Morgunblaðið - 29.09.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. SEPTEMBER 1983
Norsk
fiðlutónlist
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Norðmenn hafa átt feikna-
góða fiðluleikara enda búa
þeir að sérkennilegri hefð í
meðferð þessa viðkvæma
hljóðfæris allt frá fyrstu tíð.
Til eru margar sögur um
gæfulitla menn er máttu við
fátt annað una en fiðluleik
og bjuggu yfir þeirri galdra-
kunnáttu að fólk gleymdi
stað og stund og nærri dans-
aði frá sér vit og æru er þeir
léku söngva sína. Sú tónlist-
arhefð er þessir „spilarar"
skópu og blómstraði t.d. í
tónlist Griegs er enn í dag
lifandi list í leik og dansi.
Norskur fiðluleikari, Sven
Nyhus að nafni, sem er hér á
landi í stuttri heimsókn að
kynna sér íslenska þjóðlaga-
tónlist fyrir norska útvarpið,
hélt tónleika í Norræna hús-
inu sl. þriðjudag og lék
norska fiðlutónlist bæði á
venjulega fiðlu og Harðang-
ursfiðlu. Auk þess að leika
gamla dansa lék hann eigin
tónverk, m.a. Rondo fyrir
Harðangursfiðlu.
Sven Nyhus er góður fiðlu-
leikari og var leikur hans
gæddur þeirri undarlegu ið-
andi, er gerir það ofur eðli-
legt að fólk gleymi sér og
dansi og dansi. Fínlegar og
kitlandi trillur og áherslur,
er hljómuðu á móti sérkenni-
legu og hvetjandi fótastappi,
urðu í leik Nyhus mögnuð
tónlist. Það vantaði nokkuð á
að unnendur þjóðlegrar tón-
listar létu svo lítið að koma á
þessa skemmtilegu tónleika.
Hér gat að heyra góðan
flutning á einum sérkenni-
legasta menningararfi Norð-
urlanda. Trúlega þætti
mönnum meira um vert að
hlusta á Country Western
tónlist, sem er í rauninni
flatneskjuleg undanrenna á
norrænni fiðlutónlist er
norrænir innflytjendur
fluttu með sér til Ameríku.
Þessa menningarlegu
skuggamynd, sem bæði
Country Western og Blue
grass tónlist eru, hefur verið
reynt að troða upp á fólk hér
á landi, bæði af útvarpi og
sjónvarpi og svipar til þeirra
tilrauna að kenna fólki að
hlusta á klassíska tónlist í
léttum útsetningum. Slíkt
leiðir til þess að hópur
manna nær aldrei að kynn-
ast frumgerðunum.
Þarna fæst fjölmiðlun við
mjög viðkvæmt uppeldisat-
riði, sem ef til vill mætti út-
skýra á áhrifamikinn máta
með því að útfæra þvílíka
listkynningu á myndlistar-
og bókmenntaverkum, þar
sem notast væri við einfaldar
og ónákvæmar eftirlíkingar
og styttar endursagnir á
skáldverkum. Hætt er við að
slíkt teldist ekki til bóta,
bæði varðandi meðferð
verkanna og sem mannbæt-
andi efni fyrir listneytendur.
Guðsríki og gereyðing
Kirkja og kjarnorkuvígbúnaður
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Mál og menning, 1983, 173 bls.
Það hefur ekki farið fram hjá
neinum sem fylgst hefur með frið-
arhreyfingum að kristin kirkja
hefur tekið þátt í þeim. Hér á
landi hefur þátttakan verið í lág-
marki að því er mér hefur sýnst.
En erlendis hefur kirkjan oft haft
frumkvæði að umræðu um kjarn-
orkuvopn og friðarmál, samið
ályktanir sem hafa verið umdeild-
ar og tekið virkan þátt í starfsemi
friðarhreyfinga.
Það er ráðgáta hvers vegna
kirkjan hefur séð ástæðu til að
taka svo eindregið undir málstað
friðarhreyfinganna. Það er nefni-
lega svo að hvorki saga kirkjunnar
né Biblían sjálf eru vottur um
skilyrðislausan friðarboðskap. Á
báðum stöðum fara saman kær-
leiksvilji og óttaleysi við að beita
valdi, vopnavaldi líka. Þar að auki
hafa mótmælendakirkjurnar ekki
beitt sér mjög gegn yfirvöldum
enda var það sameiginleg skoðun
Lúters og Kalvíns að andstaða
gegn yfirvöldum væri af hinu illa.
„Það er ekki rétt fyrir neinn sem
vill vera kristinn að setja sig gegn
yfirvöldum sínum, hvort sem þau
hegða sér réttlátlega eða ranglát-
lega,“ segir Marteinn Lúter um
þetta efni á einum stað. (Sjá Sab-
ine og Thorsson: A History of Pol-
itical Theory, bls. 338.) Það kemur
því nokkuð á óvart þegar kirkjan
tekur þátt í andófi gegn kjarn-
orkuvopnum þar sem einn þáttur-
inn er nokkuð hörð gagnrýni á eig-
in stjórnvöld.
Á þessu ári kom út pappírskilja
hjá Máli og menningu um kirkju
og kjarnorkuvopn með undirtitlin-
um: Friðarumræðan af sjónarhóli
kirkju og kristinna safnaða. Bókin
kom fyrst út árið 1979 á vegum
Samkirkjulega friðarráðsins í
Hollandi og tekur nokkuð mið af
aðstæðum þar í landi. Það kemur
hins vegar ekki í veg fyrir að
málflutningur bókarinnar hefur
almennara gildi en svo að það ein-
skorðist við Holland. Það er ekki
sagt hverjir sömdu þessa bók. í
formála segir að Samkirkjulega
friðarráðið hafi „fengið til þess
hóp sérfróðra manna á hinum
ýmsu sviðum, sem snerta vígbún-
að samtímans".
Bókinni er skipt í tíu kafla. Hún
er byggð þannig upp að fyrstu
fjórir kaflarnir setja fram upplýs-
ingar um kjarnorkuvígbúnað og
þróun hans frá 1962 og viðhorf
nokkurra kirkjudeilda í Hollandi
til hans. Kaflar 5 til 10 setja fram
sjónarmið kirkjunnar um efnið og
snúast um siðfræði, sálfræði,
ógnarjafnvægið og kjarnorkuvopn
svo að eitthvað sé nefnt. Að síð-
ustu eru fimm viðaukar sem eru
kirkjulegar samþykktir ýmiss
konar sem snerta þettá efni.
í sem stystu máli þá er það
boðskapur þessarar bókar að
mönnum beri að vera andsnúnir
kjarnorkuvopnum, bæði því að
hafa slík vopn og beita þeim. Þess
vegna ber kirkjunni og öðrum að
styðja friðarhreyfingar. Það verð-
ur að segjast eins og er að það er
erfitt að átta sig á þeim ástæðum
og rökum sem liggja til þessarar
afstöðu. Það er reyndar megin-
einkenni þessarar bókar, þegar
upplýsingum sleppir, að vaða elg-
inn. En þó má með góðum vilja
greina að minnsta kosti þrjár
ástæður. í fyrsta lagi þá hefur
maðurinn gert sig að herra sög-
unnar með kjarnorkuvopnunum
og þokað Drottni almáttugum úr
því sæti. Að styðja kjarnorkuvopn
er því skurðgoðadýrkun. í öðru
lagi valda kjarnorkuvopn vonleysi.
Þeim fylgir ævinlega hætta á ger-
eyðingu og við höfum enga full-
vissu fyrir því að hún geti ekki átt
sér stað. í þriðja lagi þá brjóta
kjarnorkuvopn í bága við hefð-
bundna kenningu kirkjunnar um
réttlátt stríð. Áf þessu leiðir að
tilvist og beiting kjarnorkuvopna
brýtur í bága við kristilega sið-
ferðisvitund. Kristnum mönnum
ber því að berjast gegn kjarnorku-
vopnum, jafnvel með einhliða að-
gerðum. (Sjá t.d. bls. 143.)
Þessar ástæður sýnast mér vera
að flestu leyti á misskilningi
byggðar. Það er afar óljóst hvað
átt er við með því að maðurinn sé
herra sögunnar og hafi orðið það
með tilkomu kjarnorkuvopnanna.
Það má skilja það svo að hann geti
eytt sjálfum sér í einhverjum
marktækum skilningi. En þá er
hér sami hluturinn og talað er um
í annarri ástæðunni. En það sem
hér er ýjað að óljósum orðum, eins
og flestu öðru í þessari bók, er ein-
hvers konar frumstæð andúð á
tækni og tækniþróun. Maðurinn
hafi gert sig að herra sögunnar
með tækninni og síðan misst vald
á henni. Það má vel setja fram
skipulega gagnrýni á tækni og
tækniþróun. En hana er ekki hér
að finna og því ómögulegt að
henda reiður á því hvað verið er að
fara. Staðreyndin er sú, að með
uppgötvun kjarnorkunnar voru
leystir úr læðingi meiri kraftar en
áður hafði gerst. En kjarnorkuna
má nota til góðs og ills eins og allt
annað. Vopnin sem smíðuð hafa
verið með kjarnorkunni eru böl
sem, að því er virðist, er óhjá-
kvæmilegt. Vitneskjan til að
smíða vopnin er fyrir hendi. Þótt
menn óski þess og geri um það
samþykktir og gangi í fjöldagöng-
um gegn þeim, þá verða kjarn-
orkuvopn ekki afmáð. Eini raun-
verulegi kosturinn er að læra að
lifa með þeim. Ef afmá á kjarn-
orkuvopn af jörðunni verður að af-
má alla þá sem hafa þekkingu til
að smíða þau og allar bækur sem
varðveita þekkinguna. Þeir sem
vilja eyða kjarnorkuvopnum
hjlóta að vilja þetta líka. En það
Kampen paa fjeldsletten
— Heiðarvígasaga
Erlendar
bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Kampen paa fjeldsletten.
Útg. Tellerup.
Myndskreytt af Kobert Jenssen og
þýdd og framsögð af Keld Belert.
Keld Belert mun hafa snúið
fleiri íslendingasögum á dönsku,
þar á meðal Gunnlaugs sögu
ormstungu, Hrafnkötlu, Gísla-
sögu og Eglu og ef til vill fleiri.
Keld Belert orðar það svo, að
hann endursegi sögurnar en þýði
þær ekki, vegna þess að hann
hefur á ýmsum stöðum breytt
eða skrifað upp kafla sem hann
telur að hafi verið nauðsynlegt
til að danskir nútímalesendur
fái skilið sögurnar. Þó leggur
hann áherslu á að hann haldi sér
alveg við söguþráðinn og þær
breytingar sem hann geri skipti
ekki neinu fyrir inntak sagn-
anna. Um þetta leyti er Njáls-
saga að koma út í samskonar út-
gáfu hjá Tellerup, en hún hefur
ekki borist hingað enn. Heiðar-
vígasaga — Kampen paa fjeld-
sletten — er ein af elstu
íslendingasögunum og persónu-
lýsingar hennar hafa jafnan þótt
með nokkrum öðrum brag en í
öðrum íslendingasögum — raun-
særri mætti víst kalla það og
víðs fjarri frá stíl Njálu, sem
hlýtur að flokkast undir að vera
„rómantisk" saga.
S^no'T'KampCn
pá
fjeldsletten
Keld Belert var á slóðum sög-
unnar í nokkurn tíma fyrir
tveimur árum og fékk aukin
heldur til útgáfunnar styrk úr
Norræna þýðingarsjóðnum.
Deila má um, hversu rétt og eðli-
leg aðferð Belerts er — þ.e. að
endursegja sögurnar. Það hefur
augljósa kosti, en hætt er líka
við að ýmislegt fari forgörðum.
Erlendir lesendur njóta kannski
hvort sem er sagnanna á annan
hátt en íslendingar, svo að við
megum auðvitað ekki vera of
viðkvæm. Ég hef ekki borið text-
ann saman við hinn íslenska, en
í fljótu bragði séð finnst mér
sagan hafa misst ansi mikið af
lit sínum í útgáfu Belerts. Mynd-
skreytingar Roberts Jensen eru
hins vegar mjög til prýði.
er ólíklegt að höfundar þessarar
bókar eða aðrir, sem eru þeim
sammála, vilji það.
Kjarnorkuvopn valda ekki von-
leysi. Það er beiting þeirra og af-
leiðing hennar sem geta valdið
ótta, jafnvel vonleysi þegar verst
lætur. Ég hygg að þetta eigi frem-
ur við um ungt fólk en aðra. En
það er ekkert óvenjulegt að ungt
fólk uggi um framtíðina. Það þarf
ekki kjarnorkuvopn til. Það sem
hér er sagt um áhrif kjarnorku-
vopna á sálarlíf manna er í einu
orði sagt þvættingur. Hann kemur
í veg fyrir að höfundarnir taki eft-
ir einni merkilegri staðreynd. Hún
er sú að mannfólkinu hefur gengið
vel að lifa með kjarnorkuvopnum,
þau hafa verið einföld og, miðað
við aðra kosti, ódýr lausn á örygg-
isvanda Vesturlanda.
Það er hins vegar rétt að það
þyrmir stundum yfir menn þegar
j)eir uppgötva það að veröldin þarf
ekki að vera til á morgun. Það er
einungis tímanna tákn að kjarn-
orkuvopn eru tilefni slíkra upp-
götvana. Menn gætu komist að
raun um nákvæmlega sama hlut
með því að lesa skoska heimspek-
inginn David Hume. Við getum
aldrei haft neina tryggingu fyrir
því að veröldin haldi áfram að
vera til.
Mér sýnist raunar gereyðingar-
óttinn afvegaleiða höfundana í
mjög mikilvægum efnum. Á bls.
148 stendur: „Ef mennirnir kalla
yfir sjálfa sig dauðadóminn og
binda enda á sögu sína, heldur
saga Guðs þá áfram? Guð heyrir
— en heyrir hann líka þótt engir
menn séu lengur til sem vilja
heyra? Eftir þær hörmungar sem
áttu sér stað í Hírósíma og
Auschwitz er kannski aðeins unnt
að trúa vegna þess að vitni eru til
sem hafa gengið í gegnum þær
hörmungar." Ég skil þessa klausu
svo að verið sé að gefa þá hug-
mynd í skyn að tilvist Guðs velti á
því að menn séu til. Væru þeir
ekki til, þá væri hann ekki til held-
ur. Hér er sem sagt verið að neita
t>eim eiginleika Guðs að hann sé
eilífur. Einhvern tíma hefði það
verið kallað guðlast.
Þessi kafli sýnist mér til dæmis
stangast á við það sem sagt er í
formála. Þar er haft eftir Lúter:
„Jafnvel þótt ég vissi, að heimur-
inn færist á morgun og ég hefði
ákveðið að gróðursetja eplatré í
dag, þá myndi ég samt gera það.“ f
þessum orðum kemur fram skeyt-
ingarleysi og umhyggja, eins og
réttilega er bent á í formálanum.
En ég hélt, satt best að segja, að
skeytingarleysið byggðist á full-
vissunni um tilvist æðri verðmæta
fremur en hinum veraldlegu gæð-
um, fullvissunni um tilvist Guðs
óháð veröldinni. En kannski það
hafi verið misskilningur.
Þriðja ástæðan sem nefnd var
til stuðnings niðurstöðum bókar-
innar var að kjarnorkuvopn brytu
í bága við kenninguna um réttlátt
stríð. Það er rétt, að kjarnorku-
vopn og hugsanleg beiting þeirra
virðast brjóta í bága við þessa
kenningu. En það er líka nefnt, að
hin aukna nákvæmni vopnanna
veldur því að hægt er að skilja á
milli þess að beina flaugunum að
hernaðarmannvirkjum og óbreytt-
um borgurum. Ég held að vel sé
hægt að koma þeim heim og sam-
an við kenninguna um réttlátt
stríð, en rek það ekki hér. Því má
bæta við að það sem sagt er um
málflutning hins kristna siðfræð-
ings Ramsey er algerlega ófull-
nægjandi og hrekur á engan hátt
skoðanir hans.
Það eru margir gallar á þessari
bók og hafa ekki allir verið nefnd-
ir hér. Þó er sá verstur sem hér
verður nefndur í lokin. Hann er að
leggja Vesturveldin og Sovétríkin
að jöfnu, eins og reyndar er plag-
siður í friðarhreyfingunum. Þetta
gengur reyndar svo langt að varn-
ir Vesturlanda eru tengdar útrým-
ingu Þjóðverja á Gyðingum í
Seinni heimsstyrjöldinni. Það er
til marks um hið brenglaða mat á
hagsmunum Vesturlanda, sem
liggur til grundvallar þessari bók.
Því er haldið fram í þessari bók
að stíga beri fyrstu skrefin til af-
vopnunar einhliða. Það má leiða
sterkar líkur að því að þetta auki
hættu á kjarnorkustríði. Samt
segir í þessari bók: „Fullyrðing
eins og „ég vil kjarnorkuvopnin á
brott, þótt ég viti eða álíti að það
auki líkurnar á kjarnorkustyrj-
öld“ er fráleit." (bls. 118). En
svona auðveldlega er ekki hægt að
óska rökunum og staðreyndunum
burtu. Það má hafa sömu regluna
um friðarhreyfingarnar, og þar
með þessa bók, og Orwell hafði í
ríki sínu 1984: Fáfræði er styrkur.