Morgunblaðið - 15.07.1983, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. JÚLÍ 1983
— eftir Gunnar Stefánsson
10
Kaupmannahafnarpistill
„Koma þeir að
sækja mig í nótt?“
Fyrir fáum dögum var haldin á
Jótlandi ráðstefna guðfræðinga og
kirkjuleiðtoga víðsvegar úr heim-
inum. Þar var staddur forseti al-
þjóðasambands kalvínskra mót-
mæiendakirkna, blökkumaðurinn
Allen Boesak frá Suður-Afríku. Á
blaðamannafundi sem Kristeligt
Dagblad greinir frá 6. júlí minnti
hann heimamenn á danskan
skáldprest sem féll fyrir morð-
ingjahendi á hernámsárunum, Kaj
Munk.
„Ég lít á Kaj Munk sem and-
legan föður andspyrnuhreyf-
ingarinnar," sagði þessi fjar-
komni kirkjuleiðtogi. „Ég dáist
að stíl hans og því hve hann er
samkvæmur sjálfum sér, dáist
að því hvernig hann tengdi guð-
fræðina hversdagslegum við-
fangsefnum. Það hefur vakið hjá
mér nýjar hugmyndir að lesa um
hugrekíd hans, og ég vil líkja
honum við Martin Luther King.
Ég undrast að danska kirkjan
skuli ekki halda nafni hans
meira á loft, ég tel að minning
hans geti haft veruleg áhrif,
einnig i samstarfi kirkjudeilda.
„En hann var ekki skilinn rétti-
lega,“ sagði hinn afríski prestur
og kvaðst mundu gera sitt besta
til að kynna þennan löngu látna
danska sóknarprest og skáld
meðal guðfræðinga í Suður-
Afríku.
Sú var tíðin að Kaj Munk var
sá norrænna andans frömuða
sem mestur ljómi stóð af í vit-
und manna. Að kvöldi 4. janúar
1944 sóttu sendimenn þýsku
hernámsstjórnarinnar hann
heim á prestssetrið í Vederso á
Vestur-Jótlandi, óku með hann
burt og létu eftir blóðugt lík
hans í vegarskurði skammt frá
Silkiborg. Fregnin um dauða Kaj
Munks vakti harm og viðbjóð um
öll Norðurlönd. Á íslandi minnt-
ust hans fremstu skáld þjóðar-
innar: Davíð Stefánsson hélt til-
finningaþrungið útvarpsávarp
(pr. í Mæltu máli) og Jóhannes
úr Kötlum hyllti hann i kvæði
(Presturinn á Viðarsæ í Sól tér
sortna). í kjölfar þessa þýddi
Sigurbjörn Einarsson, síðar
biskup, tvö predikanasöfn Kaj
Munks, Við Babýlons fljót og
Með orðsins brandi.
Kaj Munk er eitt af helstu
leikritaskáldum Dana og á sinni
tíð blés hann nýju dramatísku
lífi í danskar leikbókmenntir. Af
verkum hans er kraftaverkaleik-
ritið Orðið líklega kunnast og
var leikið á íslandi á sinni tíð.
Hætt er við að nú sé tekið að
fyrnast yfir verk hans flest.
Hann tók afarmikinn þátt i
opinberri umræðu samtíðar
sinnar, skrifaði fjölda blaða-
greina og hélt ræður víðsvegar
um land. Hann varð ekki nema
46 ára, en það sem eftir hann
liggur er geysimikið að vöxtum:
heildarútgáfa verka hans er í níu
stórum bindum.
Sem greinahöfundur og mál-
flytjandi var Kaj Munk ærið
umdeildur, enda skóf hann
hvergi utan af. Margir töldu
hann afturhaldssegg og einræð-
issinna, og víst er um það að
löngum var hann aðdáandi
„sterkra leiðtoga" og í þeim hópi
voru lengi vel Hitler og Mussol-
ini. Að sama skapi var hann
vantrúaður á hið lýðræðislega
stjórnarform. En eftir að ljóst
var hvert stjórnarfar nasismans
leiddi, snerist Kaj Munk til
harðrar andspyrnu gegn kúgun-
arvaldinu, þrumaði fordæm-
ingar af predikunarstólnum, tal-
aði kjark í þjóð sína í ræðu og
riti, gerðist á samri stundu lýs-
andi viti í sorta hernámsáranna.
Dauði hans varð svo til að full-
komna spámannsköllunina, hið
Kaj Munk
sögulega hlutverk hans á þreng-
ingatímum þjóðarinnar.
Allt er þetta komið í nokkurn
fjarska. Énn er þó ljómi yfir
nafni Kaj Munks og enn dregur
hann að sér áhuga manna svo
sem hinn afríski klerkur hefur
nú borið vitni um. Hitt er annað
mál hvernig meta skal hlutverk
hans sem prests út frá nútíma-
straumum í guðfræði eða
mannréttindabaráttu. Kaj Munk
hefði áreiðanlega haft sitthvað
að athuga við baráttuaðferðir
Martins Luthers King sem
Suður-Afríkumaðurinn vildi
líkja honum við. í þessum efnum
verður að fara með allri gát, það
er ætíð hæpið að draga látna
menn sem störfuðu við ólíkar að-
stæður þeim sem nú ríkja í dilka
samtíðarinnar. Hitt er undarlegt
ef satt reynist að danska kirkjan
haldi ekki nafni Kaj Munks á
loft, svo áhrifaríkur kennimaður
sem hann var í lífi og dauða.
Manninum Kaj Munk má best
kynnast í endurminningum sem
hann ritaði árið 1942 og heita
Foráret sá sagte kommer. Þessi
bók er nokkuð margorð og laus í
reipum en frásögnin tíðum bráð-
skemmtileg og lifandi. Munk
segir frá æsku sinni og uppvexti
á Lálandi, skólaárum, háskóla-
námi og skáldskaparhneigð. Þá
segir hér frá upphafi prestskap-
ar á Vederse þar sem hann þjón-
aði alla tíð og frásögninni lýkur
þar sem höfundur er tuttugu og
átta ára og hefur í fyrsta sinn
fengið leikrit tekið til sýningar.
Við sjáum að Munk er afar
hrifnæmur. Hann er eldhugi, sí-
fellt gagntekinn af viðfangsefn-
um sínum, og efirminnilegt er
hvernig hann lýsir því sem sinni
stærstu stund þegar hann sá
Föðurinn eftir Strindberg tví-
tugur: „Þetta er guðdómlegt,
guðdómlegt og skelfilegt. Þetta
ástríðufulla, mannfjandsamlega,
kvenhatursmagnaða strind-
bergska æði. Hafðir þú þá,
Strindberg, djöfullinn þinn,
hrapað ofan úr hinu guðdómlega
ríki snillinganna?"
Kaj Munk vildi færa dönsku
leikhúsi hið mikla drama af því
að hið mikla drama lifði í honum
sjálfum. Þetta segir bókmennta-
fræðingurinn Jens Kistrup og er
sannmæli. Það var auðvitað
drama kristindómsins sem lifði í
skáldprestinum og er meginfor-
senda lífsskilnings hans. I þeim
efnum sætti hann sig ekki við
neinn undanslátt. Hann segir frá
því í endurminningunum er
hann sótti fundi í Kristilegu
stúdentafélagi og kynntist þar
ýmsum upprennandi skáldum og
andans frömuðum. „Þarna var
Gunnar Gunnarsson með sinn
rauðglóandi makka,“ segir hann.
„Gunnar fékk mann til að meta
ævilangt andheita heiðni langt-
um meira en hálfvolgan krist-
indóm." Það er gaman að sjá
þennan vitnisburð. Þessi tvö
ólíku skáld áttu það sameigin-
legt að hafna hálfvelgjunni,
glíma án undanbragða við örðug
viðfangsefni.
Kaj Munk dýrkaði stórmenni
eins og margir andans menn af
hans kynslóð. Hann vildi í
lengstu lög trúa að Hitler og
Mussolini væru stórmenni og
þjóðskörungar. Það er átakan-
legt að sjá í greinum hans
hvernig hann lofsyngur Hitler,
skilur ekki stefnu hans, og þegar
ógnarverk nasista verða opinber
ásakar hann foringjann fyrir að
hafa svikið hinar háleitu hug-
sjónir sínar! En þegar Þjóðverj-
ar hernema Danmörku snýst
Munk til baráttu opinskátt og af
mikilli djörfung.
Leikritið Niels Ebbesen sem
sækir efnivið í löngu liðna tíð
bönnuðu nasistar og það var ekki
sýnt fyrr en að stríðinu loknu og
varð þá fyrsta verkefni Konung-
lega leikhússins.
Á nýársdag 1944 hélt Kaj
Munk messu í sóknarkirkjunni á
Vederse. Eftir að sálmur hafði
verið sunginn slökkti hann á alt-
ariskertunum, staðnæmdist
fyrir neðan predikunarstólinn,
frakkaklæddur með rauðan háls-
klút. Hann sagðist ekki geta
stigið í stólinn eða farið fyrir
altari, svo harmþrunginn væri
hann af því að nokkrir menn í
sókninni hefðu gengið ótilneydd-
ir í þjónustu Þjóðverja. Síðan
minnti hann á að í liðssveitum
Þjóðverja væru margir góðir
drengir. „En það eru hin hörðu
kjör stríðsins að á meðan það
stendur eigum við ekki í höggi
við manneskjur heldur einkenn-
isbúninga." Um ungu mennina í
andspyrnuhreyfingunni sagði
hann: „Þeir hafa tekið að sér að
sýna andlit Danmerkur." Og svo
vék hann að sjálfum sér: „Mán-
uðum saman hef ég ekki lagst til
hvíldar nokkurt kvöld án þess að
hugsa: Koma þeir að sækja þig í
nótt? Og það er ekki viðfelldin
hugsun fyrir þann sem ann líf-
inu, hefur nóg að starfa og gleðst
með konu og börnum. Og þó get
ég ekki hatað. Því manneskjurn-
ar eru með ýmsu móti og haldn-
ar margvíslegum öndum, og
frelsarinn hefur kennt okkur
bænina: Fyrirgef þeim því þeir
vita ekki hvað þeir gera.“
En þeir vissu hvað þeir gerðu.
Fáum dögum seinna komu þeir
og hrifu Kaj Munk frá konu
sinni og börnum. Hann varð nú
píslarvottur, andans maður sem
galt með lífi sínu fyrir hugrekkið
í baráttu við það ógnarvald sem
hann fyrrum hafði bundið vonir
við. Þannig varð dramatískt
hlutverk hans í lífi og dauða. Og
enn í dag vekur þessi danski
skáldprestur aðdáun og dæmi
hans örvar til íhugunar um sam-
tvinnun kenningar, lífs og listar
og áhrifamátt hvers um sig.
Grjótaþorpið og framtíð þess
— eftir Hákon
Bjarnason
Ráðamenn Reykjavíkur hafa verið
í stökustu vandræðum með Grjóta-
þorpið og eru það jafnvel enn. í sex-
tíu ár hafa verið uppi margskonar
bollaleggingar og skipulagstillögur,
sem aldrei hafa komist lengra en á
pappír. Frá 1924 til 1980 komu fram
einar sex tillögur eða jafnvel sjó, og
1980 kom sú síðasta fram. Hún er
gerð á allt annan hátt en hinar fyrri
og miðar m.a. að því að vernda
nokkur gömul hús, en byggja síðan
önnur, sem ekki skæru í augu við
þau, sem eftir stæðu.
Grjótaþorpið allt er ekki nema
um 2 hektarar að flatarmáli eða
um 6 dagsláttur, og þætti ekki stór
túnbleðill nú á dögum. Þar af er
nokkur hluti kominn undir stórar
steinbyggingar, sem ekki verður
raskað. Borgin mun eiga um þriðj-
ung lóöanna en einstaklingar hitt.
Eg ætla mér ekki að lýsa
ástandi eða útliti Grjótaþorpsins
eins og það er. Borgarbúar ættu að
leggja leið sína þangað, og þeir
munu sjá í hvílíku ófremdar-
ástandi þorpið er. Flest húsin eru
illa á sig komin, sem varla er að
furða, þar sem eigendur þeirra
hafa aldrei vitað hve lengi húsin
Þorpinu á að breyta í
fallegan garð, einskonar
vin í steinsteypu mið-
borgarinnar. Ekkert
væri því til fyrirstöðu að
leyfa örfáum húsum að
standa eftir í slíkum
garði, t.d. Vinaminni og
tveim eða þrem öðrum.
fengju að standa. Mörg eru komin
til ára sinna, og eru til einskis nýt-
ileg og hafa ekkert gildi þótt upp á
þau væri hresst. Matjurtagarðar
og tré og runnar hafa verið á lóð-
um margra húsanna, en nú eru
komin bílastæði í flest húsasund
og garða, og á daginn verður varla
þverfótað á mjóum götum fyrir
bílum manna, sem sækja vinnu í
miðborgina. Við fáein hús stendur
enn nokkur þyrping trjáa, einkum
reyniviður, en hirðu trjánna er yf-
irleitt áfátt og þau bera nær öll
vott um næringarskort. Þó er eng-
in regla án undantekninga. Við
eitt húsið er mjög vel hirtur trjá-
garður og við annað allsæmilegur
garður. En þegar á allt er litið er
Grjótaþorpið borginni og borgar-
búum til vansæmdar. Fyrir því má
ekki draga á langinn að bæta úr
þessu.
Um síðustu skipulagstillöguna
má ýmislegt gott segja, en mér
segir svo hugur um, að hún muni
ekki hljóta staðfestingu frekar en
hinar fyrri. Hún er býsna viða-
mikil og verður dýrt að fylgja
henni eftir. Deildar meiningar
hljóta að verða þegar ákveða skal
hver hús skuli varðveita og hver
skuli rífa. En verra verður þó, þeg-
ar að því kemur að koma upp nýj-
um byggingum í stíl við hinar
fyrri og er hætt við að ýmislegt
fari þá úr reipunum.
Grjótaþorpsmálið þolir ekki
langa bið úr þessu. Það er komið í
einhverskonar gordiskan hnút,
sem ómögulegt virðist að leysa.
Því verður að hafa sama hátt á og
Alexander mikli, og höggva á
hnútinn. Þá virðist lausnin ein-
föld.
Þorpinu á að breyta í fallegan
garð, einskonar vin í steinsteypu
miðborgarinnar. Ekkert væri því
til fyrirstöðu að leyfa örfáum hús-
um að standa eftir í slíkum garði,
t.d. Vinaminni og tveim eða þrem
öðrum. Meðfram Garðastræti að
norðan, Vesturgötu og Aðalstræti
að Morgunblaðshúsinu, mætti
reisa háhýsi sem skýldi þorpinu
fyrir hörðum vindum norðanátt-
anna og bæta gróðurskilyrði svæð-
isins, þannig að falleg tré kæmust
fjótt á legg. í þeirri skeifu, sem