Morgunblaðið - 30.07.1983, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JÚLÍ 1983
9
ÖitaOsS wM
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson 202. þáttur
Enn langar mig til þess að
koma að orðinu forvörn, eink-
um í samsetningum eins og for-
varnarstarf. Menn hafa reynt
að koma í veg fyrir margs kon-
ar meinsemdir í stað þess að
reyna að lækna þær eftir á.
Um þetta hafa enskumælandi
menn notað sögnina to prevent
og lýsingarorðið preventive. Á
íslensku hefur þetta verið þýtt
hvað eftir annað með sögninni
að fyrirbyggja og lýsingar-
hættinum fyrirbyggjandi. Ég
hef ekki á móti sögninni, þótt
gott væri að hafa þar tilbreyt-
ingu, en ég hef síður kunnað
við lýsingarorðið fyrirbyggj-
andi. Lausn mín á þessum
vanda hefur verið sú, að búa til
áður nefnt orð, forvörn, og hafa
svo af því samsetningar eins
og forvarnarstarf og forvarnar-
aðgerðir. Þessi orð áttu á sín-
um tíma greiða leið að Félags-
málaráði Akureyrar, svo og
orðið dagvist (höfundur Hall-
dór Halldórsson) í staðinn
fyrir langlokuna dagvistar-
stofnun.
Á uppvaxtarárum mínum
heyrði ég oft talað um radíóið
= útvarpið. Ég hef áður, oftar
en einu sinni, í þessum þáttum
greint frá tilurð orðsins útvarp
og sleppi því núna, en það
ágæta orð útrýmdi býsna fljótt
orðinu radíó úr daglegu tali.
Það orð lifir nú aðeins í mjög
fáum samsetningum, svo að ég
viti, eins og t.d. Siglufjarð-
arradíó, Gufunesradíó.
En því rifja ég þetta upp, að
mér þykir sem óþarflega
margir tali um vídeóið. Þetta
er skrípislegt orð í íslensku, og
ég hélt að menn hefðu verið
sáttir að kalla á orðið mynd-
band í staðinn, eftir að margar
smellnar uppástungur aðrar
höfðu komið fram. Myndband
er stutt og þjált, meira að
segja einu atkvæði styttra en
vídeó. Það fer vel í samsetn-
ingum eins og myndbandaleiga
og myndbandsefni, og nú hvet
ég menn til þess að gera það
átak sem þarf til þess að festa
orðið myndband og útrýma
latneska orðinu vídeó. Nema
menn vilji gera smásprell. Víd-
eó merkir nákvæmlega (ég) sé.
Kannski mætti þýða þetta
beint og kalla fyrirbærið sé og
breygja orðið eins og tré frem-
ur en fé!
Jökull Guðmundsson á Ak-
ureyri hringdi til mín og hafði
margt að athuga við auglýs-
ingamál, einkum í sambandi
við ferðalög, tók sem dæmi
ódýr verð og góð gæði. Fleir-
töluáráttan situr um orðið
verð um þessar mundir, og ég
tala fremur um hátt verð eða
lágt en dýrt eða ódýrt. Ekki
megum við þó gleyma því að
ýmislegt hefur verið, og er,
dýru verði keypt. En gæði eru
mikil eða lítil eftir atvikum,
hvorki góð né vond, þótt kjör
þau, sem mönnum eru boðin,
séu misgóð. Þá fór einnig í
taugarnar á Jökli hversu for-
setningin gegnum (eða í gegn-
um) er notuð mikið í tíma-
merkingu, sbr. gegnum tíðina
og gegnum árin eða aldirnar.
Ég er sammála honum að
þessu leyti. I staðinn fyrir að
segja gegnum aldirnar er hægt
að komast að orði á margan
laglegri hátt: Öldum saman,
öld eftir öld, í aldanna rás
o.s.frv.
í símtali við Velvakanda
þessa blaðs er haft eftir
Freyju Jónsdóttur á Akureyri
(frá Olafsfirði):
„Að þessu athuguðu getur
Þórunn fort um talað, að
landsbyggðarmenn „tími ekki“
að byggja yfir aldrað fólk eða
veita því þá þjónustu sem
þarf.“ Hér kemur fyrir orða-
samband sem mig aðeins rám-
aði í. Þetta er eins og að hitta
gamlan kunningja eftir langan
aðskilnað. Þú getur fort um tal-
að merkir eftir málskyni okkar
Freyju: Þér ferst (eða hitt þó
heldur). Þetta er sem sagt haft
í niðrandi merkingu. Auðvitað
lærði Freyja þetta af ömmu
sinni, eins og fólk lærði út um
allt land. En þar sem ég finn
þetta ekki í orðabókum og þeir,
sem ég hef spurt á götunni,
kannast ekki við það, langar
mig til þessa að biðja lesendur
fróðleiks í þessu sambandi.
Ég hef áður í þessum þátt-
um skrifað sitthvað um þágu-
fall og ýmsar merkingar þess.
Ein þeirra er staðarmerkingin.
Ég vil gjarna árétta það sem
Benjamín Eiríksson í Reykja-
vík skrifar um þetta efni hér í
blaðið fyrir viku. Við notum að
gömlum og góðum sið þágufall,
þegar við gerum þess grein,
hvar við erum stödd, t.d. þegar
við skrifum bréf, gerum
skýrslu o.s.frv. Einnig notum
við þágufall í heiti þess staðar,
þar sem viðtakandi bréfs frá
okkur á heima. Undir ritgerð-
um í tímaritinu íslenskt mál
stendur Háskóla íslands, þar
sem það á við, ekki Háskóli ís-
lands. Þessar rannsóknir og
ritgerðir hafa verið unnar í
Háskóla íslands. Mér finnst al-
veg fráleitt að hafa slíkar
„staðsetningar" í nefnifalli,
eins og stundum vill brenna
við í tölvuðu máli, vonandi ekki
töluðu máli. Maður í Hafnar-
firði skrifar: Hafnarfirði 3.
ágúst 1983, ekki Hafnarfjörður
o.s.frv. Við eigum heima á
sveitabæjum og skrifum Hóli,
Brekku og Bæjum þennan og
þennan mánaðardag. I guð-
anna bænum ekki Hóll, Brekka
og Bæir.
Sama þykir mér eiga að
vera, þegar skrifað er utan á
bréf. Staður viðtakanda á að
vera í þágufalli, ekki nefnifalli.
Hvernig fyndist ykkur þetta:
Hr. Jón Jónsson Hæll, Gnúp-
verjahreppur, Árnessýsla. Eða
Hr. Jón Jónsson Dunkur
Hörðudalshreppur, Dalasýsla?
Nei, auðvitað skrifum við Hr.
Steinþór Gestsson Hæli, Gnúp-
verjahreppi, Árnessýslu og
þannig áfram. Ef þið skrifið
mér t.d., þá er bað Ásvegi 23
Akureyri, ekki Ásvegur 23 né
heldur Ásveg.
Mikla gát þurfum við að
hafa um meðferð orðtaka og
orðasambanda. Ekki má
stundum miklu muna, svo að
allt fari til spillis. Starfsmað-
ur Kaupfélags Eyfirðinga á
Akureyri lét mér í hendur
hluta af blaðinu Hlyn og var
ekki hress yfir málfarinu.
Hann tók sem dæmi þetta
lesmál undir mynd:
„Að gera mjólk í mat og ull í
fat var sagt hér áður fyrr. Og
enn gerir samvinnuhreyfingin
þetta og hefur bætt við feld í
flík.“
Starfsmaðurinn gagnrýndi
málfarið réttilega. Menn töl-
uðu um að breyta mjólk i mat
og ull í fat, ekki gera. Það
skiptir ekki litlu. Og ekki gera
menn feld í flík, heldur þá að
flík. Aðalatriði er að sögnin að
gera á hér alls ekki heima, og
má snúa út úr þessu á hinn
herfilegasta hátt. „Að gera ull
í fat“. Ef menn á annað borð
„gera í fat“, ætli það yrði þá
ekki eitthvað annað en ull?
Rétt hjá þessum myndtexta
í Hlyn var þessi leiðaraklausa:
„Þá vegur einkaeignarpóli-
tík meirihlutaflokksins í
Reykjavík í meira en hálfa öld
hér miklu. 1 þeim herbúðum
hefur félagseign á húsnæði
nánast verið bannorð og aðeins
fyrir aumingja.
En nú er draumurinn brost-
inn ... “
Eitthvað vegur mikið eða
þungt, ekki miklu eða þungu.
Hins vegar geta menn ráðið
miklu, ef svo ber undir, þótt
þeir vegi ekki miklu, og miklu
skiptir þá líka að mál þeirra sé
gott.
AUGLÝSINGASTOFA
MYNDAMÓTA HF
J^skriftar-
síminn er 830 33
Blaðburdarfólk
óskast!
Úthverfi
Austurbrún 8
JHoirmw
hlmíib

*\ V- \i '
,da<3SíiSsC'
'P,Ödd^í>Q^Öt^
\cÆ >$. °a
FLUGLEIDIR
Gott fólk hjá traustu félagi
L-SOO
MINI BUS
9 MANNA
verð kr. 371.000
(Cengl 5.7/83)