Morgunblaðið - 30.07.1983, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JÚLÍ 1983
19
Grein sú, sem hér birtist í tilefni af því aö um þessar mundir eru þrjátíu
ár liðin síðan gerður var greiðslu- og viðskiptasamningur milli íslands og
Sovétríkjanna, var upphaflega samin sem erindi á ráðstefnu um Norður-
lönd og stefnu Sovétríkjanna í öryggismálum. Ráðstefnan var haldin í
Uppsölum í maí sl. á vegum norrænnar nefndar sem stuðlar að rannsóknum
á sovéskum og austur-evrópskum málefnum. Þar voru fulltrúar frá öllum
Norðurlöndunum og ræddu með svipuðum hætti og hér er gert um afstöðu
Sovétmanna til einstakra landa, auk þess sem flutt voru yfirlitserindi. Er í
ráði aö gefa öll erindin út í bók á vegum þeirra sem að ráðstefnunni stóðu.
Samningur um olfu. Fri undirritun samnings um olíukaup íslendinga af Sovétmönnum í
nóvember 1979.
Samningur um efnahagssamvinnu. Ólafur Jóhannesson, þiv. utanríkisriðherra, og Manzhulo,
aóstoóarutanríkisviðskiptariðherra Sovétríkjanna, takast í hendur eftir undirritun samnings
um efnahagssamvinnu í júlí 1982.
að kjarnorkuvopn þegar þeir vekja máls á
því hve hættulegt sé fyrir íslendinga að
vera í varnarsamstarfi við Bandaríkja-
menn. Það er athyglisvert að fylgjast með
því hvernig sovésk stjórnvöld nota ákvarð-
anir Atlantshafsbandalagsríkja um kjarn-
orkuvopn til að byrja áróðursherferð sem
byggist á rökum og yfirlysingum þeirra
sem eru andvígir aðild lslands að Atl-
antshafsbandalaginu, svo að dæmi sé tek-
ið.
Ljóst er, að Sovétmenn fylgjast náið
með umræðum meðal íslendinga um
öryggismál og það sem þeim finnst bita-
stætt í þeim er síðan tekið upp af Novosti
eða öðrum svipuðum sovéskum áróðurs-
stofnunum. Ég er ekki þeirrar skoðunar að
hér sé ekki endilega um samræmdar að-
gerðir að ræða, heldur sé þetta enn eitt
dæmið um tækifærismennsku Sovét-
manna. Allir ættu að sjá — að minnsta
kostir allir sem það vilja sjá — að Sovét-
menn stunda hreinræktaða lygaupp-
lýsingamiðlun þegar þeir gefa í skyn, eins
og þeir hafa gert undanfarin ár, að þrátt
fyrir allt kunni að vera kjarnorkuvopn á
íslandi. Til að sýna þetta mál f réttu ljósi
er nauðsynlegt að hverfa nokkur ár aftur í
tímann.
Yfirlýsingar Sovétmanna um kjarn-
orkuvopn og ísland má rekja aftur til 1958
þegar Bulganin, forsætisráðherra Sovét-
ríkjanna, ritaði íslenska starfsbróður sín-
um, Hermanni Jónassyni, bréf og lét þess
getið í þvi að í Keflavík mætti koma fyrir
kjarnorkuvopnum og íslenska ríkisstjórn-
in hefði ekki lýst því yfir, að hún myndi
verða andvíg því að kjarnorkuvopn og eld-
flaugar yrðu settar niður í landinu, en það
myndi ekki hafa neina smávægilega hættu
í för með sér fyrir islensku þjóðina, ef
Bandaríkjamenn hefðu kjarnorkuvopn á
landi hennar.
Hermann Jónasson svaraði Bulganin á
þann veg, að á Islandi yrðu aðeins vopn til
varnar og aldrei hefði verið rætt um að
koma þar fyrir kjarnorkuvopnum eða eld-
flaugum. Þetta er enn afstaða íslensku rík-
isstjórnarinnar. Bandaríkjamenn þurfa
samþykki hennar við því að flytja
kjarnorkuvopn til landsins. Ekki hefur
verið um það beðið og leyfi verður ekki
veitt á friðartímum. I eina skiptið sem
íslenskur forsætisráðherra, Geir Hall-
grímsson, hefur farið í opinbera heimsókn
til Sovétríkjanna, í september 1977, lýsti
Alexei Kosygin, forsætisráðherra, sér-
stakri ánægju yfir því að ekki væru kjarn-
orkuvopn á íslandi.
Hin síðari ár hefur þessi ánægja sem
Kosygin lýsti breyst í getsakir eða beinar
fullyrðingar starfsmanna Novosti um að
kjarnorkuvopn kunni þrátt fyrir allt að
vera á íslandi. Grein um svipað efni hefur
meðal annars birst í blaði sovéska hersins,
Rauðu stjörnunni.
Friðarhreyfingin sem varð til í kjölfar
hinnar tvíþættu ákvörðunar utanríkis-
ráðherrafundar Atlantshafsbanda-
lagsríkjanna í desember 1979, hefur ekki
enn að minnsta kosti skotið rótum sem
pólitískt afl á íslandi. Tilkoma nýrra
flokka í síðustu þingkosningum kann að
valda einhverri breytingu í því efni. Sov-
étmenn hafa hins vegar notað ákvörðunina
frá 1979 til að draga ísland inn í umræður
um kjarnorkuvopn. Að vlsu hafa sovéskir
embættismenn ekki gefið neinar opinberar
yfirlýsingar í þessa átt. Hins vegar hafa
áróðursmenn Sovétríkjanna skrifað um
málið. Og þeir sem rætt hafa við sovéska
stjórnarerindreka þykjast verða varir við
breyttar áherslur í tali þeirra um kjarn-
orkuvopn og ísland á undanförnum tveim-
ur til þremur árum. Stjórnarerindrekarnir
gefa til kynna að þeir treysti því ekki al-
farið að Bandaríkjamenn greini íslending-
um frá alveg öllu og áróðursmennirnir
hafa uppi svipuð orð um ógnina og Bulgan-
in 1958. Sagt er að stöð Bandarlkjamanna
á íslandi sé mjög mikilvæg fyrir árás-
arstríð gegn Sovétríkjunum en í því verði
kjarnorkuvopnum beitt. Af hálfu Novosti
er það einkum maður að nafni Ilja Baran-
ikas sem hefur verið iðinn að gefa til
kynna að kjarnorkuvopn séu á íslandi. í
nóvember 1980 gekk hann meira að segja
svo langt að segja, að gera mætti ráð fyrir
að Tomahawk-eldflaugar væru í bandar-
ísku herstöðvunum á íslandi og Græn-
landi. Þessi fullyrðing hefur ekki við nein
rök að styðjast.
Samkvæmt þeim gögnum sem ég hef til-
tæk létu Sovétmenn óvenju hörð ummæli
falla um hernaðarlega þætti á íslandi í
þremur greinum sem birtust í mars, apríl
og maí 1981. í þeim öllum var látið að því
liggja, að kjarnorkuvopn væru í landinu. í
einni var sagt: „íslendingar vita raunveru-
lega ekkert hvað fer fram á flugvellinum
né hvað þar er geymt." Áhuga Sovétmanna
á þessum tíma má rekja til þess að ákvarð-
anir höfðu verið teknar um að byggð yrðu
steinsteypt flugskýli fyrir orrustuþotur á
Keflavíkurflugvelli.
Belski, ofursti, sem líklega er dulnefni,
sagði eftirfarandi í Rauðu stjörnunni í
apríl 1981 um vopnageymslur tengdar hin-
um nýju flugskýlum: „Auk þess ákveður
Pentagon án tillits til fullveldis Islands
hvort vopn geymd í þessum geymslum séu
eldflaugar fyrir Phantom-þotur eða stýri-
flaugar eða eitthvað annað." Belski sagði
einnig: „Það er auðséð á öllu, að nú er um
að ræða að auka hlutverk þessarar hern-
aðarlega mikilvægu stöðvar USA á
Atlantshafi og breyta henni í eitt af fram-
virkjum kjarnorkuvopnastefnu stjórnar-
innar í Washington ... Sérstaklega er
varasöm sú staðreynd að Pentagon hyggst
gera eyríkið að einni kjarnorkustöðva í
varnarkerfi USA ... „Herstöðvakrabba-
meinið" á íslandi breiðist út. Pentagon
hefur í hyggju að nota fjarskiptatækin í
nánd við Island fyrir Atlantshafssam-
göngur og nota landið sjálft til þess að
styrkja norðurarm NATO og herða hern-
aðarspennuna gagnvart Sovétríkjunum.
Stefna Bandaríkjanna og NATO að draga
ísland inn í fífldjarfar hernaðaráætlanir
sínar, hefur vakið ótta almennings á ís-
landi, enda ærið tilefni... Hugsandi ís-
lendingar skilja, að staðsetning amerískra
kjarnavopna á landssvæði annarra ríkja
gera þau að hættulegu skotmarki á stríðs-
tímum og íbúa þeirra að amerísk-
um gíslum."
Mér er ókunnugt um hvernig lesendur
brugðust við þessum hugleiðingum Belski
ofursta, þegar þeim var dreift innan
Rauða hersins. Á hinn bóginn er ljóst að
Sovétmenn líta svo á að ísland sé að verða
óaðskiljanlegur hluti af því varnarkerfi
sem Bandaríkjamenn hafa komið á fót til
að verja meginland Norður-Ameríku. Að
þessu leyti hlýtur fsland að vera einstætt
þegar Sovétmenn meta öryggi Norður-
landanna.
Sumarið 1981 flutti þáverandi yfirmað-
ur varnarliðsins á íslandi, Richard A.
Martini, aðmíráll, ræðu á opinberum
vettvangi um starfsemi varnarliðsins. Af
því tilefni birtist yfirlýsing frá Novosti
þar sem því var hafnað, að varnarviðbúnað
á íslandi væri unnt að réttlæta með því að
vísa til „hinnar sovésku ógnar". Á íslandi
væri herbúnaðurinn „í fullu samræmi við
kjarnorkuárásarstefnu Bandaríkjanna og
kenninguna um „takmarkaða kjarnorku-
styrjöld“,“ sagði Novosti og bætti því við
að búnaðurinn yki „árásarmátt Bandaríkj-
anna á Sovétríkin, sem er mjög mikill
vegna þeirra eftirlits- og njósnastöðva,
sem herstöðin hefur yfir að ráða svo og
AWACS-flugvélanna, sem þar eru stað-
settar. Þess vegna eru Bandaríkjamenn
andsnúnir því, að kjarnorkufríu svæði
verði komið á í Norðurálfu ...“
Ég get ekki svarað því hver sé tilgangur-
inn með þessum áróðri. Trúa Sovétmenn
honum sjálfir? Eða á ef til vill ekki að
telja skrif sem þessi áróður heldur póli-
tíska stefnumörkun?
Skipakomur, flug
og rannsóknir
Sovétmenn láta sér ekki nægja að grípa
hvert tækifæri til að hafa áhrif á þróun
mála á fslandi með aðgerðum á þeim svið-
um sem þegar hafa verið nefnd. Þeim er
augljóst kappsmál að venja fslendinga við
nærveru sína. Þeim hefur tekist misjafn-
lega vel í því efni.
Aðeins einu sinni, í lok október 1969,
hafa sovésk herskip komið í heimsókn tii
fslands. Hins vegar hafa sovéskir togarar
og rannsóknaskip af og til viðdvöl í ís-
lenskum höfnum og þá einkum í Reykja-
vík. Fram hafa komið tilmæli um að
Reykjavík yrði einskonar skiptistöð fyrir
áhafnir sovéskra og austur-þýskra skipa
með viðgerðaaðstöðu, en þeim hefur verið
hafnað. Sovésk skip flytja olíuna frá Sov-
étríkjunum til fslands. Hafa Sovétmenn
hreyft því hvort reisa mætti einhvers kon-
ar olíustöð í Reykjavík eða nágrenni. Því
hefur verið hafnað.
Sovétmenn hafa farið fram á að gerður
yrði loftferðasamningur milli íslands og
Sovétríkjanna, en þeirri ósk hefur einnig
verið hafnað. Siðan 1957 hafa sovéskar
flugvélar af og til haft viðkomu á fslandi
einkum á leið til Kúbu, og dag einn fyrir
nokkrum árum sást sjálfur Sergei Gorsh-
kov, yfirmaður sovéska flotans, stíga út úr
einni slíkri vél og litast um á hlaðinu fyrir
framan flugstöðvarbygginguna í Keflavík
sem er á miðju athafnasvæði bandaríska
flotans. Skömmu eftir innrásina í Afgan-
istan fóru Sovétmenn fram á afgreiðslu-
heimild fyrir vél á leið til Kúbu, þá neituðu
afgreiðslumenn á Keflavíkurflugvelli að
veita henni þjónustu. Síðan hafa sovéskar
flugvélar af og til lent á Keflavíkurflug- -
velli.
Síðan 1971 hafa Sovétmenn sent
vísindaleiðangra til íslands næstum hvert
sumar til margvíslegra jarðeðlisfræðilegra
rannsókna bæði á sjó og á landi. Hafa
stórir hópar manna oft á tíðum verið á
ferð um landið. Þetta sætti vaxandi gagn-
rýni meðal almennings og fram komu
kröfur um að haft yrði strangt eftirlit með
ferðum þessara hópa. Nú hefur þessum
vísindamönnum fækkað og þeim eru sett
þau skilyrði að þeir séu ekki fleiri en svo
að íslenskir vlsindamenn geti fylgst með
störfum þeirra.
Enginn vafi er á því að Sovétmenn hafa
mikinn áhuga á öllu sem gerist hjá banda-
ríska varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli.
Fyrir tveimur áratugum var tveimur sov-
éskum sendiráðsmönnum vísað á brott frá
íslandi vegna þess að þeir reyndu að fá
íslenskan starfsmann varnarliðsins til að
láta sér í té upplýsingar. Síðastliðin 20 ár
hafa engir sovéskir sendiráðsmennn verið
reknir frá íslandi.
Markmiðið
Þegar ég samþykkti að taka þetta yfirlit
saman var mér ljóst að ég gæti ekki byggt
nema að mjög litlu leyti á rannsóknum á
samskiptum íslands og Sovétríkjanna sem
stæðust vísindalegar kröfur. Þess vegna
kaus ég að nefna nokkur dæmi úr sam-
skiptasögu ríkjanna, dæmi sem að mínu
áliti staðfesta þá skoðun, að Sovétmenn
grípa þau tækifæri sem gefast, jafnvel
sjálfur Sergei Gorshkov. Besta leið Sov-
étmanna til áhrifa á íslandi er að nota
verslunarviðskiptin í því skyni, og fslend-
ingar ættu alls ekki að gleyma því að Sov-
étmenn blanda saman verslun og pólitík,
jafnvel valdapólitík.
f upphafi máls míns gat ég um mátt og
markmið, tvö orð sem ekki er unnt að
skilja að þegar rætt er um öryggismál. Líti
menn á fsland í ljósi kenninga um að Sov-
étmenn fylgi samræmdri áætlun til heims-
yfirráða, má lýsa stöðu landsins með því
að vitna til George R. Lindsey frá Ottawa
í Kanada. Hann sagði 1975:
„Fyrir og eftir síðari heimsstyrjöldina
var það markmið hernaðarstefnu Sovét-
manna að mynda „stuðpúða" eða „högg-
deyfi“ á milli sín og hugsanlegra andstæð-
inga, leggja undir sig lönd til að geta hald-
ið andstæðingnum fjarri rússnesku ætt-
jörðinni. Kröfurnar gagnvart Finnum 1939
miðuðu að því að verja siglingaleiðirnar að
Murmansk og Leníngrad; lyktir vetrar-
stríðsins milli Finna og Rússa staðfestu
einmitt þessi áform. Við Kyrrahafströnd-
ina voru hernaðarlega mikilvægar eyjar í
nágrenni Japans gerðar upptækar. Dæmin
um „stuðpúða" á landi eru jafnvel augljós-
ari: Austur-Pólland 1939, Litháen, Eist-
land, Lettland, Bessarabia og Norður-
Bukovina 1940. Raunar má líta á samaðila
Sovétmanna að Varsjárbandalaginu sem
„stuðpúða" á milli Sovétríkjanna og Atl-
antshafsbandalagsins. Þess vegna væri
það í prýðilegu samræmi við fyrri gerðir ef
sovéskir herfræðingar óskuðu eftir svipuð-
um „stuðpúða" á höfunum og þeir leituðust
við að stækka hann í hvert sinn sem færi
gæfist. Sé litið á málið frá landfræðilegu
sjónarhorni í Murmansk þá yrði þenslan á
þennan veg: Norður-Noregur, Svalbarði
(þar með Bjarnar- og Hope-eyjar), Jan
Mayen, Grænland, fsland og Færeyjar."
Færa mætti rök að því að Geofge R.
Lindsey sé I raun að lýsa framkvæmd
þeirra hugmynda sem Lenín hreyfði 1920,
það er að vegna hnattstöðu skipti fsland
miklu máli fyrir Sovétmenn frá hernaðar-
legum sjónarhóli og í framtíðarstyrjöld,
einkum með tilliti til lofthernaðar og kaf-
báta. Jafnvel þeir sem trúa ekki á það að
Sovétmenn fylgi samræmdri áætlun til
heimsyfirráða geta leyft sér að hafa orð
sjálfs Leníns að engu, þegar öryggisstefna
Sovétríkjanna er til umræðu — og ekki
skyldu menn heldur gleyma því að loka-
markmið útþenslustefnu Sovétríkjanna er
hið sama hvort heldur hún byggist á sam-
ræmdri áætlun eða tækifærismennsku.