Morgunblaðið - 05.06.1983, Page 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1983
23
anna og mögnuðust þær sögur
mjög eftir því sem á leið.
Frá Meðallandi bárust þær
fregnir, að mergð vatnaskrímsla
hefði sést í Feðgakvísl og hjá
Steinsmýri sást fjöldi eldhnatta
liggja á jörðinni. Menn heyrðu
undarleg hljóð í jörðu niðri og
klukknahljóm í lofti auk ýmissa
dularfullra tákna og stórmerkja.
Lömb og kálfar áttu að hafa fæðst
með vanskapnað og að sögn var
eitt lambið á Hunkubökkum á
Síðu með arnarklær í stað klaufa.
Sumir þóttust hafa séð eldroða á
lofti og aðrir höfðu orðið varir við
svonefndar pestarflugur, gular og
svartar, og ókennilega orma og
skordýr, sem virtust vera á æðis-
gengnum flótta. Kynlegast af öllu
var þó blóðregnið, sem átti að hafa
fallið víða þar eystra um vorið. Að
auki er þess getið að margir hafi
haft þungar draumfarir og borist
vitranir í svefni um það, er síðar
kom á daginn.
Dregur til tíðinda
Fyrstu daga júnímánaðar, árið
1783, varð vart við snarpa jarð-
skjálftakippi á Síðumannaafrétti,
og virtust þeir færast smám sam-
an í aukana. Svo gekk hvíta-
sunnuhátíðin í garð og ber heim-
ildum saman um að veður hafi
verið óvenjufagurt þann morgun,
8. júní. Um dagmálabil sást dökk-
ur mökkur stíga upp að baki
byggðarfjalla norðan Síðu og
breiddist mökkurinn á skömmum
tíma yfir byggðarlagið og austur
um Fljótshverfi. Þessu fylgdi
öskufall mikið og þéttum, dökk-
gráum sandi rigndi yfir svo spor-
rækt varð á jörðinni og dimmt í
húsum inni. Fólk varð að vonum
felmtri slegið og fénaður þjappaði
sér saman, en er leið á daginn
birti aftur vegna vinda er blésu af
hafi úr landsuðri. Fólki varð þá
fyrst fyrir að leita til kirkju og
hlýða á messugjörð og fylltust
kirkjur í byggðarlaginu sem var
harla óvenjulegt á þessum tíma ef
marka má heimildir. Reyndar
mun kirkjusókn hafa verið svo
dræm þennan vetur að messufall
varð níu sunnudaga í röð á
Klaustri, svo dæmi sé nefnt. Nú
virtist hins vegar sem fólk hefði
vaknað upp af andvaraleysinu og
þennan hvítasunnudag snerust
flimtingar fólks um aðvaranir
guðs upp í iðrun og heita bæn um
að refsivendi almættisins yrði frá
þeim bægt.
Um nóttina varð fólki ekki
svefnsamt vegna jarðhræringa og
daginn eftir óx mökkurinn um all-
an helming. Þá um kvöldið gerði
steypiregn, sem mettað var svo
sterkum og eitruðum brennisteini
og ólyfjan, að njólablöð brunnu
sundur og fólk fékk óþolandi sviða
í augu og hörund og margir urðu
ringlaðir af svima. Hélt þessu
áfram á þriðjudeginum og tók þá
Skaftá að þverra óðum, svo að ná-
lega mátti ganga yfir hana þurr-
um fótum, og var hún þó áður sjö-
tíu faðma breið á ferjustaðnum. Á
miðvikudaginn, hinn 12. júní,
braust eldflóðið fram úr Skaft-
árgljúfri og fyllti vötn og byggðir
logandi hraunleðju. Þá gerði fjúk
af austri og lagðist yfir jörðina
þykkt vikurlag með harðri skel svo
haga tók af. Hélt svo fram næstu
vikurnar.
f þessum fyrstu umbrotum tók
af að mestu átta jarðir, þrjátíu
skemmdust og lögðust fimmtán
þeirra í auðn, en sjötíu búendur í
grennd við eldinn flúðu á brott.
Þessu fylgdu þrumur og vábrestir,
en sandi og brennisteini rigndi,
svo að grasið varð banvænt af
brennisteinsólyfjan. Mökkurinn
yfir gosstöðvunum á Síðumanna-
afrétti var nú orðinn svo mikill, að
hann sást víða um land og þá
sjaldan að sá til sólar, var hún á
að líta sem rauðglóandi vígahnött-
ur, tunglið var rautt sem blóð, og
sama lit tók jörðin á sig, ef á hana
bar nokkra birtu. Var sem öll
náttúran hefði brugðið eðli sínu,
grös sölnuðu, fuglar lágu dauðir
hópum saman og silungar flutu
dauðir í kílum og pyttum. Og mitt
í þessari formyrkvun tortímingar-
innar eigruðu umkomulausar og
örvita mannssálir og háðu ójafna
baráttu sína við ógnir og dauða.
Móðan mikla
Eldarnir áttu upptök sín í
svonefndum Lakagígum, sem ná
yfir 36 km samfellt svæði á afrétt-
inum norðan Síðuhéraðs. Um
þessar eldstöðvar segir dr. Sigurð-
ur Þórarinsson í grein í nýút-
komnu hefti tímaritsins „Storð"
m.a.: „Vart getur storfenglegri
gígaröð á gjörvallri jarðkringl-
unni en Lakagíga. Þeir sæma
vissulega vel því stórgosi, sem
myndaði þá. Þessi gígaröð er um
25 km að lengd og samanstendur
af tveim aðalröðum, svipaðrar
lengdar, með nær sömu stefnu, frá
norðaustri til suðvesturs."
Talið er líklegt að tvo fyrstu
daga gossins hafi opnast nær öll
gossprungan suðvestur af Laka og
barst gjóskan aðallega til norð-
vesturs fyrstu dagana, þótt spor-
rækt yrði á Síðu og í Fljótshlíð
strax í upphafi, eins og áður er
getið. Hraunflóðið breiddist fyrst
yfir afréttarlandið, en tók síðan á
rás niður í byggðina með hinum
ferlegasta undirgangi og hamför-
um. Þessi heljarganga eldflóðsins
ofan frá afréttinum hófst 12. júní
og næstu vikurnar flæddi það yfir
láglendi Meðallands, Sfðu og
Landbrots og fylgdi að miklu leyti
farvegum Skaftár, Melkvíslar og
Landár. Aðalkvíslar eldflóðsins
voru tvær og rann hin vestari
þeirra niður eftir Skaftárgljúfri,
fyllti það regingímald á skömmum
tíma, og flaut svo út yfir alla
barma og breiddi úr sér fram yfir
láglendið og allt til Meðallands.
Vesturhraunið stöðvaðist end-
anlega „eldmessudaginn" 20. júlí
og verður nánar vikið að þeim at-
burði hér á eftir. Þá mun gos-
sprungan norðaustur af Laka hafa
opnast og rann hraun frá þeirri
sprungu aðallega til austurs og
síðan suður eftir farvegi Hverf-
isfljóts og herjaði landið milli
Síðu og Fljótshverfis. Hraun-
rennslið á þessum slóðum stóð allt
fram í nóvemberlok, en eftir það
fór gosið minnkandi og varð elds
síðast vart í Lakagígum 7. febrúar
1784.
Sú móða sem lá yfir landinu
sumarið 1783, og hörmungar þess-
ar draga nafn sitt af, vakti mikinn
óhug meðal fólks. Og móðan mikla
lét ekki staðar numið við strendur
landsins heldur barst hún til meg-
inlands Evrópu og breiddist þaðan
austur yfir álfuna. Heimildir
greina frá því að hennar hafi orðið
vart við landamæri Rússaveldis og
Kína og í byrjun júlí í austurfylkj-
um Bandaríkjanna fór hennar að
gæta seinni hluta ágústmánaðar
og hafði hún þá farið nær hring-
ferð kringum jörðina. Olli móða
þessi miklum umræðum meðal
vísindamanna víða um heim, en
veturinn á eftir varð einn sá harð-
asti í manna minnum í Evrópu og
kenndu margir móðunni um.
Þeirra á meðal var vísindamaður-
inn og rithöfundurinn Benjamín
Franklín, en orsök móðunnar taldi
hann vera „sá feikna mikli reykur,
sem þetta sumar streymdi upp úr
Heklu á íslandi". Hér á Franklín
að sjálfsögðu við Lakagiga og er
þetta hvorki í fyrsta né síðasta
skipti sem Hekla gamla geldur ill-
ræmdrar frægðar sinnar.
Það er ekki á neins manns færi
að lýsa eða gera sér fullkomlega
grein fyrir því stórkostlega og
ægifagra sjónarspili, sem náttúr-
an setti á svið í Lakagigum árið
1783 enda höfðu þálifandi íslend-
ingar um annað að hugsa en feg-
urðarmat, eða vísindalega úttekt á
Skaftáreldum er þeir færðu þessar
náttúruhamfarir í annála. Það er
hins vegar eðlilegt að jarðfræð-
ingum verði þessir atburðir hug-
leiknir út frá sjónarhóli vísind-
anna enda er hér um að ræða
stærsta hraunframburð sem runn-
ið hefur í einu gosi á jörðinni frá
því sögur hófust.
Eldmessan
Á heiðarbrún ofan við Kirkju-
bæjarklaustur hefur hópur flótta-
fólks, óttaslegið og umkomulaust,
Ieitað sér náttstaðar. Þetta er um
miðjan júlí og upplausnin í aust-
urhéruðunum í algleymingi enda
hafa eldgjárnar að fjallabaki sótt
í sig veðrið og hvert hraunflóðið á
fætur öðru veltur niður um byggð-
ina. Örvilnað fólk af þeim bæjum,
sem orðið hafa hraunflóðinu að
bráð, stendur uppi nálega snautt
og reynir að bjarga sér á hrakn-
ingi milli bæja. Skelfingu manna
og dýra í þessum hamförum yerð-
ur ekki með orðum lýst og fólkið
hefur ekki sofið óttalausan dúr
vikum saman. Skepnurnar hlaupa
saman í hnappa í högunum og
taka á rás með kveini, hver eftir
sínum rómi og kvíaær eru allar
komnar út í buskann, enda enga
SJÁ BLS. 26.