Morgunblaðið - 05.06.1983, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ1983
fá leyfi til að sigla til Islands til að
selja þar varning fyrir þorsk, en
var neitað um það eftir miklar
umræður um slík viðskipti. Eftir
1750 fer aftur að lifna yfir þorsk-
veiðunum. 1751 fara 12 fiskiskip
frá Dunkirk á miðin við ísland,
Nýfundnaland og Hjaltlandseyjar,
en íslandsaflinn er mestur, svo
þeir halda áfram að senda þangað
duggur næstu árin, sem koma
hlaðnar heim. Niels Horrebo segir
í riti sínu 1751 að Frakkar, Eng-
lendingar og Hollendingar sendi
árlega 3—400 skip til íslands, og
getur þess að fslenskir fálkar séu
gefnir Frakkakonungum, sem þyki
slíkar gjafir góðar. í lok sjö ára
stríðsins hafa tekist samningar
milli stjórnarinnar í París og
dönsku stjórnarinnar um að hún
leyfi Ffökkum að senda skip til
veiða á íslandsmiðum. Þá verða
tímamót í fiskveiðum Dun-
kirkbúa, sem standa með blóma
1763—92. Þeir sigla mikið á Ný-
fundnalandsmið og á íslandsmið
fara frá 6 og upp í 65—70 skútur á
ári. Veiðin er nokkuð misjöfn, ef
litið er á aflatölur. Þetta frá 80
þúsund tonnum á árinu 1763 og
Franskir Flandrarar eltu
þorsk á Islandsmið í 300 ár
eftir Elínu Pálmadóttur
Frönsk skip hafa stundað fisk-
veiðar við ísland í mörg hundruð
ár og hafa verið tímaskipti að
þessu. Stundum hafa þau verið við
Island í tugatali, ef ekki hundraða,
einkum á seinni hluta 19. aldar,
segir dr. Alexander Jóhannesson í
bók sinni um menningarsamband
Frakka og íslendinga. En frönsku
sjómennirnir á íslandsmiðum voru
um árabil álíka margir á vertíð og
þeir Islendingar sem nú stunda
sjóinn hér eða 4.000—5.000 tals-
ins. Þetta var stór skútufloti og
auðvitað margar ritaðar sagnir á
íslenzku af samskiptum þeirra við
landsmenn. En þegar undirritaður
blaðamaður Mbl. tók fyrir fáum
árum að viða að sér og skrifa
greinar í blaðið um þessa frönsku
sjómenn og heimkynni þeirra, kom
í Ijós að nær ekkert hafði verið
skrifað og birt á íslensku um
þeirra hlið á þessari merkilegu
sögu beggja þjóðanna, sem nú hef-
ur svolítið verið bætt úr með
þýddri bók íslandssjómannsins
Tonton Yves. Tilviljun réði því að
þessar heimildir mínar og frásagn-
ir voru allar sóttar á Bretagne-
skaga og beindust að íslandssjó-
mönnunum þaðan — enda stór
þáttur í íslandssiglingunum. En
brátt varð Ijóst að með þessu
mundi skekkjast nokkuð í hugum
íslendinga myndin af þorskveiði-
sögu Frakka við ísland. Þarna
höfðu ekki bara verið Bretónar á
ferð, sem m.a. sést á því að íslend-
ingar tala alltaf um að þessir sjó-
menn hafi talað frönsku, en á þeim
tíma töluðu flestir sjómennirnir í
Bretagne bretónsku, sem er keltn-
eskt mál. Aðeins skipstjóri og stýr-
imaður, sem urðu að færa bækur á
frönsku, töluðu það mál. Raunar
liggur Ijóst fyrir að frönsku sjó-
mennirnir komu víðar að af norð-
urströnd Frakklands. Auk þess
sem þeir komu vestast af Bretagne
voru þeir líka frá austurhöfnunum
á norðurströndinni. (Á milli liggur
Normandí-hérað). Voru Dunkirk-
búar þar fyrstir til að veiða á fs-
landsmiðum og lengi drýgstir, en
úr þeirra sjósókn I þorskinn á ís-
landsmiðum dró líka fyrr en Bret-
ónanna. Þeirra saga og nágranna-
bæjanna er því nokkuð frábrugðin
og skip og útbúnaður nokkuð ann-
ar, a.m.k. framan af.
Forvitinn blaðamaður gat ekki
skilið málið þannig eftir í hálf-
sagðri sögu og e.t.v. skekktri
mynd. Úr því þurfti að bæta. Varla
var að búast við að ókunnur ferða-
maður myndi jafn auðveldlega
finna rainjar um íslandssiglingar á
þessum slóðum eins og í Paimpol á
Bretagne, þar sem franska Fland-
ern, næst Belgíu, hefur farið illa í
styrjöldum. Dunkirk-borg sjálf,
stærsta hafnarborgin á þeim slóð-
um, var jöfnuð 80% við jörðu í síð-
ustu heimsstyrjöld. En ég var svo
heppin að komast f gegn um Má
Elísson, fyrrv. fiskimálastjóra, í
samband við Paul Adams, fram-
kvæmdastjóra landbúnaðar- og
fiskveiðideildar OECD, er lánaði
mér línurit er hann hafði gert með
hagfræðilegum fyrirlestri um
þorskveiðar Dunkirk-búa á 19. öld
fyrir nokkrum árum til flutnings á
sögulegri vísindaráðstefnu í Búka-
rest. Og hann útvegaði mér svo
aðgang við sjómannaskjalasafnið
„Service Historique de la Marin“,
sem er til húsa í Drottningarálm-
unni í hinu mikla virki Vincenne-
kastala í austurborg Parísar. Þar
sat svo blaðamaðurinn nokkra
morgna í sumarleyfinu sínu 1982
við að grúska í gömlum bókum um
þorskveiðar Frakka á íslandsmið-
um alla síðustu öld og fram á
þessa. Þama er mikið af heimild-
um að finna, þótt aðeins væri
kraflað í þær í þessum áfanga. En
safnverðinum M. Labarre varð að
orði, þegar hann hafði sótt
umbeðnar bækur: — Vitið þér,
Madame, að þér eruð að biðja um
sömu bækurnar og forseti yðar
fékk hér fyrir 10 árum! Líklega
hefur enginn haft áhuga á þeim
eða verið skráður fyrir útláni á
þeim síðan. Þetta var að sjálfsögðu
ófullkomin könnun. Svo að í ár,
þegar franska utanríkisráðuneytið
bauð umræddum blaðamanni til
efnissöfnunar í Frakklandi í eina
viku, var tækifærið til að biðja um
að fá að skreppa til Dunkirk eða
litla bæjarins Gravelines þar
skammt frá til að leita upplýsinga
um þorskveiðar sjómanna f
franska Flandern á íslandsmiðum,
og varð það úr. Úr þessum heimild-
um er þessi grein og 1—2 aðrar
sem fylgja í kjölfarið. En í upphafi
þótti ástæða í þetta sinn til að
rekja nokkuð upphaf og gang þess-
ara þorskveiða Frakka á íslands-
miðum frá upphafi og tekið mið af
Dunkirk-unum. í næstu grein verð-
ur svo sagt frá tilhögun, búnaði,
aðbúð sjómanna o.fl. Og loks í
þriðju frá heimsókninni til Gravel-
ines.
I hugum okkar íslendinga eru
Flandarar mest Hollendingar. En
í raun nær Flandern við Norðursjó
yfir Holland, Belgíu og inn í
Frakkland, en landamæri Frakk-
lands og Belgíu voru um aldir sí-
felldum breytingum háð, eftir því
hvernig stríðin gerðust á þeim
slóðum. Hafnarborgin Dunkirk er
í franska Flandern og fiskibærinn
Gravelines, sem líka hafði stórt
hlutverk í Islandsveiðunum, er við
vestustu mörkin á því svæði sem
kallast Flandern.
Dunkirk var lengi stærsti fiski-
bærinn á þessum slóðum og hafa
síldveiðar líklega orðið kveikjan
að því. Þorskveiðar eru fyrst
nefndar 1386, er skip veiddu þorsk
við England. Segir sagan að Bask-
ar hafi kennt Flöndurum að veiða
þorsk. Síðan ekkert í heila öld. En
á 16. öld eru sjómenn frá Dunkirk
farnir að veiða síld og þorsk á
Ermarsundi. Fyrstu skipin virðast
hafa gert út til þorskveiða við ís-
land og Grænland 1614—17, eftir
að hvalveiðimenn norður í höfum
fundu þar auðug fiskimið. I ævi-
sögu Jóns Indíafara er sagt frá því
að 1627 hafi komið tvö ensk skip
til íslands „til að taka franska hér
við land, eður hvar annars staðar
á sjónum hvar þá hittu". Þeir
fundu franskt hvalskip við Látra-
bjarg og tóku. Hafði Domingo
skipstjóri passa upp á vasann frá
Kristjáni 4. Danakonungi um að
hann mætti veiða við ísland. Þess
má geta að á 17. öld var Dunkirk
vígi sjóræningja, sem sagt varð að
hefðu tekið 3.000 skip og 30 þús-
und fanga.
Árið 1681 fékk íslandsfar verð-
laun frá Lúðvíki 14. Sólkonungur-
inn vissi að harðgerðustu sjómenn
hins konunglega flota voru fyrrum
fiskimenn af skútunum í norður-
höfum og studdi hann því þorsk-
veiðarnar. Konungar vildu fá
þjálfaða harðgerða sjómenn. Auk
þess sem neytendur þess tíma
fengu eggjahvíturíka fæðu ódýr-
ast í fiski, sem var kallaður fæða
fátæka mannsins. Árið 1696 fara
12 skip til þorskveiða við ísland
frá Dunkirk, árið 1700 eru þau sex
talsins og 1701 halda 12 skip af
stað á Islandsmið. En svo bindur
spænska erfðastríðið enda á þær
siglingar í bili. Útgerðarmenn í
Dunkirk neyddust til að hætta
veiðum vegna samkeppni við Hol-
lendinga skv. samningi sem Loð-
vík 14. gerði 1699 í Ryswick.
Þorskveiðarnar héldu áfram á
18. öld með seglskútum, sem allan
fyrri hluta aldarinnar komu heim
hlaðnar afla. Höfðu Frakkar þá
verið sakaðir um brot á milli-
ríkjasamningum. Einkum mun þó
styrjöld við Englendinga hafa
dregið úr útgerðamönnum kjark-
inn, því 1744 fóru engin skip á
miðin í nokkur ár. Fyrirtækið
Dominique Morel reyndi 1750 að
upp í 1.117,700 tonn árið 1792.
Meðalveiði á skip er sögð 266 tonn
og verðið fyrir tonnið 105 frankar.
Á árinu 1766 fara til dæmis á ís-
landsmið 45 stórar skútur (dogres,
sem voru líklega um 100 tonn) og
29 það sem þeir kalla korvettur og
á þeim 867 menn, venjulega 12
manna áhöfn á skipi.
Konungur veitir afla-
skipum verðlaun
Áhugi virðist orðinn mikill á
þessum veiðum við ísland á æðri
stöðum í Frakklandi. Árið 1767 er
sent til Islands franskt herskip
undir forustu Kerguelendee de
Tremarec, sem birti rit um för
sína. Og 4 árum síðar eða 1771 er
sent þangað annað franskt skip
undir forustu Verdun de la
Crenne, er birti stórt rit um ferða-
lög sín í Evrópu undir nafninu:
„Ferðir á skipum konungs á árun-
um 1771—1772 til ýmissa Evrópu-
landa“.
Nú eru Frakkar farnir að vanda
meira til þessarar neysluvöru. Út-
gerðarmenn koma upp sérstökum
söltunarstöðvum, til að vinna
saltfiskinn þegar hann kemur af
miðunum, fyrir markaðinn inni í
landi. En söltun til geymslu á fiski
hafa þeir þekkt frá 12. öld. Fiskur-
inn, sem ætlaður er nýlendunum,
er sendur til Bordeaux til þurk-
unnar (200 tonn) og strangar regl-
Fran.skir fiskimenn gera að golþorski á bryggju á íslandi.