Morgunblaðið - 29.07.1983, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. JÚLÍ 1983

Drottinn, hvílík dverga-
smíð, dögg á hverju blómi
Afmæliskveðja til Guðmundar Frímanns skálds
Guðmundur Frímann skáld er áttræður í dag. Auðvit-
að gat maður sagt sér það sjalfur, að hann væri fæddur
í júlí um hásumarið, þegar sólin skín heitast. I Fiðlara-
kvæði hans talar hann um fjóra strengi í fiðlunni sinni
sem allir hrukku nema þessi eini, sem söng um gleðina
og unað vorsins
— „ekkert gat slitið strenginn þann.
Síðan bæri eg bogann
bara um hann“,
segir skáldið. Og það fer ekki hjá því að mér finnist
mörg stef í söngvum hans frá sumarengjum meðal þess
fallegasta og hreinasta sem hann hefur sungið:
Eg hitti þig við iækinn
í Ijóma sumarnætur,
litla Gullinkolla.
Þú leikur þér og buslar
berfætt kringum polla,
brún af vori og sól.
Þitt skart er fífilfesti
við fagurrauðan kjól.
en sumarnóttin bjarta
syngur í ungu hjarta —
þú sinnir varla gesti.
Eða:
Leika sér síglöð sílisbörn
saman í ferginspytti.
Stendur í grænni stekkjartjörn
störin vot upp í mitti.
Sama stefið í nýjum tilbrigðum kemur fram í Gam-
alli haustmynd:
Senn standa sumarengin
sönglaus í Langadal.
f þessum hendingum hitti skáldið á óskastundina.
Nálægð haustins verður ekki betur lýst. Þögn og myrk-
ur er í vændum í staðinn fyrir líf, lit og ljós. Það er
kannski bíræfni að teygja þessa líkingu og toga og segja
sem svo um skáldið sjálft: Sá, sem les ljóð Guðmundar
Frímanns án þess að heyra sönginn og skynja hrynj-
andina, leggur upp í vetrargöngu um engin í Langadal.
Ljóð hans verða ekki lesin í hljóði né skilin af því einu
sem stendur á pappírnum svart á hvítu. Til þess er
hljómfallið of ríkur þáttur í tjáningunni. Hvort sem
lesin eru frumortu ljóðin eða þýðingarnar. Ég tek sem
dæmi erindi úr Áköllun eftir Bertel Gripenberg:
Veglegt er hlutskipti dropans
er hnígur að síðustu í hafið,
og hlutskipti blaðsins, sem rotnar
f legstað skógarins grafið.
Odauðleik kynstofnsins djúpt
inn í deyjandi hjarta eg ber,
að dauðinn sé vís, en lífið þó eilíft
síðasta huggun mín er.
Á öðrum stað í þessu ljóði segir: „... ég sjálfur er
ekkert, en för mín,/ rót mín og kynstofn er allt." Guð-
mundur Frímann getur að sönnu gert þessi orð skáld-
bróður síns á framandi grund að sínum með fullum
rétti. Hann er fæddur á Hvammi í Langadal og eyddi
þar æsku- og unglingsárum sínum. f „Undir lyngfiðlu-
hiíðum, úrvali á áttræðu," sem út kemur í dag honum til
heiðurs hjá Bókaútgáfunni Skjaldborg á Akureyri segir
Gísli Jónsson menntaskólakennari m.a. í inngangi:
„Nærri má geta að Guðmundur Frímann biðji um vorið.
Leitun mun vera á öðru eins náttúrubarni meðal ís-
lenskra skálda. Þótt hann hafi áratugum saman átt
heima í kaupstað, móar ekki fyrir margbýlinu í verkum
hans. Um húsaraðir og steinlögð stræti hefur hann
engan óð að syngja. Frá barnæsku er hann fullkomlega
samgróinn íslenskri sveit og íslenskri náttúru, í senn
hluti þess og áhorfandi. í langri fjarvist hefur hann að
nokkru þjónað moldarþrá sinni og blómþrá í garði sín-
um við Hamarsstíg á Ákureyri. Þar hefur náttúrubarn-
ið og bóndasonurinn átt ofurlítinn griðareit.
En menn þeir, sem gengu framhjá honum við Ham-
arsstíg, komu honum minna við en fólkið á bökkum
Blöndu. Yrkisefni sín hefur hann ekki sótt til Akureyr-
ar. Móðir hans hefur vafalaust fylgt honum á götu, en
Húnaþing, byggt sem óbyggt, farið með honum alla leið.
Þaðan eru myndir hans og skáldsýnir, þaðan er boginn
sem knúið hefur fiðlu hans til ódauðlegra söngva."
Fyrir fimm árum komu út „ósamstæðir minningar-
þættir um lifandi menn og dauða“ eftir Guðmund Frí-
mann, — „Þannig er ég — viljirðu vita það“. Sú bók, svo
glettin, fróðleg og skemmtileg sem hún er, er samt sem
áður fyrst og síðast staðfesting á orðum Gísla. Á enginu
græna: „Nú er ferginssíkið horfið, þar sem hornsílin
léku sinn endalausa feluleik, blessaður fífuflóinn er líka
horfinn; nú get ég ekki framar sagt:
Mýksta lokk í fífullá
fæ ég einn að greiða.
En ekkert í tímanna rás hefur getað stöðvað lækina í
fjallshlíðinni; þarna eru þeir, blessaðir, hver með sína
eilífðarsögu að baki. Þeir virðast vera í sama hátíðar-
skapinu og forðum, þegar ég var að kveðast á við þá.“
Fólkið og náttúran við Blöndu. Sagan Mýrarþoka er
sönn að stofni til og lýsir því, þegar litla stúlkan berkla-
veika er höfð úti í tjaldi um sumarið, svo að hreina
loftið skoli burtu tæringunni sem það auðvitað ekki
gerir. Systir hennar hafði verið send burt til að deyja
um vorið, — og um haustið eru þær báðar dánar. —
Þarna er líka mállausa stúlkan, sem var svo bækluð, að
hún lá rúmföst allt sitt líf, hendur krepptar og fætur
skældir, en foreldrar hennar snauðir og gæfulausir:
„Það var eitthvað vetrardapurt við þetta fólk,“ segir
skáldið í Gamalli krossmessusögu og I Svörtum skógi
kemur sama líkingin upp í hugann:
Hví beið þín, veslings skógur, regn og rok,
sem runna þínum kræklihendur bjó,
og breytti í heljarblómstur hverri rós?
Samt sem áður var hvergi meira sólskin en í kringum
þetta fólk og það sólskin kom innan frá og lýsti skamm-
degið. Hjá því leið Hvammskrökkunum vel. — Árni
gamli í Skyttudal verður boðberi gleðinnar í auðnuleysi
sínu. „ ... okkar vegna mátti hann vera fullur, draug-
fullur. Hann mundi, hvort sem heldur var, fylla bæinn
framandlegri birtu og þeim framandlega söng sem eng-
um gleymist að eilífu ... “ :
Mörg var för í regni og roki
raunaþung og efnin smá.
Breytti þá í gull og glitskóg
gráa hversdagsieikans þytskóg
fiðlan fagurgljá.
Og í hverju strengjastroki
straumar bláir kváðust á.
Vor með gliti og glóðafoki
geymt í strengjum lá.
Úr Kiðlaranum á Vagnbrekku.
Mörgum fannst að sorg og gleði
söng hans uppi bæru,
að seiður jökulánna byggi (
kvæðalögum hans, —
að örlög Skyttudalsins
og vonir allar væru
í vísum þessa drykkfellda
bónda og kvæðamanns.
Guðmundur Frímann er alvörumaður í sínum skáld-
skap en eins og oft er um slíka menn á hann auðvelt
með að slá á létta strengi, jafnvel þegar síst skyldi. í
Vísum Grenjadals-Tobba, sem brenndur var á Alþingi
1677 „fyrir fordæðu", en hafði áður verið kaghýddur
heima í héraði fyrir gripdeildir, kynnumst við húmor-
istanum vel. Og í Kvæðinu um Jón óttarsson, sem for-
drukkinn fórst í Blöndugljúfrum, anno 1664:
Loksins Blanda bauð þér vist,
bjó þér veislu hugumþekka;
( hennar vota faðmi fyrst
fékkstu um síðir nóg að drekka.
Bók Guðmundar Frímanns, Undir lyngfiðluhliðum,
var mér kærkomin. Hún lýsir vel helstu eðliskostum
míns gamla vinar og samkennara fyrir norðan, prýdd
myndum hans og teikningum. Auðvitað velja engir tveir
menn sömu ljóð og sögur í úrval þegar af nógu er að
taka. En mér finnst valið hafa vel tekist og veit raunar,
að þessi bók á eftir að verða mér kær og handhæg. Hafi
þeir allir heila þökk fyrir, sem að henni hafa unnið.
Ljóðaþýðingar Guðmundar Frímanns eru af ýmsum
og ólíkum toga. Stundum hrein gamansemi eins og
Kvæði um stöðuval eftir Frank Jæger:
Húsgangur vildi eg vera,
— gatan sæng mín og sess, —
einmana, útúrdrukkinn.
Ég þarf ekki að óska mér þess.
Það er nú svo um vísnaleik, að oft lætur maður eftir
sér að slá botninn í hann á þessum nótum eða svipuðum.
En til þess þykir mér Kvæðið um Kofahlíð of gott að ég
láti þess í engu getið heldur gríp fjórar hendingar og
geri þær að mínum afmæliskveðjum til skáldsins:
Skartaðu lengi, lengi,
leiktu sem forðum ómunabli'ð
Ijóð þín á lægstu strengi,
lyngfiðluhlíð. Haildór Blöndal
Því sem ég vil
muna gleymi ég
Finnska skáldið Bo Carpelan (f.
1926) er meðal kunnari skálda á
Norðurlöndum. Nokkur ljóð eru til
eftir hann í íslenskum þýðingum
og athygli vakti þegar hann fékk
bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs 1977 fyrir ljóðabók sína I de
mörka rummen, i de Ijusa (1976).
Carpelan hefur líka fengist við
prósaskáldskap með góðum ár-
angri og þykja einkum unglinga-
sögur hans mikil listaverk. Ein
þeirra, Boginn, kom út í fyrra í
þýðingu Gunnars Stefánssonar.
Ljóðabækur Carpelans eru nú
orðnar þrettán, séu úrvalssöfn.
ljóða hans meðtalin. Nýjasta bók-
in kom út á þessu ári: Dagen vand-
er, útg. Schildts Helsingfors. Er hún
þegar orðin meðal rómaðri
finnskra bóka síðustu ára og ekki
að ástæðulausu.
Dagen viinder sýnir ekki nýja
hlið á Bo Carpelan. Hann er enn
trúr miðleitinni ljóðagerð þar sem
einstaklingurinn og náttúran eru í
aðalhlutverkum. En eins og verð-
launabókin og fleiri bækur hans
eru til vitnis um er Dagen vánder
einnig viðleitni til að túlka
hversdagslegan heim, hið daglega
umhverfi skáldsins í ljósi skáld-
skapar. Milli daglegs lífs og hins
undursamlega er engin hyldýp-
isgjá. Skáldið yrkir am ástina sem
birtist honum oftast sem minning
og ekki síst um það hve áliðið er
orðið í lífi þess sjálfs. Hver dagur
tekur við af öðrum, en hver er öðr-
um líkur.
í lokaljóði bókarinnar, Um
daga, er ort um það hve dagarnir
eru þreytandi. Skáldið segist þrá
dag hinnar útbreiddu birtu sem
ekkert felur og setur ekkert á svið.
Hann minnist leikritaskáldsins
Tsékovs í því sambandi, hins eðli-
lega og áreynslulausa svipmóts
verka hans. Skáldið segist snúa
sér til einhvers annars sem ekki sé
alltaf að spyrja hvers virði sýn-
ingin sé.
I þessu viðhorfi felst von.
Það er semsagt oft viðhorf
gagnrýninnar sem kemur fram f
ljóðum Bo Carpelans. Sú gagnrýni
beinist oft gegn honum sjálfum,
gegn þeim sem haldnir eru óþoli
gagnvart lífinu, njóta þess ekki
eins og það er. Dæmigert fyrir
þetta viðhorf þykir mér ljóðið
Andvaka:
Þaft sem ég vil muna gleymi ég.
Það sem ég vil gleyma man ég,
ligg andvaka eins og fyrir löngu
og ásaka lífift.
Gefst upp, rís á fætur og geng að
[glugganum:
í morgunsárinu er enginn á ferli,
nema vindurinn, nokkrir körkulegir
vorboðar.
Dagen vánder sem bókin dregur
nafn af og er ljóðabálkur og nokk-
ur löng ljóð er að finna í bókinni.
En flest eru Ijóðin stutt, örstutt.
Meðal styttri ástarljóðanna er
Höndin:
Höndin, þín hönd
sem byrjar samtal okkar.
Hinn miðleitni skáldskapur er
eins og fyrr segir mest áberandi
hjá Bo Carpelan. Þó eru „óhrein"
ljóð inn á milli. Ég nefni sérstak-
lega ljóðið um embættismennina
sem allir hafa lesið Kafka og
glotta að eigin athöfnum. Þjóðfé-
lagsbyggingunni verður ekki
haggað þótt þeir sem stjórna
henni séu meðvitaðir um gallana.
Það er sjaldan sem ádrepa af
þessu tagi stendur í ljóðabók eftir
Bo Carpelan, en kannski er hún
tímanna tákn.
Bo Carpelan er góður fulltrúi
hins finnska-sænska módernisma
í ljóðlist og sýnir hvernig hann
þróast á okkar dögum. Hann er í
raun framhald skálda eins og
Edith Södergran, Elmer Diktonius
og Gunnars Björlings, en um hinn
síðastnefnda skrifaði hann dokt-
orsritgerð sína. öll þessi skáld
hafa haft mikil áhrif á norræna
ljóðlist. Þess má geta að talið er
að ekkert sænskumælandi skáld
hafi haft jafn mikið gildi fyrir
nýjan skáldskap í Svíþjóð og
Gunnar Björling, að Gunnari Ek-
elöf slepptum. Það sem einkum
hefur valdið áhrifum Björlings er
það hvernig hann beitir málinu,
rannsakar það sífellt og reynir á
þanþol þess, lætur það tjá hug
sinn með óvæntum hætti.
Jóhann Hjálmarsson
Bo Carpelan