Morgunblaðið - 30.07.1983, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JÚLÍ 1983
ísland og stefna Sovétríkjanna í öryggismálum:
Samræmd áætlun
tækifærissteftia?
Eina heimsókn íslensks forsætisráðherra til Sovétríkjanna. Mjndin er tekin þegar þeir hittust á fundi í Kreml í september 1977, Geir
Hallgrímsson og Alexei Kosygin.
eftir Björn Bjarnason
Hernaðarlega séð eru máttur Sovétmanna
og markmið gagnvart íslandi flókin. Augljóst
er aö í lofti og á legi hafa sovéskar vígvélar
verið að náigast ísland jafnt og þétt hin síðari
ár. í því samhengi má rifja upp, að frægi
bandaríski blaðamaðurinn John Reed sagði
kommúnistum frá fslandi frá þvf í Moskvu,
að á þingi sovéska kommúnistaflokksins
1920 hefði Lenín vakið máls á þýðingu ís-
lands ef til ófriðar kæmi milli Bandarikjanna
og Evrópu. Og hafði Lenín þá taiað um hern-
aðarlegt gildi íslands í framtíðarstyrjöld, sér-
staklega með tilliti til kafbáta- og lofthernað-
ar.
Síðari heimsstyrjöldin staðfesti sem
sögulegt lögmál, að sérhvert ríki í Evrópu
sem leitar út fyrir meginland álfunnar og
hefur sókn á Atlantshafi hlýtur að líta til
fslands við mótun öryggisstefnu sinnar.
Þetta á augljóslega við um Sovétríkin. Á
Kóla-skaganum eru stærstu sovésku flota-
stöðvarnar og þaðan verður hvorki sótt á
sjó né í lofti suður á Atlantshaf nema
fram hjá fslandi. Varnaraðgerðir í þágu
íslensku þjóðarinnar byggjast og á því að
fæla hugsanlegan árásaraðila frá hættu-
legum áformum sínum með gagnkafbáta-
aðgerðum og loftvörnum.
I þessu yfirliti mun ég lýsa samskiptum
Sovétmanna og íslendinga í stórum drátt-
um og draga fram þær staðreyndir sem að
mínu mati sýna, að ákvarðanir sovéskra
stjórnvalda um málefni er snerta fsland
byggjast á þvi að þau leitast við að færa
sér í nyt hvert tækifæri sem þeim gefst til
að hafa áhrif á þróun íslenskra mála. Ég
hef ekki fundið neina sönnun fyrir því að
Sovétmenn fylgi fyrirfram gerðri áætlun
um markvissar og skipulagðar aðgerðir til
að ná íslandi inn á sovéskt áhrifasvæði.
Viðskiptasamningur 1946
Á tímum síðari heimsstyrjaldarinnar
var fsland mikilvægur áningarstaður fyrir
skipalestir á leið frá Norður-Ameríku til
Murmansk og annarra hafna á Kóla-skag-
anum. Eftir styrjöldina eða á árinu 1945
fóru Bandaríkjamenn þess á leit við ís-
lendinga að þeir leigðu þeim land undir
þrjár herstöðvar til langs tíma. Þetta varð
mikið pólitískt átakamál sem lyktaði með
því að tilmælum Bandaríkjamanna var
hafnað 1946.
Um þessar sömu mundir leituðu fslend-
ingar ákaft eftir mörkuðum fyrir sjávaraf-
urðir eins og jafnan endranær og á þessum
tíma var utanríkisverslun háð beinum af-
skiptum stjórnvalda og leyfum þeirra. ís-
lensk stjórnvöld sneru sér meðal annars til
Sovétríkjanna 1945 en fengu neitun við til-
mælum um viðskipti.
Afstaða Sovétstjórnarinnar breyttist þó
strax á árinu 1946 og þá barst tilkynning
um það frá Moskvu að vilji væri til við-
skipta við ísland, yrði um vöruskipti að
ræða en Sovétmenn myndu greiða í dollur-
um fyrir það sem þeir keyptu umfram.
Þegar fréttir bárust af sinnaskiptum í
Moskvu er sagt að ólafur Thors, forsætis-
ráðherra, hafi mælt: „Nú, þeir ætla ekki að
láta Kanana fá okkur ókeypis, Rússarnir!"
Viðskiptatilboðið var sem sé talið mótleik-
ur við herstöðvabeiðni Bandaríkjamanna.
Var viðskiptasamningur gerður við Sov-
étríkin í maí 1946.
Á það hefur verið bent af þeim sagn-
fræðingi sem best hefur kannað þessi mál,
dr. Þór Whitehead, að þessi viðskipta-
samningur hafi verið með ólíkindum, því
að Sovétmenn jöfnuðu hallann á viðskipt-
unum með milljónum dollara sem þá
skorti mjög til innkaupa í Bandaríkjunum.
Þessum viðskiptum við Sovétríkin lauk á
árinu 1947. Árið 1949 gerðist ísland stofn-
aðili Atlantshafsbandalagsins og á grund-
velli aðildarinnar var síðan gerður tvíhliða
varnarsamningur við Bandaríkin 1951. Dr.
Þór Whitehead telur að Sovétmenn hafi
séð það þegar íslendingar gerðust þátttak-
endur í Marshall-áætluninni 1947, að inn-
kaup þeirra og gjaldeyrisfórnir megnuðu
ekki að halda aftur af smáþjóðinni ís-
lensku. Og þá var ekki að sökum að spyrja,
viðskiptunum var slitið
Viðskiptasamn-
ingurinn 1953
Á árinu 1952 leiddi útfærsla íslensku
fiskveiðilögsögunnar í 4 sjómílur til al-
varlegrar deilu við Breta. Hún leystist
ekki fyrr en 1956. Breskir útgerðarmenn
og fiskkaupendur ákváðu eftir að yfirmenn
á togurunum höfðu hótað verkföllum að
setja löndunarbann á íslensk skip í bresk-
um höfnum. Þar með var íslendingum í
fjögur ár bannaður aðgangur að mikilvæg-
asta fiskmarkaði sínum.
Þegar deilurnar við Breta stóðu sem
hæst opnaðist íslendingum aftur markað-
ur í Sovétríkjunum. Gerðist það með þeim
hætti, að vorið 1953 var haldinn alþjóða-
fundur í Genf um viðskipti milli ríkja í
austri og vestri. Stalín var nýlega allur og
arftakar hans vildu auka verslun við Vest-
ur-Evrópulönd, sem dregist hafði saman á
síðustu árum Stalíns. íslensku og sovésku
fulltrúarnir á fundinum hittust að máli og
var ákveðið að efna til frekari viðræðna í
Moskvu. Lauk þeim á þann veg að ríkin
gerðu með sér viðskipta- og greiðslusamn-
ing í ágúst 1953. Eftir þá samningsgerð
áttu aðeins tvö Evrópuríki hlutfallslega
meiri viðskipti við Sovétríkin en ísland.
Þetta voru Austurríki, sem hernumið var
af Sovétmönnum, og Finnland.
Samningurinn 1953 var gerður í öðru
andrúmslofti en 1946. Hins vegar er ljóst
að Sovétmenn sáu sér pólitískan hag af því
að ná efnahagsítökum á íslandi þegar hinn
mikilvægi fiskmarkaður í Bretlandi var
lokaður og sölutregða í Vestur-Evrópu og í
Bandaríkjunum. Vafalaust hefur Sovét-
stjórnin talið að með viðskiptunum gæti
hún knúið íslendinga til að taka meira
tillit en áður til sjónarmiða sinna. Þetta
gat jafnvel haft hernaðarlegan ávinning í
för með sér fyrir Sovétríkin. Bandarikja-
menn töldu á þessum tíma nauðsynlegt að
auka herstyrk sinn á íslandi og stóðu I
samningum um það við ríkisstjórnina.
Þróun viðskiptanna
Viðskipti milli Sovétríkjanna og íslands
hafa staðið óslitið síðan 1953. Til Sovét-
ríkjanna flytja fslendingar einkum sjávar-
afurðir en kaupa megnið af olíu til eigin
nota þaðan. Síðan olíuverð tók að hækka
frá því fyrir 10 árum hefur verið halli á
viðskiptunum íslendingum í óhag og
skulda íslendingar að jafnaði töluverðar
upphæðir á olíureikningunum. 1982 komu
7,5% af útflutningstekjum íslendinga frá
viðskiptunum við Sovétrikin.
Að frumkvæði Sovétmanna var á árinu
1982 undirritaður efnahagssamvinnu-
samningur við íslendinga. Honum svipar
til þeirra samninga sem Sovétríkin hafa
gert um efnahags- og tæknisamvinnu við
önnur vestræn ríki síðan 1970. fslensk
stjórnvöld stóðu gegn því að gera samning
um þetta efni þar til á síðasta ári, þegar
þeim rökum var beitt af embættismönnum
í Moskvu, að það myndi auðvelda þeim að
fá fjárveitingar og gjaldeyri til að kaupa
íslenskar vörur, ef samningurinn yrði
gerður.
Allsnarpar deilur urðu um samninginn á
íslandi og héldu andstæðingar hans því
fram, að gerð hans sannaði að Sovétmenn
notuðu verslunarviðskiptin til að ná póli-
tískum markmiðum og ætlun þeirra væri
að geta á grundvelli hins nýja samnings
hlutast til um virkjanaframkvæmdir á Is-
landi og uppbyggingu orkufreks iðnaðar,
sem ætti ekkert skylt við sölu á sjávaraf-
urðum. Sendiherra íslands í Sovétríkjun-
um hefur síðan skýrt frá því, að á grund-
velli samningsins hafi embættismönnum í
sovéska stjórnkerfinu verið falið það sér-
staklega að fylgjast með framvindu orku-
mála á íslandi en margir telja að á þvi
sviði sé að finna framtíðarauð þjóðarinn-
ar.
í stuttu máli er það skoðun mín að bæði
1946 og 1953 hafi Sovétmenn talið sig hafa
pólitískan ávinning af því að hefja við-
skipti við íslendinga. I bæði skiptin gripu
þeir tækifæri sem þeim gafst. Síðan 1953
hafa verslunarviðskiptin verið „lögmæt"
leið Sovétmanna, ef svo má segja, til að
hafa áhrif á gang mála á íslandi. Þeir
íslendingar sem trúa á þá hugmyndafræði
sem í orði kveðnu að minnsta kosti ræður
sovéskri utanríkisstefnu hafa lýst við-
skiptunum við Sovétríkin sem „líftaug" og
þau séu til mótvægis við ýmsa óvænta og
óæskilega ásókn frá auðvaldsríkjunum. í
viðræðum við íslenska stjórnmálamenn og
embættismenn hika sovéskir erindrekar
ekki við að blanda saman viðskiptum og
pólitík telji þeir það samræmast hagsmun-
um sinum. Þeir vekja jafnvel máls á því að
viðhorf í garð Sovétríkjanna í íslenskum
blöðum sem þeir telja neikvæð geti haft
alvarleg áhrif á viðskiptin. Ekki hefur ver-
ið látið undan kröfum af því tagi.
Að mínu mati er engin ástæða fyrir ís-
lendinga að taka tillit til krafna sem ekk-
ert eiga skylt við verslun þegar samið er
um viðskipti við Sovétmenn, þar sem Sov-
étmenn hafa mikinn áhuga á því að þessi
viðskipti haldi áfram. Aðeins með því að
vísa til viðskiptanna geta Sovétmenn til
dæmis réttlætt nauðsyn þess að 38
starfsmenn séu í sendiráði þeirra í
Reykjavík. Til samanburðar má geta þess
að starfsmenn í utanríkisráðuneytinu í
Reykjavík eru 26. I þessu sambandi vil ég
jafnframt leggja áherslu á það, að þeir
samningamenn Islands sem mesta reynslu
hafa af gerð viðskiptasamninga við Sov-
étmenn eru þeirrar skoðunar, að Sovét-
mönnum hafi aldrei tekist að ná neinu
óeðlilegu fram í viðskiptaviðræðum við ís-
lendinga.
Tengslin við Vesturlönd
Aðild íslands að Atlantshafsbandalag-
inu er forsendan fyrir því að hættulaust er
fyrir íslenskt efnahagslíf að eiga jafn mik-
ið undir viðskiptunum við Sovétríkin og
raun ber vitni, þó væri skynsamlegt að
draga úr olíuinnflutningi þaðan með því að
huga nánar að viðskiptum við nágranna
okkar sem eiga Norðursjávarolíu. ísland
er aðili að EFTA og hefur viðskiptasamn-
ing við Evrópubandalagið (Efnahags-
bandalag Evrópu). Þá ber einnig að hafa
hugfast að mikilvægasti fiskmarkaður Is-
lendinga er í Bandaríkjunum. Sovétmenn
geta ekki breytt þessum staðreyndum og
kæmi til þess að þeir krefðust þess að Is-
lendingar drægju úr samskiptum sínum
við Vesturlönd, hefði sú krafa öfug áhrif.
Síðan deilt var harkalega um aðild Is-
lands að Atlantshafsbandalaginu og gerð
varnarsamningsins við Bandaríkin hefur
myndast breið samstaða um þá megin-
stefnu sem að baki þessum ákvörðunum
bjó og enn býr, og meirihluti. íslendinga
telur ekki æskilegt að breyta sambandinu
við vestrænar þjóðir. Sovétmenn gera sér
grein fyrir því að þeir geta ekki hróflað við
þessum hornsteinum íslenskrar utanrík-
isstefnu með hótunum. Hins vegar geta
þeir ekki látið undir höfuð leggjast að
færa sér þau tækifæri í nyt sem gefast til
að lýsa samstöðu með íslendingum þegar
þeir lenda í útistöðum við bandamenn sína
innan Atlantshafsbandalagsins. Þetta
hafa Sovétmenn til dæmis gert I þau fjög-
ur skipti sem Islendingar hafa fært út
fiskveiðilögsögu sína í andstöðu við sjón-
armið Breta og Vestur-Þjóðverja.
Nú eru fiskveiðideilurnar vonandi úr
sögunni og þess vegna geta Sovétmenn
tæplega fært sér þær oftar í nyt til að
skapa óeiningu innan Atlantshafsbanda-
lagsins. Síðast létu Sovétmenn til sín taka
í þessu efni, þegar Norðmenn og íslend-
ingar deildu um Jan Mayen og lögsöguna
umhverfis hana. Þá studdu Sovétmenn ís-
lendinga ef til vill vegna þess að þeir eiga
enn í deilu við Norðmenn út af markalín-
unni í Barentshafi. Rétt er að minna á, að
tilmælum Sovétmanna um veiðiheimildir
innan fiskveiðilögsögu Islands hefur jafn-
an verið hafnað.
Kjarnorkuvopnin
Um þessar mundir eru kjarnorkvopn lík-
lega besta tækið sem Sovétmenn geta not-
að til að hafa áhrif á almenning á Vestur-
löndum. I samræmi við það hafa þeir not-