Morgunblaðið - 20.04.1983, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. APRÍL 1983
Tærasti
sultardropinn
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
TÍMARIT \1ÁLS OG MENNINGAR
1. hefti 44. árg.
Ritstjórar:
Silja Aöalsteinsdóttir
og Vésteinn Ólason.
Útgefandi: Bókmenntafélagið
Mál og menning.
í fyrra kom út skáldsaga Ant-
ons Helga Jónssonar: Vinur vors
og blóma, ein besta frumraun í ís-
lenskri skáldsagnagerð lengi. En
kunnastur er Anton Helgi fyrir
ljóð sín. Tímrit Máls og menning-
ar, 1. hefti þessa árs, hefst á nýju
ljóði eftir Anton Helga: rauðanótt
másarans. Hér er ort í anda hins
opna ljóðs og skotið í ýmsar áttir,
en forðast að „stynja upp ein-
hverjum ljóðhrokanum"; skáldið
segist vera „fullur af lifandi mót-
sögnum" og ljóð hans sé „síst af
öllu ljóð“ heldur „tærasti sultar-
dropinn í ár“. Hressilega er kveð-
ið, en sumt fer í taugarnar á und-
irrituðum, líklega talið ljóðinu til
gildis. Hvers vegna er ekki hægt
að finna islenskt orð yfir „nost-
algíu“ og af hverju eru svo mörg
ung íslensk skáld að vandræðast
yfir því að þau séu að verða sígar-
ettulaus: „og bráðum klárast síg-
aretturnar"?
Eftir másaraljóð Antons Helga
taka við hinar hundleiðinlegu
Ádrepur og síðan byrjar samsöng-
ur friðardúfna sem að þessu sinni
heita Gunnar Kristjánsson, Garð-
ar Mýrdal, Berglind Gunnarsdótt-
ir, Guðmundur Georgsson og
Kristín Ástgeirsdóttir.
Einar Kárason er meðal ungra
skáldsagnahöfunda sem menn
vænta sér einhvers af. Eftir hann
birtist smásaga eða sögukafli sem
nefnist Hringsól um braggahverf-
ið, lipurlegur samsetningur, minn-
ir á bernskuminningaskáldsögur-
sem orðnar eru lenska og virðast
eiga uppruna sinn í prakkarasög-
um Hendriks Ottóssonar úr Vest-
urbænum.
Að kynna íslenskar bókmenntir
erlendis nefnist ritsmíð eftir
Helgu Kress og er hún árás á Sig-
urð A. Magnússon fyrir rit hans
Icelandic Writing Today. Heldur
þykir mér ólíklegt að Helga Kress
sé þess umkomin að segja Sigurði
A. Magnússyni til í enskri tungu,
enda eru hér á ferð þrætur um
smáatriði, smekk og fleira í þeim
dúr, en nokkrar þarflegar ábend-
ingar fljóta með. Eitt er rétt hjá
Helgu. Sigurður hefði getað valið
nýrri sýnishorn úr verkum þeirra
skálda sem hann kynnir. Hann er
oft að þýða verk sem komin eru til
ára sinna og gefa ekki alltaf rétta
mynd af höfundunum.
Ástráður Eysteinsson fjallar
um skáldsögu Jakobínu Sigurðar-
dóttur í sama vagni og hafði ég
gaman af hve víða hann kemur
við, vopnaður lærðum tílvísunum í
stefnur og strauma. En eiginlega
þykir honum nóg um sjálfum.
Samt er þetta virðingarverð til-
raun til að skipa nýlegri islenskri
skáldsögu í eðlilegt samhengi.
Sögur Jakobínu Sigurðardóttur
eru með því lífvænlegasta sem
fram hefur komið í íslenskri
skáldsagnagerð síðustu áratugi,
einkum Dægurvísa og Lifandi
vatnið.
Örn Ólafsson skrifar um Bók-
menntaviðhorf sósíalista, svar við
grein Dagnýjar Kristinsdóttur og
Þorvalds Kristinssonar: þetta er
ekki list (Tímarit Máls og menn-
ingar, 3. h. 1981). Örn er skeleggur
í skrifum sínum eins og sú fullyrð-
ing hans vitnar um að gagnrýn-
endur eigi ekki að skipta sér af
bókmenntasköpun: „Gagnrýnend-
ur sem vilja vera raunverulega
róttækir og jafnvel byltingarsinn-
aðir, eiga aldrei að segja skáldum
til. Þeir eru þá bara að reyna að
koma sínu eigin verkefni yfir á
skáldin — sem oft hafa ekki for-
sendur til að leysa það. Og þetta
verður hrein íhaldssemi; gagnrýn-
endur draga einhverjar reglur af
list fyrri tíma, eða af eigin borg-
aralegum viðhorfum, um hvernig
eigi að skapa nýja. Fyrir nú utan
hvað það er fáránlegt að segja
öðrum manni fyrir um sköpun-
arstarf hans. Fólk sem vill leita
samfélagslegra lausna, ætti að
stunda fjöldagagnrýni í stað þess
Anton Helgi Jónsson
að ætlast til leiðsagnar af einstök-
um skáldum. Byltingin er verkefni
fjöldans".
Það hlaut að koma að því að
marxískum gagnrýnendum yrði
sagt til syndanna af marxista. Og
ber að óska Tímariti Máls og
menningar til hamingju með að
ríða á vaðið.
Samræða um hluthyggju og
hughyggju er umræða um ritdóm
eftir Pál Skúlason um Heim rúms
og tíma eftir Brynjólf Bjarnason.
Þetta er mjög athyglisverður þátt-
ur, en hræddur er ég um að hann
fari fyrir ofan garð og neðan hjá
flestum lesendum.
Að lokum skal aftur vikið að
ljóðum í Tímriti Máls og menning-
ar. Olga Guðrún Árnadóttir birtir
eftir sig þrjú ljóð, laglega ort,
geðfelld. Þorsteinn frá Hamri þýð-
ir tvö ljóð eftir Edgar Allan Poe
mjög smekklega. Ekki verður
sama sagt um þýðingar Thors
Vilhjálmssonar á ljóðum eftir
þrjú spænsk skáld: Juan Ramón
Jiménez, Rafael Alberti og Anton-
io Machado. Aðeins í ljóði Jiménez
tekst Thor að komast í námunda
við einfaldleik frumkvæðisins, hin
eru uppskrúfaðar útleggingar.
Jóhann Hjálmarsson
Gegn sjálfvirkum
hugsunarhætti
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
SKÍRNIR
Tímarit Hins íslenska bókmenntafé-
lags.
156. ár.
Ritstjóri Ólafur Jónsson.
1982.
Ýmsir munu sakna Gunnars
Stefánssonar úr hópi bókmennta-
gagnrýnenda, en hann er nú
bókmenntaráðunautur Iðunnar og
fæst að vísu við gagnrýni þótt ekki
komi hún fyrir almenningssjónir.
Bókmenntaráðunauturinn er
vissulega gagnrýnandi og getur
sem slíkur haft jafn mikil eða
meiri áhrif en sá sem að staðaldri
birtir umsagnir um bækur í blöð-
um.
í Skírni að þessu sinni birtast
hugleiðingar eftir Gunnar Stef-
ánsson um ljóðabækur ársins
1981. Er skáldið sjálfssali? nefnist
ritgerðin. Gunnar segir skoðun
sína á fimmtán ljóðabókum, á
sumar þeirra er rétt drepið, um
aðrar er fjallað ítarlegar. Undir
lok ritgerðarinnar er þeirri spurn-
ingu svarað sem felst í heitinu.
Gunnar varar við þeirri sjálfvirku
söguskoðun að hans mati sem ger-
ir ráð fyrir að skáldið sé „sjálfs-
sali, átómat sem spýtir því einu úr
sér sem ráðandi þjóðfélagsöfl
kalla fram“.
Ritgerðinni lýkur Gunnar á eft-
irfarandi orðum:
„Lífsvon bókmennta sem
áhrifaafls í menningarlífinu er
fólgin í þeim sem neita að skáldið
sé sjálfssali. Þeim sem ekki vilja
japla á hvaða tuggu sem þá stund-
ina gengur frá manni til manns,
munni til munns. Hráar tísku-
hugmyndir þó þær séu aðeins
gamalt góss eins og „stétta-
barátta", „kvenfrelsi", geta um
skeið tekið ráðin af hugsun manna
og skynjun. Lífvænlegur skáld-
skapur verður ekki til af því að
henda á lofti fok sem vindar bera
að úr öllum áttum. Skáld er sá
sem brýtur gegn hefðgrónum
sjálfvirkum hugsunarhætti. Ein-
ungis í krafti trúnaðar við sjálft
sig getur skáldið vísað öðrum veg-
inn. Ef samtíðin telur sig þá þurfa
á leiðarvísun skáldsins að halda."
Við þetta er eiginlega ekki
miklu að bæta. Hér eru sögð algild
sannindi. Margt annað athyglis-
vert hefur Gunnar Stefánsson
fram að færa í ritgerð sinni, til
dæmis um nauðsyn þess að taka
afstöðu til baráttu guðstrúar og
guðleysis í ljóðum Steins. En ein-
um of langt finnst mér hann
ganga þegar hann fullyrðir að Jó-
hannes úr Kötlum sé „eins and-
stæður módernisma í eðli sínu og
verða má“. Sjödægra og Óljóð eru
tvímælalaust bækur sem eru til
vitnis um fleira en ytri 'hætti
Ijóðstíls. í báðum þessum bókum
er sundruð heimsmynd, vitnis-
burður efa og villu þótt skáldið
freisti þess að vera borubratt. En
hvernig skyldi standa á því hversu
hljótt er um Jóhannes síðan hann
lést. Getur verið að menn séu svo
skyni skroppnir að líta eingöngu á
hann sem túlk „bláeygrar bylt-
ingarhyggju"? slíkt er fjarri lagi
um skáld sem var dæmigert barn
síns tíma.
Skírnir reynir að vera fræði-
legur og tekst sæmilega þegar best
lætur. Ég nefni ritgerð óskars
Halldórssonar: Tröllasaga Bárð-
dæla og Grettluhöfundur; uppörv-
andi greinargerð Svavars Sig-
mundssonar um íslensku sam-
heitaorðabókina; Rómarvald og
kirkjugoðar eftir Helga Þorláks-
son; Skin og skuggar í skiptum at-
hafnamanns og listamanns eftir
Bergstein Jónsson; Þjóðfræði og
bókmenntir eftir Jón Hnefil Aðal-
steinsson og Trúarhugmyndir
Matthíasar Jochumssonar eftir
Sigurð Bjarnason.
Ritgerð Þráins Eggertssonar
um frjálshyggjuna: Glapstígir og
gangstígur þykir mér veigur í. I
henni er af alvöru tekist á við ým-
is vandamál hagfræðinnar og án
þess að einfalda hlutina um of
eins og frjálshyggjumönnum og
marxistum er tamt. En taka má
undir það með Þráni að ekki sé
rétt að „gera of lítið úr þætti
ruglukolla í þjóðlífinu" og ekki
síst ráðleggingu hans til
frjálshyggjumanna sem hann
birtir í eftirfarandi orðum:
„Frjálshuga hagfræðingar gerðu
máistað sínum væntanlega meira
gagn, ef þeir beindu kröftunum í
ríkari mæli en áður að því að
kanna orsakir og eðli þeirrar
þróunar í þjóðfélagsmálum sem
Bækur úr ýmsum áttum
Erlendar
bækur
Siglaugur Brynleifsson
Peter Hawel: Klöster. Wie sie
wurden, wie sie aussahen und wie
man in ihnen lebte. Mit 73 Abbild-
ungen, davon 11 in Farbe. Knaur
1982.
Wcrner Meyer: Burgen. Wie sie
wurden, wie sie aussahhen und
wie man in ihnen lebte. Mit 73
Abbildungen, davon 12 in Farbe.
Knaur 1982.
Klaustur voru griðastaðir og
eru það enn þann dag í dag þar
sem klaustrahald er leyft. Á mið-
öldum gegndu klaustrin því hlut-
verki sem skólar, bókasöfn, gisti-
hús, spítalar og búnaðarskólar
gegna nú, þau voru menningar-
miðstöðvar hvert í sínu héraði og
þar störfuðu skáld og rithöfundar.
Auk þessa áttu þau mikinn hluta
jarðeigna og klaustrabúskapurinn
varð fyrirmynd um skynsamlega
nýtingu á landi og arðsaman bú-
rekstur.
í þessu kveri er lýst merkustu
klaustrunum í þýska heiminum og
rakin saga þeirra frá upphafi,
einnig er lýst byggingarstíl
klaustranna og lífi klaustrafólks.
Fjölmargar myndir fylgja í texta
auk litmyndasíðna.
Meyer lýsir kastalabyggingum
frá dögum Hins heilaga róm-
verska ríkis þýskrar þjóðar, bygg-
ingarlagi, stíl, tilgangi og lífshátt-
um þeirra sem byggðu kastalana.
Kastalar hafa löngum vakið
ímyndunaraflið og ævintýra-
þrána. Kastalar fyrri tíða voru
fyrst og fremst virki, hernaðar-
mannvirki til þess ætluð að hýsa
herflokka og til varnar á ófriðar-
tímum. Með auknu valdi aðalsins
og niðurkoðnun miðstjórnarvalds-
ins varð kastalinn miðstjórnar-
stöð héraðanna. Þegar konungs-
valdið tók að eflast og ný hertækni
kom til sögunnar varð saga kast-
alanna öll, margir þeirra voru
rifnir niður en aðrir hafa staðist
tímans tönn og eru enn notaðir
sem aðsetursstaðir eða sem sýnis-
gripir. í bókarlok er skrá yfir
kastalana sem getið er um í bók-
inni svo og bókaskrá. Myndir
fylgja í texta svo og nokkrar lit-
prentaðar síður.
Knaurs KulturWhrer in Farbe —
Schweiz. Uber 650 farmige Fotos
und Skizzen sowie 34 Seiten Kart-
en. Droemer Knaur 1982.
Niklaus Flueler er útgefandi,
höfundar eru nokkrir svissarar,
hver skrifar um sína kantónu.
Leiðsögn um svissneskan menn-
ingararf mætti kalla þetta rit. Hér
er lýst borgum og byggðum, höll-
um og klaustrum, söfnum og
kirkjum og þeim náttúruundrum
sem löngum hafa vakið aðdáun og
undrun ferðamannsins. Ritið er
480 blaðsíður, nauðsynlegur fróð-
leikur og staðreyndir um svissn-
eskt mannlíf og siði. 658 litmyndir
eru prentaðar með texta, 34 upp-
drættir landsvæða fylgja og loks
ítarlegt registur. Uppflettiorð og
heiti eru í stafrófsröð. Þetta er
ágæt handbók fyrir ferðamenn og
einnig fyrir þá sem vilja afla sér
fróðleiks um land og þjóð og
menningararf. Sem sagt ágæt og
fallega útgefin bók.
Koy Porter: English Society in the
Eighteenth Century.
The Pelican Social History of
Britain. General Editor: J.H.
Plumb. Penguin Books 1982.
Útgefandi ritsafnsins segir í
formála: Samfélagssagan hefur
oft mótast meira í þá átt, að verða
lífsháttalýsing, frásögn af búnað-
arháttum, trúarbrögðum og dag-
legum störfum, en tilraun til þess
að grafast fyrir um hversvegna
lífshættir, trúarbrögð og dagleg
störf „voru svona á þessum tíma“.
Með þessari nýju ritröð er áhersla
lögð á þetta „hversvegna" og einn-
ig er leitast við að víkka sögusvið-
ið með því að fjalla um kjör hins
„þögula fjölda" og lífið í þjóðdjúp-
inu. Roy Porter skrifar um átj-
ándu öldina á Englandi sam-
kvæmt þessari forskrift og hefur
tekist að setja saman einkar læsi-
lega og skemmtilega bók, enda er
erfitt að komast hjá því að skrifa
skemmtilega um jafn skemmti-
lega og fjölbreytilega öld og þá 18.
á Englandi.
Diether Krywalski: Knaurs Lexikon
der Weltliteratur.
Buchclub Ex Libris Zurich. Knaur
1981.
Ritið er að mestu skrá yfir höf-
unda og verk þeirra og spannar sú
skrá alla heimsbyggðina. í lokin
eru skráð bókmenntahugtök og
hugtök sem snerta bókmenntir og
höfunda á einhvern hátt. Höf-
undatalið spannar rúmar 800
blaðsíður, tvídálka, hugtökin rúm-
ar 100 blaðsíður og loks fylgir
stutt ritaskrá. Þetta er eitt af
þessum handhægu uppflettiritum,
sem Knaur gefur út og er ekkert
nema gott um bókina að segja,
margt hlýtur að vanta í ekki
stærri bók, en hún er þó furðu
drjúg og einkar handhæg.
Stefan Zweig: Balzac. Eine Bio-
graphie. Fischer Taschenbuch
Verlag 1981.
Stefan Zweig hefði orðið 100 ára
28. nóvember 1981, hefði hann lif-
að. í tilefni af þessu hundrað ára
afmæli voru verk Zweigs gefin út,
þar á meðal þessi ævisaga Balzacs,
sem höfundurinn ætlaðist til að
yrði sitt höfuðverk. Hann vann að
þessu verki í tíu ár og hafði svo til
lokið því þegar hann féll frá, að
sögn útgefanda verksins Richards
Friedenthals, vinar Zweigs. Verk-
ið kom út í þessari gerð 1946,
Friedenthal sá um þá útgáfu, gekk
frá henni til prentunar og full-
vann það sem á skorti úr eftirlátn-
um skrifum Zweigs.
Þetta er bæði ævisaga Balzacs
og einnig baráttusaga Zweigs öðr-
um þræði. Stílsnilld Zweigs,
hugkvæmni og innsæi nær meiri
hæðum í þessu verki, síðasta verki
hans, en í öðrum verkum. Hann
dáði Balzac og þeir sem lesa þessa
bók hljóta að smitast af hrifningu
Zweigs á Balzac. Þetta er verðugur
minnisvarði bæði Balzacs og
Zweigs.
Andreé Leroi-Gourhan: The Dawn
of European Art. An Introduction
to Palaeolithio Cave Painting.
Translated by Sara Champion. —
Antonio Beltrán: Rock art of the
Spanish Levant. Translated by
Margaret Brown. — The Imprint
of Man edited by Emmanuel An-
ati. Cambridge University Press
1982.
Bæði bindin eru gefin út í ritröð
frá Cambridge um frumlist, þ.e.
fyrstu tilburði manna til listsköp-