Morgunblaðið - 05.06.1983, Blaðsíða 26

Morgunblaðið - 05.06.1983, Blaðsíða 26
26 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1983 Allt kvíkt lostíð kröm og kvöl Menntaskólinn við Sund brautskráir 170 stúdenta nyt úr þeim að fá og yfirleitt verð- ur engin skepna hamin. tóldflóðið er í öruggri framrás til beggja hliða ofan við klaustur og ekki annað fyrirsjáanlegt en það muni þá og þegar eyða staðn- upi og kirkjunni. Nú er fimmti sunnudagur eftir trínitatis, 20. júlí 1783 og flóttafólkið á heið- arbrúninni gerir hlé.á flótta sín- um því í dag ætlar séra Jón Steingrímsson að messa í Klaust- urkirkju. Veður er þykkt með skruggum og eldingum og dunur miklar berast frá eldstöðvunum. Þegar séra Jón kemur til kirkj- unnar er hún þéttsetin enda hefur allt rólfært fólk á Síðunni komið til kirkju „með þeim ugg og sorg- bitnum þanka“, að það kynni að verða í síðasta skipti sem embætt- að yrði í Klausturkirkju því hraunflóðið er nú komið að Systrastapa, skammt vestan klaustursins. Það þarf ekki annað en svipast um í Klausturkirkju til að sjá að hér muni í vændum einstæð og annarleg tíðagjörð. Hjörðin er mislit, gamalmenni og börn, hús- gangslýður og fyrirfólk, sem situr hlið við hlið í grafarþögn og dauð- ans angist. Af og til varpar leift- ursnögg elding glampandi birtu inn eftir kirkjugólfinu og í hvert sinn sem jörðin kippist við segir kirkjan sjálf til sín og við kveða dimm slög hinna þungu klukkna. Drunurnar frá hraunflóðinu magnast sífellt og í þessum hama- gangi verður prestinum ekki nema eitt fyrir: Hann gefur skipun um að kirkjunni skuli lokað, og því er tafarlaust hlýtt. í dag skal hver maður leggja ráð sitt undir vilja drottins og ekkert fær raskað helgi þessarar guðlegu stundar. Séra Jón Steingrímsson tekur nú til embættis og gefur sér jafn- góðan tíma í stól og fyrir altari og endranær enda „fannst nú ei stundin of löng að tala við guð“, eins og hann komst að orði. Þann- ig hófst „eldmessan“ svonefnda, sem er einstæð í sögu íslenskrar kristni og raunar einhver furðu- legasti atburður Skaftáreldanna. Er því viðbrugðið, af hvílíkri andagift presturinn baðst fyrir og talaði til fólksins enda brá svo við, að enginn lét í ljós merki um ótta né hirti um að skyggnast út til að gá að hvað hraunflóðinu liði. Raunar vitum við lítið um þessa einstöku messugjörð en víst, er að þeir, sem lifðu þessa stund, töldu hana upp frá því stórfenglegasta atburðinn í öllu lífi sínu, sem þeir sögðu jafnan frá með hrærðu hjarta og tárfellandi augum. En það var þó fyrst að afstaðinni messu, að fólkinu, sem nam staðar fyrir utan kirkjudyrnar, skildist að hér hafði gerst kraftaverk. Hraunstraumurinn hafði ekki mjakast ögn framar en hann var áður kominn, heldur hlaðist upp, þótt í hallandi farvegi Skaftár væri, um það bii sjötíu faðma breiður og tuttugu faðma hár. Vatnið úr Holtsá og Fjarðará flæddi yfir hraunhrúgaldið og kæfði eldinn jafnharðan. Að von- um létti Síðumönnum mjög við þessa sjón og öðluðust nýja von og flestir voru sannfærðir um, að séra Jón hefði með trúarhita sín- um og andríki stöðvað framrás hraunsins en prestur mælti: „Gef- ið guði dýrðina. Allir, sem þetta almættisverk sjá og heyra, prísi og víðfrægi hans háleita nafn.“ Harmabrauð og hryggðarfæða Margar sögur voru sagðar af þeim feiknum sem dundu yfir í Skaftárþingi þetta sumar. Allt svæðið milli Arfjalls á Síðu og Skaftártunguhálsa var sem eitt eldhaf og þar voru stórir klettar og bjarghellur sagðar byltast eins og stórhveli á sundi. Þegar vestur- hraunið stöðvaðist endanlega 20. júlí, meðan séra Jón Steingríms- son flutti „eldmessuna", var fjöldi jarða kominn í eyði og margir tug- ir jarða spilltir meira eða minna. Ný sprunga opnaðist þá, eins og áður er getið, og í lok júlímánaðar tóku mekkir miklir að stíga upp úr gljúfri Hverfisfljóts og fyrstu daga ágústmánaðar þornaði fljót- ið. Þegar vika var af mánuðinum vall eldstraumurinn fram úr gljúfrunum og fólk tók nú sem ákafast að flýja úr sveitunum austan Mýrdalssands. Þótt enginn vafi sé á, að hörm- ungar Móðuharðindanna megi að miklu leyti skrifa á reikning Skaftáreldanna, skulu menn þó varast að ofmeta áhrif einstakra atburða í þeirri orsakakeðju sem hörmungar þessar voru í raun. Áður er þess getið, að íslendingar voru illa í stakk búnir til að mæta þessum náttúruhamförum og því sem í kjölfarið fylgdi, þar sem mikil óáran hafði herjað land og þjóð með litlum hléum allt frá 1750. Ofan á allt bættust svo mikil harðindi, einkum norðanlands, þar sem hafís lá fyrir landi. í hér- uðum, sem voru jafnvel víðs fjarri eldstöðvunum, var málnytjan geld, gras visið og bágt ástand á kvikfénaði. Auk þess voru íslensk- ir bændur víðast hvar úrræða- snauðir og verkmenning þeirra á lágu stigi. Víst er, að sjaldan hefur fólk á fslandi horft til vetrarins með slíkri ógn og kvíða eins og haustið 1783. Heyfengur var lítiil og illur, fiskilaust við sjóinn og búpening- ur sjúkur af gaddi og beinabrigsl- um. Matarsafn eftir sumarið var víða ekkert og fjöldi fólks fór á vergang, bæði úr eldsveitunum og þeim byggðarlögum á Norður- landi, sem harðindin léku verst. Ekki þarf að leiða neinum getum að líðan fólks við svo geigvænlegar aðstæður enda má segja áð allt mannlíf hafi verið í fullkominni upplausn, og „einn fór þar í hús, sem annar fór frá, því allt var með reikandi ráði“, eins og ein heimild- in orðar það. Það er heldur dap- urleg lesning, manntalsskýrslur frá þessum tíma. Múlakot: Ás- grímur Ingimundarson, dauður. Þorgerður Álexandersdóttir. Gróa Ásgrímsdóttir, þeirra dóttir, dauð. Guðrún Alexandersdóttir, dauð. Salómon Árnason, dauður. Guð- rún Jónsdóttir, dauð. Guðmundur Salómonsson, dauður. Maríubakki: Bjarni Jónsson, meðhjálpari, dauður. Björn Bjarnason og Mar- grét Ólafsdóttir hjón. Þeirra börn, Ingigerður og Björn, lifandi, önn- ur börn Bjarni, Einar, Guðrún, öll dauð. Þorbjörg Árnadóttir. Þórður Bjarnason, dauður. Guðbjörg Há- varðsdóttir, dauð. Guðrún Jóns- dóttir, niðursetningur, dauð. Þannig voru skýrslur um heimil- ismannatöl frá þessum árum. Næsti vetur var einnig ákaflega harður, enda var hey svo óheil- næmt að búpeningur féll unnvörp- um og er talið að á árunum 1783 og 1784 hafi fallið um 28 þúsundir hrossa, nærfellt 200 þúsund sauðfjár og meira en 10 þúsundir nautpenings. I kjölfarið fylgdi svo hinn mesti mannfellir svo á tveimur árum féllu í valinn um 10 þúsundir manna, eða rúmlega 21 prósent af allri íbúatölunni svo að eigi urðu eftir fullar 40 þúsundir og var ástand landsins þá eitt hið aumasta, sem nokkru sinni hafði verið. Allt kvikt var lostið kröm og kvöl: „Ó, harmabrauð og hryggð- arfæða. ó, þá þreifanlegu land- plágu. Það stóra guðs hegn- ingarstraff: Stærstu óáran og hungurstiistand.“ — Slíkir kveinstafir hljómuðu um allt ís- land. Um allar sveitir reikaði bjargarlaust, uppflosnað fólkið, máttvana af hor og hungri. Nálega allur búpeningur var sjúkur svo að hófa og klaufir leysti af gripum, halar fúnuðu af kúm og skinn af hrygglengjunni á hestum. Dæmi voru um að rif hefðu brotnað und- an þungum skepnum er þær lágu og fótleggir klofnað og algengt var að sjá skepnur með svignaða fót- leggi og skáldaðar af hárlosi. Þar sem harðast kreppti að var mann- fólkið svipað leikið og fénaðurinn. Hvers kyns sjúkdómar lögðust á fólk, einkum hörgulsjúkdómar svo sem skyrbjúgur og sinakreppa. Hár rotnaði af ungum og gömlum auk þess sem lífsýki og blóðsótt þjakaði fólk og sums staðar gekk megn kýlapest og hvers konar óþrif og kláði þjáði húsgangsfólk. Hungrið svarf að og um allar sveitir át fólk hvaðeina sem tönn á festi. Ráðist var á pestarskrokka í högunum, gömul fiskbein voru grafin upp úr haugunum og skinn, skógarmar og ólarreipi voru étin með bestu lyst. Rætur voru grafn- ar upp úr öskufallinu og þess voru dæmi að menn legðu sér til munns hunda og nöguðu sauðarhorn. Fólk dó drottni sínum á milli bæja og iðulega mátti ganga fram á lík í högunum eftir að vora tók enda hafði sums staðar ekki verið unnt að færa lík til greftrunar vegna hestaleysis. í ágústmánuði árið 1784 riðu miklir jarðskjálftar yfir Suðurland og hrundu þá margir bæir í rúst, þar á meðal Skál- holtsstaður. Var þá ákveðið að flytja biskupsstól og skóla frá Skálholti til Reykjavíkur, og var það gert 1785. Eftir Móðuharðindin var safnað miklum gjöfum í löndum Dana- konungs og nefnd manna sett í Kaupmannahöfn árið 1785 til að leggja á ráðin um, hvað gera skyldi til bjargar í vandræðum þessum. Kom þá jafnvel til tals að flytja allt fólk af landi brott, svo aumt var ástandið orðið. Skaftáreldarnir eru ægilegustu náttúruhamfarir, sem um getur í sögu íslands og afleiðingarnar urðu slíkar að segja má, að þjóðin hafi seint eða aldrei beðið þeirra bætur til fulls. Sú kynslóð, sem lifði af þetta ægilega tímabil, var ævilangt merkt endurminning- unni um hryllilegar þjáningar, kröm og dauða, enda kraftaverki líkast, að þjóðin skyldi ekki deyja út með öllu. Nú eru tvær aldir liðnar frá þessu örlagaríka tíma- bili í sögu þjóðarinnar. Mörgum kann að þykja það langur tími en þó er ekki lengra liðið en svo að til eru menn, sem á yngri árum heyrðu sagt frá Skaftáreldunum af þeim sem höfðu sínar upplýs- ingar beint frá sjónarvottum og gamlir Skaftfellingar taka stund- um svo til orða, er þeir ræða um gamla atburði, að þeir hafi átt sér stað fyrir eða eftir Eld. Við, sem nú lifum í landinu við allsnægtir, eigum sjálfsagt erfitt með að setja okkur í spor þessa fólks, sem kunni ekki að brosa. Hins vegar ætti það ekki að skaða okkur að minnast þess endrum og sinnum, að við eigum ættir okkar að rekja til fólks, sem fyrir ör- fáum mannsöldrum lagði sér til munns skógarma og skinnbætur og nagaði horn sauðkindarinnar til að treina fram lífið fram á næsta dag. (Heimildir: fíilandwmfra, Öldin átjánda, fslenakir annálar, Sverrir KrúrtjánaHon: fslenskir örla^a þaettir, Dr. Sijfurður Þórarinsson: Grein í tímarit- inu Storð 1. tbl. 1983/ Sv.G. tók saman.) V^terkurog k-J hagkvæmur auglýsingamiðill! í JltofgTOttMfi&Ífr MENNTASKÓLANUM við Sund var slitið fostudaginn 20. maí í Há- skólabíói. Brautskrádust þá 170 stúdentar og er þetta ellefti árgang- ur. Hæstar á stúdentsprófi voru 3 stúlkur, Kristjana Hlöðversdóttir af náttúrufræðikjörsviði, og syst- urnar Hólmfríður og Ingibjörg Guðmundsdætur af eðlisfræði- kjörsviði. Hlutu þær allar 9,3 í einkunn. Með ágætiseinkunn voru þau Jórunn Ella Þórðardóttir, hlaut 9,2 og Júlíus Gísli Hreins- son, sem hlaut 9,1. Að sögn rektors, Björns Bjarna- sonar, var veturinn skólanum hag- stæður nema hvað fjárhagsörðug- leikar hrjáðu hann eins og aðra. Hæst bar í félagslífinu síðast- liðinn vetur sýningu á Galdra- Lofti, sem Hlín Agnarsdóttir stjórnaði uppsetningu á. Nemend- ur í Menntaskólanum við Sund voru 856 á vetrinum og kennarar voru 66. >■ MorgunblaðiÖ/ Helgi Bjarnason Sauðburður langt kominn Sauðburðurinn í ár er langt kominn. Hefur hann gengið vel nema hvað víða á Norður- og norðausturlandi horfír nú til vandræða, því fé er enn á húsi. Myndin af kindinni með nýfæddu tvflembingana var tekin nýlega á Spóastöðum í Biskupstungum. Þeir sátu niðri á bryggju þessir ungu menn á Fáskrúðsfírði og tóku það rólega. Þeir heita Jóhannes Jóhannsson og Sævar Níelsson og eiga saman trillu. „Þessi trilluútgerð hjá okkur er bara leikaraskapur," segja þeir. „Mestu máli skiptir er að vera sjálfs sín herra og svo eru nú af þessu ágætis tekjur. Það er ekkert fiskirí hérna eins og það var,“ sögðu þeir og söknuðu gömlu sfldaráranna.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.