Morgunblaðið - 20.04.1983, Síða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. APRÍL 1983
Mikið verk
og yandað
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Lúðvík Kristjánsson:
ÍSLENSKIR SJÁVARHÆTTIR II
516 bls.
Bókaútg. Menningarsjóðs Reykja-
vík, 1982.
Þetta er geysimikið verk í öllum
skilningi. Slíkt verður ekki unnið
nema á löngum tíma. Maður verð-
ur að vera nákunnugur efninu áð-
ur en hann hefst handa svo hann
fari nærri um hvar heimilda sé að
leita. Og hann verður að vera
gæddur þeirri fræðimannlegu þol-
inmæði að »flýta sér hægt við
fræðistörf« svo vitnað sé til eftir-
málans en nota tímann þó 'vel.
Lúðvík Kristjánsson, höfundur
þessa rits, hefur unnið að verki
sínu áratugum saman og er nú
maður kominn á efra aldur. Margt
hefur hann fleira ritað um dagana
og sent frá sér. En þetta mun vera
lunginn úr ævistarfi hans. Og hef-
ur margur skilið eftir sig minna!
Þetta annað bindi hefst á heim-
ildaskrám. Fyrsti kaflinn ber svo
yfirskriftina Verstöðvatal. Fylgir
því fslandskort þar sem merktar
hafa verið inn þær verstöðvar sem
um getur í kaflanum.
En hvað var annars verstöð?
Hvað var heimver, útver og viðlegu-
ver, svo dæmi séu tekin? Hvaðeina
slíkt er hér útskýrt með vísan til
sterkra líkinda, ef ekki óyggjandi
heimilda. Verstöðvar voru mis-
margar eftir landshlutum. Fiski-
mið og hafnarskilyrði réðu því
öðru fremur. Fljótt á litið kann að
koma á óvart hversu margar
verstöðvar voru t.d. á svæðinu frá
Eyrarbakka og austur í Mýrdal —
á strönd sem er þó að heita má ein
samfelld hafnleysa! Það sýndi sig
líka að áhættan var mikil, sjóslys
urðu þar tíð og mannskæð, en
ávinningurinn var líka mikill með
bestu fiskimiðin úti fyrir. Á suð-
austurströndinni frá Mýrdal til
Hornafjarðar, hefur útræði hins
vegar verið hverfandi lítið. Á Suð-
urnesjum — en þá er átt við vest-
anverðan Réykjanesskagann —
voru nafnkunnar verstöðvar og
skammt á milli þeirra. Sama máli
gegndi um Snæfellsnes, ekki að-
eins utanvert heldur var útræði
allt í kringum nesið. Norðanvert
við Breiðafjörð hefur hins vegar
verið mun minna róið til fiskjar.
Við Húnaflóa voru margar ver-
stöðvar, allt inn með Hrútafirði,
enda upplýsir höfundur að fisk-
gengd hafi verið þar mikil, t.d. á
öldinni sem leið. Alls eru taldar
hringinn um landið 326 verstöðvar
og skiptast þær þannig eftir fjórð-
ungum að langflestar voru í Vest-
firðingafjórðungi, eða 125. Næstur
kemur Norðlendingafjórðungur
með 73, síðan Austfirðingafjórð-
ungur m< ð 72 og loks Sunnlend-
ingafjórðungur með aðeins 56.
Sjálfsagt mundi margur ætla að
síðastnefnda talan væri hlutfalls-
lega hærri. En strandlengja Sunn-
lendingafjórðungs var stutt miðað
við annarra fjórðunga, t.d. Vest-
firðingafjórðungs með öllum sín-
um flóum, fjörðum og víkum.
Þá kemur langur og ítarlegur
kafli um skipasmíðar. Til þeirra
þurfti tvennt: efni og kunnáttu.
Rifjast upp í því sambandi að ein-
hvers staðar stendur sú staðhæf-
ing í gamalli Norðurlandasögu að
íslendingar hafi glatað frelsi sínu
á 13. öld vegna skorts á timbri,
járni og salti. Ekki þótti mér sú
skýring fjarstæðari en hver önnur
þegar ég las. Hafi Rómverjum ver-
ið nauðsynlegt að sigla eins og
kveðið var að orði í rómverskum
málshætti, þá var og er íslending-
um það lífsnauðsyn. Aldirnar í
gegnum réðu íslendingar hvorki
yfir auði né tækni til að smíða
hafskip. En bátar voru hér löngum
smíðaðir, oft úr alinnlendu efni:
járni, sem hér var unnið, og reka-
viði sem nógur var víðs vegar með
ströndum fram. Saga íslenskra
bátasmíða er merkileg. Lúðvík
Kristjánsson getur þess að mikið
hafi verið skrifað um hestinn en
fátt um bátinn og má það til sanns
vegar færa. Bátasmíðarnar voru
ekki aðeins þjóðleg iðngrein held-
ur hafði hver landshluti nokkra
Lúðvík Kristjánsson
sérstöðu í smíðinni, enda gegndu
bátarnir mismunandi hlutverki
eftir staðháttum. Á breiðfirsku
bátunum þurfti t.d. að flytja búfé
milli eyja, eða lands og eyja.
Sunnlensku bátana þurfti hins
vegar að smíða með hliðsjón af
brimlendingu. Nokkrir gamlir
bátar eru til á söfnum og getur
Lúðvík þeirra. Kaflanum fylgja
ekki aðeins margar ljósmyndir
heldur líka fjöldi uppdrátta. Sá,
sem í framtíðinni hyggst smíða
sér bát með gömlu lagi, getur sem
best sótt teikningar og verklýs-
ingar til þessarar bókar.
Að iokum eru svo nokkrir kaflar
sem með einum eða öðrum hætti
lýsa vertíðunum: Vertíðir, Verleiðir
og verferðir, Verbúðir og Mata og
mötulag.
Vertíðirnar mótuðu mjög svip
þjóðlífsins fyrrum. Og ekki eru
þær fáar þjóðsögurnar sem segja
frá mönnum á leið í ver. Þær ferð-
ir áttu sinn þátt í að tengja lands-
hlutana hvern við annan og við-
halda þannig þjóðarheildinni, t.d.
með hliðsjón af málinu. Ef hver
hefði einatt setið á sinni þúfu,
hefði íslenskan greinst í mállýsk-
ur og einangrun byggðanna orðið
að meiri og tilfinnanlegri. Ver-
ferðirnar þóttu oft slarksamar
(það er að segja erfiðar). Og ver-
búðirnar — en myndir af þeim eru
nokkrar í bókinni, einnig upp-
drættir — hafa naumast getað
talist til merkilegrar byggingar-
listar. Margur torfbærinn hefur
verið höll hjá þeim hreysum. Þef-
urinn hefur víst verið þeigi góður
því »skinnklæði, hvort sem þau
voru þurr eða blaut, jafnvel nýlega
mökuð með lifur, héngu á stoðum
milli bjálkanna.* Hins vegar getur
Lúðvík þess að »einstaka maður
hafði með sér lítið skrifpúlt* og
segir það einnig sína sögu. Ver-
búðalífið hefur ekki verið fyrir
kveifar né veifiskata. En það var
samfélag sem hlftti eigin reglum.
»Verbúðaskyldur«, sem svo voru
nefndar, voru fáar en skýrar.
»Líklegt er,« segir Lúðvík, »að
verbúðir hafi í öndverðu verið
sömu gerðar víðast hvar á Iand-
inu, en þegar kemur fram á 19. öld
verða þær dálítið mismunandi.«
Svo nauðsynlegar telur Lúðvík
verferðirnar hafa verið að »án
stuðnings frá sjónum gat bænda-
þjóðfélagið ekki þrifist.*
Verleiðirnar voru vitanlega mis-
langar eftir landshlutum. Þeir,
sem lengst áttu, voru allt að hálf-
um mánuði á leið í ver. Hættu-
legar gátu verferðirnar orðið I
misjöfnum vetrarveðrum. Einnig
reyndist oft erfitt að fá gisting og
mat því slíkt var ekki annars stað-
ar að hafa en á bæjum á leiðinni.
Og þar var ekki alltaf gnótt í búi.
Sjósóknin reyndi líka á þrek
manna, bæði andlegt og líkamlegt.
Lúðvík getur þess að ekki hafi ver-
ið venja fyrrum að hafa með sér
þurrt né vott á sjóinn. Því betur
tóku menn til matar síns í landi:
»Þá daga, sem róið var, urðu menn
að hesthúsa allan mat dagsins á
2—4 tímum og gengu því kút-
saddir til hvílu.«
Verbúðunum voru gefin nöfn og
urðu sumar þeirra nafnkunnar.
Stundum var nafn verbúðar valið
með hliðsjón af harðbráki því sem
íbúarnir urðu að þola. Alloft var
kona ráðin í verbúð til að sinna
þjónustubrögðum og öðrum kven-
legum störfum og var hún þá ým-
ist ráðin upp á hlut eða fyrirfram
ákveðið kaup.
Eins og fyrr segir er rit þetta
mikið, bæði að efni og umfangi,
brotið t.d. tvöfalt miðað við með-
alstærð bóka. Margar myndir eru í
bókinni, þar með taldar loft-
myndir í lit, teknar af ómari
Ragnarssyni. Þær eru ekki aðeins
teknar út frá heppilegum sjónar-
hornum heldur líka hin mesta
bókarprýði. Markmið ljosmyndun-
ar er jafnmargvíslegt og ljós-
myndarar eru margir. Myndir í
riti sem þessu eiga að vera til
skýringar, útlistunar, styðja text-
ann. Og það gera myndir ómars
með prýði. Sums staðar er lands-
lagi svo háttað að einungis loft-
myndir ná að sýna það sem lýsa
skal. Svo er t.d. um ýmsar fornar
verstöðvar sem standa undir
gneypum fjöllum víðs vegar kring-
um landið.
Útgefandi hefur líka lagt metn-
að sinn í að gera rit þetta sem best
úr garði.
Oh boy
(George):
Hljóm-
plotur
Finnbogi Marinósson
Culture Club
Kissing to Be Clever
Virgin/ Steinar hf.
Með lög á borð við Do You
Really Want to Hurt Me og Time
klingjandi í höfðinu gerði ég mér
vonir um, að platan Kissing to
Be Clever byði upp á fleira í
þeim dúr, en varð ekki beint að
ósk minni. í ljós kom sumsé, að
Culture Club er fyrst og fremst
hljómsveit, sem býður upp á
diskótónlist með aðgengilegt
„dansbít" í fararbroddi.
Eftir að hafa hlýtt á plötuna
aftur og aftur átti ég ansi erfitt
með að finna ljósu punktana á
henni. Kannski kann ég bara
ekki að meðtaka þessa tegund
tónlistar? Á Kissing to Be Clever
voru aðeins þrjú lög (af níu alls),
sem ég gat sætt mig við með ein-
hverju móti.
Boy, Boy (I’m The Boy), White
Boys Can’t Control It og Do You
Really Want to Hurt Me voru
þessi þrjú. Það síðastnefnda
stendur upp úr öllu saman eins
og Esjan úr Kjósinni og hin lög-
in koma þar langt á eftir. Þau
tvö, sem tilnefnd eru með því,
eru miklu lakari, en þó sýnu
áheyrilegust af öllu dótinu.
Svona eftir á að hyggja er ég
þeirrar skoðunar, að Culture
Club hljóti að vera miklu meira
fyrir augað en eyrað á tónleik-
um. Skiptir þar vafalítið sköpum
hinn óviðjafnanlegi Boy George.
Hvað svo sem mönnum kánn að
finnast um hann verður því ekki
í móti mælt, að hann syngur eins
og engill. Eg meina það, hann
syngur reglulega vel.
Kissing to Be Clever er ekki
plata, sem ég mæli með nema
fyrir dansfríkin. Til þess er tón-
listin tilvalin, en fyrir minn
smekk finnst mér rétt að gera
aðeins meiri kröfur til tónlistar
en þær, að hún dugi til þess eins
að halda manni gangandi á
dansgólfinu í lengri eða skemmri
tíma.
Ógleymanlegar æviminningar
Frá fyrstu kynnum hefi ég vit-
að, hver atgervismaður Karvel
Ögmundsson skipstjóri og útgerð-
armaður í Ytri-Njarðvík var og er
í daglegum lífsháttum sínum til
sjós og lands. Og fyrst þegar ég
kynntist hans „andlegu hlið“, ef-
aðist ég ekki um, að einnig hið
innra með honum byggi harla
óvenjulegir enginleikar. Þetta var
á einhverri hátíðasamkomu eftir
aðalfund Sölusambands íslenzkra
fiskframleiðenda fyrir um það bil
30 árum. Þar féll það í hans hlut
að mæla fyrir minni kvenna. Svo
listilega gerði Karvel þetta, að
mér hefur aldrei fallið það úr
minni síðan. Þess vegna hvatti ég
hann í ófá skipti síðan til þess að
taka til máls á þeim árlegu sam-
komum, sem við báðir höfum jafn-
an setið um áratuga skeið, þótt sú
hvatning hafi alltof sjaldan borið
árangur. Ég hefi beinlínis iðað í
skinninu til þess að hlusta á
manninn, hvað engan veginn er
víst það algengasta gagnvart
ræðumönnun „nú til dags“, þegar
líklega flestir kvíða fyrir — og
ekki að ástæðulausu!
Á þessari forsendu kom mér það
ekki nema að sumu leyti á óvart,
þegar haustið 1981 kom út bókin
„SJÓMANNSÆVI" eftir Karvel,
og þá aðeins I. bindi, en sl. haust 2.
og fleiri eru væntanleg. Verði þau
sem flest!
Þegar ég las hið fjölskrúðuga
efnisyfirlit að fyrra bindi ævisögu
Karvels af þeim tveimur, sem út
eru komin, tíndi ég fyrirfram í
huganum út allmarga kafla sem
ég — seinlæs maðurinn — gæti vel
leyft mér að hlaupa yfir án þess að
missa af miklu, eins og t.d. „Tófu-
grenið" — „Svartfugl, kría, súlu-
rnergð;" — „Háhyrningurinn og
steypireyðurin" — „Mótekja" o.fl.
Ég gat þó ekki stillt mig um að
hnusa svolítið af þessu í yfirferð-
inni og með þeim árangri, að þar
með var ásetningur minn um „yf-
irhlaupið" rokinn út í veður og
vind. Ég gat ekki sleppt orði úr
einum einasta kafla. Svo heillandi
var frásögnin af öllu þessu. Slíkur
frásagnarmáti er ekki á færi nema
frábærra sögumanna.
Ég legg ekki út í að reyna að
lýsa frekar þessum frásagnartöfr-
um Karvels, en ræð hverjum, sem
njóta vill þeirra, til að lesa sjálfur
— og lifa. Það er nálega sama,
hvar gripið er niður í þessar bæk-
ur; hvarvetna blasir við seiðmögn-
uð snilli Karvels; ósjaldan óvið-
jafnanleg. Ég hygg t.d., að það
verði bið á viðlíka þáttum úr sjó-
mannasögu okkar samanlagðri og
fram kemur í kvæði Karvels í
seinna bindinu: „Róður á opnu
skipi frá Hellissandi", og köflun-
um „Klifrað í klökugt mastur" og
„Þá skall hurð nærri hælum" —
eða, svo litið sé inn til landsins;
þáttunum „Hrakningar á heiðar-
vegi“ og „Hrakningar í Hólmsá".
Það er hverjum manni ávinn-
ingur að lesa frásagnir sem þess-
ar, ekki sízt hinum ungu í landinu,
sem aldrei munu í eigin lífi lenda í
slíkum mannraunum sem Karvel
og félagar hans, og trúlega aldrei
fá notið slíks sögumanns af at-
burðum úr eigin lífi.
Alveg ógleymanlegar eru fjöl-
margar frásagnir Karvels frá upp-
vaxtarárum hans undir Jökli.
Mannlífið þar á þessum tíma — í
fátækt hið ytra, en auðleg hið
innra; í gleði yfir litlu og sorgum
þess yfir miklu — stendur lesand-
anum ljóslifandi fyrir hugskots-
sjónum. Hæst ber þó e.t.v. þraut-
seigju þessa blessaða fólks. Kjark-
ur þess var óbilandi á hverju sem
gekk, og sú guðstrú, sem veitti því
hugrekki til að láta ekki hugfall-
ast. Manni finnst stundum með
ólíkindum, hvað á margt þetta
fólk er lagt í strangri lífsbaráttu
við hin aumustu kjör, og jafn-
framt hitt, af hvílíkum manndómi
þeim harmkvælum var mætt.
Víða í íslenzkum sjávarþorpum
væri sjálfsagt svipaða sögu að
segja frá umræddum tíma; frá
umkomuleysi almennings, en
hvergi kannski átakanlegri, sök-
um sérstaklega erfiðra staðhátta
og harðneskju frá náttúrunnar
hendi á þessa stormasömu undra-
veröld; utanverðu Snæfellsnesi.
Mannlífslýsingar Karvels eru oft
KarveJ Ögmundsson.
frábærar og eftirminnilegur þátt-
ur þjóðarsögunnar frá því um síð-
ustu aldamót og fyrstu áratugum
20. aldar, sem e.t.v. hafa aldrei
verið gerð betri skil á bók.
Vel myndu valdir kafla úr ævi-
sögu Karvels Ögmundssonar sóma
sér sem lexíur fyrir ungt skólafólk
í þessu landi. Þar er á óviðjafnan-
legan hátt lýst bæði hversdagsleg-
um og sérstæðum atburðum, harð-
ri lífsbaráttu, hættum og hetjusk-
ap — af manni, sem sjálfur lifði
þessu lífi, man það svo með ólík-
indum er, og er sú list léð að
kunna að segja frá, svo nákvæm-
lega og trúverðugt, að vart mun
betur gert. Nefni ég þar til — auk
þess, sem áður er getið — frásögn-
ina af Krossavíkurslysinu 1923, og
svo kaflann „Leitin að líki föður
míns,“ þar sem meðfæddur kjark-
ur og elskulegheit höf. um tvítugt
speglast sérstaklega vel í harm-
rænni lýsingu á atburðum — að
ógleymdu því, sem á sér stað, þeg-
ar faðirinn finnst sjórekinn hálf-
um mánuði síðar. Sonurinn ungi
yfir líki hans gleymist ekki.
Menn fara ekki út á götuna,
hvaða dag sem er hér í þéttbýli
hitaveitusvæðisins til að upplifa
atburði sem þá, er Karvel hefur
lifað, né heldur eignast slíkan
mann til frásagnar. Hann á því
sérstakar þakkir skilið fyrir frá-
bært verk sitt — fyrir utan allt
annað í lífi hans og starfi, sem
hann hefur hlotið opinbera og
verðskuldaða viðurkenningu fyrir,
því vissulega hefur Karvel ög-
mundsson lifað aðra ævi um dag-
ana en sjómannsævina, og hana á
margan hátt harla sérstæða. Af
henni vildum við mega fá sem
mest að heyra í næsta eða helzt
næstu bindum æviþáttanna.
Að lokum þetta: Úr allri frásögn
Karvels skín einlæg átthaga og
ættartryggð, yljuð eðlislægri
hlýju þessa góða drengs til allra
manna. Hvergi verður vart kala
eða beiskju. Yfir endurminning-
unum öllum hvílir heiðríkja og
karlmannlegt æðruleysi.
í marzmánuði 1983.
Baldvin Þ. Krisjánsson.