Morgunblaðið - 27.03.1983, Qupperneq 35

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. MARZ 1983
35
þeim það sama og við höfum gert í
Chile.“
Þegar þess er gætt, að í næstum
öllum löndum Vestur-Evrópu hef-
ur verið sósíalistastjórn eða sam-
steypustjórn með þeim án veru-
legra umbyltinga, geri ég ráð
fyrir, að þegar frú Edmund Hor-
man segir „marxísk" þá meini hún
(og viti það sjálf) kommúnísk.
Þessi litla setning segir allt, sem
segja þarf: Sem stendur eru
Bandaríkin holdtekja hins illa i
Suður-Ameríku. Síðar kemur röð-
in að Evrópu.
Eitt þýðingarmesta atriðið í
kvikmyndinni „Týndur" gerist í
Vina del Mar á Chileströnd. (Chile
er aldrei nefnt á nafn í myndinni).
Charles Horman og vinkona
þeirra hjóna, Terry Simon (Mel-
anie Mayron), hafa tekið strætis-
vagn niður að ströndinni þar sem
þau ætla að vera um daginn, en
Beth (Sissy Spacek), eiginkona
Charles, tafðist hins vegar í Santi-
ago. Þegar Charles og Terry ætla
að snúa heim til höfuðborgarinnar
er þeim sagt, að strætisvagnarnir
séu hættir að ganga. Alla liðlanga
nóttina, strandaglópar í Vina,
heyra þau skothvellina kveða við
og dyninn í þyrlunum og um
morguninn fá þau að vita, að það
hafi verið gerð bylting, að herlög
gildi í landinu, vegirnir lokaðir og
símarnir dauðir.
Það, sem mér þykir þó ósenni-
legast af öllu, er að leynilegur
CIA-maður, sem er 1 Chile að
vinna það óþrifalegasta af öllu, að
steypa löglega kjörinni stjórn,
skuli blaðra því í fyrsta banda-
ríska unglinginn, sem hann hittir.
Nokkrar hversdagslegar stað-
reyndir eru miklu líklegri til að
hafa getað skapað þessa skoðun í
æstum huga Charles Hormans en
öll röksemdafærsla myndarinnar
hangir á þeim bláþræði, að Charl-
es hafi alltaf vitað um að
Bandaríkjastjórn stæði að baki
byltingu Pinochets. Charles er
fljótt tekinn höndum og sást ekki
aftur í lifanda lífi. Okkur er svo
ætlað að trúa því, að Bandaríkja-
stjórn hafi viljað losna við Charles
Horman vegna þess, að hann
„komst að því“, að það var hún
sem stóð að baki öllu saman.
Hvers vegna Bandaríkjastjórn lét
ekki leppana sína í Chile drepa
Terry Simon líka (úr því hún vissi
allt, sem Charles vissi) er ekkert
um sagt.
Það er dálítið hastarlegt að
þurfa að taka það fram, að á bylt-
ingartímum, þegar þúsundir
manna falla í valinn, þarf ákaf-
lega lítið að hafa fyrir því að verða
eitt af fórnarlömbunum. Saklausu
fólki er stillt upp við vegg og skot-
ið. Óheppilegur félagsskapur, mót-
mæli, vanþóknun — veggurinn.
sendimönnunum fullan fjandskap
og það þótt þeir eigi, að nafninu til
a.m.k., að vera að hjálpa þeim við
leitina. Jafnvel þótt hún gruni þá
um græsku eru þeir einu mennirn-
ir, sem, fræðilega í það minnsta,
eru færir um að hjálpa þeim. Beth
hagar sér raunar eins og hún viti
þegar hvernig myndin endar —
þar sem því er á dramatískan hátt
slegið eins föstu og unnt er, að
Bandaríkjastjórn hafi átt þátt í
dauða Charles Horman.
Ed Horman, sem í myndinni á
að vera fulltrúi rökvísinnar og
heilbrigðrar skynsemi, lýsir því
hástöfum yfir við bandaríska
sendiherrann, að Chilemenn
myndu ekki þora að drepa banda-
rískan borgara „nema bandarísk-
ur embættismaður legði blessun
sína yfir morðið!" Ef Beth hefur
grunað þetta allan tímann, mætti
ætla að hún sýndi þess einhver
merki í leik sínum, að hún syrgði
mann sinn, en svo er ekki. Sissy
Spacek er svo upptekin við að
leika konu, sem sannfærð er um
mannvonsku éigin stjórnvalda að
hún á ekkert aflögu fyrir konu,
sem harmar dauða mannsins síns.
Þetta er að nokkru hennar sök
(að sjálfsögðu er það höfðuðsynd
hvers leikara að gefa strax í skyn
með leik sínum að hann þekki
sögulokin) en auðvitað einnig leik-
stjórans, sem veit að málið er á
Hjónin Joyce og Charles Horman. Myndin er tekin árið 1970.
grundvöllur málshöfðunarinnar
væri „ekkert nema hreinar grun-
semdir og óvild í garð sakborn-
inganna" ásamt löngun til að
koma höggi á stefnu Bandaríkja-
stjórnar í utanríkismálum. Þeir
sögðu ennfremur: „Hvort sem um
er að ræða vonleysi, ofsóknar-
hyggju eða skiljanlegan harm og
örvæntingu, þá eru grunsemdirn-
ar og óvildin ein sér ekki næg
ástæða fyrir málshöfðun.“ Eins og
fyrr segir þá bað Horman-fjöl-
skyldan um að málið yrði látið
niður falla.
Ekki svo að skilja, að hún hafi
verið ánægð með það. Ef, sagði Ed
Horman, ég hefði bara fengið að
sjá litlu úrklippurnar úr leyni-
skjölunum 26, þá hefði málið orðið
jafn stórt og Watergate-hneykslið!
Það voru raunar þrír háttsettir
embættismenn í ríkisstjórn
Jimmy Carters, sem var ekki einu
sinni við völd þegar byltingin var
gerð í Chile, Edmund Muskie,
utanríkisráðherra, Harold Brown,
varnarmálaráðherra, og Stans-
field Turner, yfirmaður CIA, sem
fóru yfir skjölin og sóru, að þar
væri ekkert nýtt að finna um
dauða Charles Hormans. Menn
geta svo valið um hvort þeir vilja
trúa orðum Muskies, Browns og
Turners eða hverfa inn í hugar-
heim Ed Hormans, sem á sér
hitti hann alls ekki Raphael Gon-
zalez (hans rétta nafn) enda sótti
hann ekki um hæli í ítalska sendi-
ráðinu fyrr en tveimur árum síð-
ar. Ári eftir það áttu tveir blaða-
menn viðtal við Gonzalez og það
gerðu einnig bandarískir embætt-
ismenn margsinnis nokkrum ár-
um eftir að Ed Horman hafði farið
heim til New York. Horman hitti
Gonzalez miklu seinna.
Aðalatriðin í frásögn Gonzalez
eru þau, að hann hefði komið auga
á Charles Horman í höfuðstöðvum
öryggislögreglunnar skömmu eftir
byltinguna og heyrt foringja í
hernum kveða upp dóm yfir hon-
um. Á sama tíma stóð þegjanda-
legur maður í næsta herbergi, sem
Gonzalez taldi vera bandarískan
embættismann eftir klæðaburði
að dæma og því hvernig hann batt
skóþveng sinn. Gonzalez hélt því
fram líka, að CIA hefði reynt að
ráða hann í sína þjónustu, ofsótt
hann og rænt og reynt að dáleiða
konu hans. Og ekki nóg með það.
Hann skrifaði líka Pinochet
hershöfingja bréf þar sem hann
hélt því fram og varaði hann við,
að æðstu samstarfsmenn hans
væru kynvilltir mafíósar. Þessu
sleppir þó Costa-Gavras, sem er
miður, því að öll saga Gonzalez
gæti hafa fjörgað mjög upp á
myndina.
Jack Lemmon sem Ed Horman, faðir Charles, og Sissy Spacek sem
Beth, eiginkona Charles Hormans.
Þarna þar sem þau eru komin
leita þau félagsskapar við aðra
Bandaríkjamenn á hótelinu, sem
eru þar furðulega fjölmennir.
Charles tekur einn þeirra tali,
flotaverkfræðing að nafni Creter,
sem brosir til hans undirfurðulega
og segir: „Ég hafði hér verk að
vinna og nú er því lokið." Charles
telur strax að hann sé að tala við
útsendara CIA, sem hafði verið
sendur til að skipuleggja stjórn-
arbyltinguna. Og þegar Creter
bætir því við, að hann hafi aðsetur
í Panama, þar sem hann „fylgist
með hlutunum“, og hann búist
fljótlega við að fara til Bólivíu,
sem eigi ekki einu sinni sjóher,
þarf ekki lengur vitnana við. „Ég
get ekki trúað þvi, sem hann
sagði!“ segir Charles við Terry í
miklum æsingi. „Ég get ekki trúað
því, sem hann sagði!"
Leikarinn, sem fer með hlutverk
Creters (og gerir það mjög vel),
leggur sig fram um að telja líka
áhorfendunum trú um, að hann sé
leynilegur útsendari. En áhorf-
endum er hins vegar aldrei sagt,
að í raun voru að hefjast um þetta
leyti sameiginlegar flotaæfingar
Bandaríkjanna, Chile, Perú og
Ecuador og sem geta skýrt veru
manna úr sjóhernum á staðnum
(eða, ef það skiptir máli, að Bóliv-
ía hefur lítinn flota á Titicaca-
vatni).
Þannig er það og það eru mestar
líkur á að þannig hafi því miður
farið fyrir Charles Horman.
Hvað sem þessu líður, finnst
mér það í hæsta máta ógeðfellt að
heyra hrópað á móðursýkislegan
hátt „þeir eru að drepa Banda-
ríkjamenn; þeir eru að drepa
Bandaríkjamenn" í mynd eftir
mann, sem í síðustu kvikmynd
sinni um Suður-Ameríku lofaði
morðið á bandarískum borgara
sem sérstakt góðverk. Auðvitað
sagði Costa-Gavras okkur, að
Santore-Mitrione hefði pyntað
fólk, en ekki vil ég taka orð hans
trúanleg um eitt eða neitt.
í kvikmyndinni „Týndur" er at-
burðarásin hvað samfelldust þeg-
ar Ed (Jack Lemmon) er að leita
að syni sínum. Þegar hann kemur
til Santiago er hann dæmigerður,
velmegandi Bandaríkjamaður á
miðjum aldri, með eðlilega virð-
ingu fyrir sendimönnum þjóðar
sinnar, sem hann leitar að sjálf-
sögðu til. í fyrstunni er hann mjög
gagnrýninn á grunsemdir tengda-
dóttur sinnar en smám saman,
stig af stigi (stórgóður leikur),
kemst hann á sömu skoðun og
hún.
Leikur Sissy Spaceks í hlutverki
Beth er hins vegar hreint út sagt
undarlegur. Strax í fyrsta atrið-
inu, sem við sjáum þau saman, Ed
og hana, sýnir hún bandarísku
virkum rökum reist og reynir því
að lappa upp á það með því að
hvetja leikarana til að láta sem
þeir trúi því.
Sannleikurinn er sá, að máls-
höfðun Horman-fjölskyldunnar
var reist á svo veikum grunni, að
það var næstum grátlegt, og það
var þess vegna, sem hún bað um
að málið yrði látið niður falla.
Þegar Thomas Hauser, höfundur
bókarinnar fyrrnefndu, var kall-
aður fyrir réttinn í málinu „Joyce
Horman o.fl gegn Henry Kissing-
er o.fl.“ tjáði hann sig á nokkuð
annan hátt en hann gerði i bók-
inni. Þegar hann var spurður
hvaða sannanir Ed Horman hefði
fyrir þeirri fullyrðingu, að Banda-
ríkjastjórn hefði fyrirskipað
morðið á syni hans, svaraði Haus-
er því til, að Horman hefði „aðal-
lega farið eftir því, sem Charles og
Terry sáu í Vina del Mar ... eftir
umhyggjuleysinu og óðagotinu hjá
starfsmönnum sendiráðsins í
Santiago ... og eftir grein í New
York Post, sem hann hefði lesið
skömmu eftir heimkomuna til
New York.“
1 skýrslum sínum til ríkisstjórn-
arinnar sögðu lögmennirnir Ruff,
Lamberth og Kragis, að Horman-
fjölskyldan hefði ekki gert
minnstu tilraun til að færa sönnur
á mál sitt, jafnvel ekki haft fyrir
því að spyrja hina ákærðu, og að
furðulega samsvörun hjá Costa-
-Gavras.
Og nú hefur Horman-fjölskyld-
an fengið kvikmyndina sína.
Sendiráðsmönnum, sem settir
voru í að hjálpa Ed Horman við
leitina að syni hans og Thomas
Hauser segir um í bók sinni, að
hafi verið „tilfinninga- og svip-
brigðalausir skriffinnar", er lýst í
myndinni sem áhugalausum,
hræsnisfullum og augljóslega
svikulum mönnum. Þegar leik-
stjórinn segir leikurunum að láta
sem þeir séu að ljúga, þarf ekki að
koma á óvart að þeir standa sig
vel í stykkinu.
Það kemur svo sannarlega ekki
fram í kvikmyndinni „Týndur", en
eftir byltinguna fékk fámennt
starfslið bandaríska sendiráðsins
17 menn leysta úr haldi, gætti
hagsmuna 600 annarra og lét fjöl-
skyldur þeirra í Bandaríkjunum
jafnan vita um líðan þeirra. Tveir
menn voru drepnir, Horman og
samstarfsmaður hans við marx-
íska dreifikerfið.
Eina „sönnunin", sem fram
kemur í mynd Costa-Gavras (sem
gerir aðrar kröfur til sannana en
dómstólarnir, raunar engar), er
fundur Ed Hormans með foringja
í öryggislögreglunni í Chile, sem
leitað hefur hælis í ítalska sendi-
ráðinu.
Þegar Ed Horman var í Chile
Kvikmyndagagnrýnendur, jafn-
vel þótt þeir séu blaðamenn, vita
oft fjarska lítið um opinber mál-
efni og þeim hættir til að taka allt
gott og gilt, sem gefið er í skyn um
veruleikann í jafn áhrifamiklum
listmiðli og kvikmyndin er. Þeir
hafa tilhneigingu til að leggja
trúnað á „kvikmyndaveruleikann",
sem svo hefur verið kallaður,
halda að þeir geti lært allt, sem
máli skiptir, um lífið með því einu
að horfa á kvikmyndir. Oftar en
ekki fer það fram hjá þeim hvort
um áróðursmynd er að ræða, sér-
staklega þó ef hún túlkar þeirra
eigin skoðanir, sem yfirleitt eru
heldur á vinstra kantinum. Sjald-
an eða aldrei kynna þeir sér „stað-
reyndir myndanna" af bókum eða
blöðum og oft fylgjast þeir ekki
einu sinni með fréttunum í eigin
blaði. Kvikmyndagagnrýnanda,
sem pælt hefur í gegnum allan
blaðabunkann frá kvikmyndaver-
unum, finnst jafnvel sem hann
hafi unnið umtalsvert rannsókn-
arstarf.
Þess vegna vakti það sérstaka
athygli mína, að kynningarbækl-
ingurinn um myndina (nærri 10
milljón dollara mynd, sem eitt
helsta kvikmyndafélagið í Holly-
wood framleiddi) hófst á lofsöng
um Chile á dögum Salvador All-
ende Gossens — marxista, einka-
vinar Kastrós á Kúbu og annarra