möguleik-
ar til rannsóknastarfsemi á staðn-
um. Menn gætu þá dvalið á jöklin-
um í góðu yfirlæti og haft öruggt
samband við byggð frá sínum
rannsóknatækjum. Þá er þar kom-
in rannsóknastöð til afnota fyrir
vísindamenn á miðjum Vatna-
jökli, þar sem undir er mesta
jarðhitasvæði á íslandi og líklega
á jörðinni allri.