Morgunblaðið - 26.05.1984, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. MAÍ 1984
Minning:
Björri' Hólm Jóns-
son, Ölvaldsstöðum
Fæddur 24. júní 1902
Dáinn 16. maí 1984
Þann 16. maí sl. andaðist einn
elzti bóndi Borgarfjarðarhéraðs,
Björn H. Jónsson á Ölvaldsstöðum
í Borgarhreppi. Hafði hann þá
tæp tvö ár um áttrætt, fæddur á
Jónsmessu, 24. júní 1902, að Jarð-
langsstöðum í sömu sveit.
Björn Hólm, eins og hann hét
fullu nafni, var sonur hjónanna
Jóns Björnssonar og Ragnhildar
Erlendsdóttur á Jarðlangsstöðum.
Þar hafði móðurfólk Björns búið,
en Jón, faðir Björns, var ættaður
frá Seljalandi i Hörðadal. Með
foreldrum sínum flutti Björn að
Ölvaldsstöðum árið 1905. Þar ólst
Björn upp. Á æskuárum hans nam
ungmennafélagshreyfingin land í
Borgarfirði, og opnaði ungu fólki
leið til félags- og íþróttastarfs,
sem var flestum kærkomin ný-
lunda. Þessu starfi kynntist Björn
og tók virkan þátt í því. Áhugi
Björns á íþróttum réði því að hann
hélt til Danmerkur og lærði fim-
leika við íþróttaskólann á Ollerup,
er mikils álits naut. Er heim kom,
gerðist Björn kennari við Hvítár-
bakkaskóla veturinn 1926—1927.
Þá fékkst hann einnig við iþrótta-
kennslu á vegum ÍSÍ víða um land
allt til ársins 1936.
Árið 1929 hóf Björn búskap á
Ölvaldsstöðum, sem hann stund-
aði síðan til æviloka. Björn kvænt-
ist árið 1938 Sigrúnu Jónsdóttur
frá Lækjartungu við Þingeyri.
Eignuðust þau þrjú börn: Elzt
þeirra var Jóhanna Þorbjörg, f.
1940. Hún dó aðeins níu ára að
aldri, Jón Ragnar, f. 1943, bú-
fræðikandidat, framkvæmdastjóri
Samb. ísl. loðdýraræktenda,
kvæntur Guðrúnu Sigurðardóttur,
sjúkraliða. Eiga þau fjórar dætur.
Yngstur er Guðmundur Gylfi, f.
1946, bílstjóri hjá Kaupfélagi
Borgfirðinga. Hefur hann búið í
foreldrahúsum.
Ég kynntist Birni ekki að ráði
fyrr en hann var kominn á sjö-
tugsaldur. Náinn skyldleiki við
Sigrúnu, konu hans, og nábýli
gerðu heimsóknir að Ölvaldsstöð-
um að sjálfsögðum lið í tilveru
okkar. Um þær mundir höfðu þau
hjónin dregið mjög úr búsumsvif-
um sínum, en höfða dálítið fjárbú,
og nutu ævikvöldsins, þar sem
hjúskapur þeirra og ævi Björns
nær öll hafði staðið.
Það var gott að koma að Öl-
valdsstöðum. Til þess fundu bæði
yngri og eldri. Á mínum bæ hét
það á máli smáfólksins að fara til
afa og ömmu. Segir það meira en
margorð lýsing um viðmótið, sem
þar beið okkar. Fyrir það er þakk-
að hljóðum huga, nú, er leiðir hef-
ur skilið um stund.
Björn naut þeirrar gæfu að
halda líkamsþreki sínu lítt skertu
til siðustu æviára og andlegum
þrótti til hinztu stundar. Ævi-
kvöldið varð honum engin bið eftir
því að tíminn liði. Hann sinnti búi
sínu, fylgdist grannt með málum,
bæði í fjölmiðlum og með bók-
lestri. Hann og þau hjón voru iðin
við að sækja mannfundi, enda
bæði félagsiynd í eðli sínu. Þá litu
margir við hjá þeim, eða ræktu
vinatengsl með öðrum hætti.
Margra sælla minninga er að
minnast úr eldhúsinu á Ölvalds-
stöðum. Fyrst þess, hvernig Sig-
rún, kona Björns, náði sambandi
við börnin, hvort sem voru það
barnabörn hennar eða önnur. Bil
kynslóðanna hefur ekki náð þang-
að. í króknum við eldhúsborðið sat
húsbóndinn með pípu sína, spurði
tíðinda, eða miðiaði af þekkingu
sinni um menn og málefni. Minni
hans var öruggt, framsetningin
hæg, en fumlaus og án endurtekn-
inga. Þarna á eldhúsbekknum var
farið í ferðalög til liðinna atburða,
þar sem Björn leiddi fram atvik og
persónur í meitlaðri frásögn.
Kímilega atburði undirstrikaði
hann með þróttmiklum, hvellum
hlátri.
Sagan var Birni hugleikin. í
frásögn hans urðu atvik úr Egils-
sögu sem nálægir atburðir, lifandi
hluti þess umhverfis, sem við
blasti af bæjarhólnum. Að ýmsu
leyti féll Bjöm vel að ímynd minni
af hinum fornu köppum á Mýrum.
Hann hafði ungur stælzt við önn
og íþrótt, og sótt frama til er-
lendrar þjóðar, fastur fyrir og
maður sinnar skoðunar, væri því
að skipta; rómurinn þróttmikill,
og hvöss augun undir miklum
brúnum báru í senn vott um festu
og mildi, alvöru og glettni.
Björn hafði lifað tímana tvenna,
séð héraðið breytast úr kyrrstæðu
aldanna í flestu tilliti, í byggð, þar
sem tækni á öllum sviðum breytti
starfsaðstöðu og lífsháttum íbú-
anna. f samræðum bar þessi mál
oft á góma. Kom þá skýrt fram, að
næm athygli Björns, traust minni
hans og ágæt frásagnargáfa gerðu
honum auðvelt að byggja brú á
milli þessara ólíku veralda. Til
allrar lukku lét hann eftir sér að
festa nokkuð af þessu á blað, þótt
efi og eðlislæg gagnrýni hans,
bundin fræðimannlegri ná-
kvæmni, gerðu afköstin minni en
efni stóðu til.
Ég átti þess kost að fylgjast
með vinnu hans að fáeinum verk-
efnum af þessu tagi. Var það að-
dáunarefni og mér verðmætur
lærdómur, að sjá hvað hann lagði
á sig, til þess að það, sem á blaðið
fór, styddist við óyggjandi heim-
ildir og yrði ekki hrakið. Voru
viðfangsefnin þó sjaldnast af létt-
ari tegundinni. Ýmsir leituðu
fanga hjá Birni um söguleg efni og
hvöttu hann til þessara verka.
Mörgum, og þar á meðal mér, varð
Björn traustur leiðsögumaður um
mannfrek og störf húsmóðurinnr
á slíku stórbýli voru í senn fjöl-
breytileg og erfið, hún varð að
vera gædd skilningi og lipurð í
umgengni við vinnufólk og gest-
komandi, en gestanauð var mikil.
Elínborgu voru meðfæddir þeir
eiginleikar sem eru ágæti húsmóð-
ur á fornu stórbýli, hún var glað-
vær, velviljuð og gædd þeirri
hjartahlýju, sem dró til sín alla þá
sem kynntust henni. Auk þess var
yfir henni reisn þess sem veit að
„noblesse oblige“-skyldur fylgja
göfugu ætterni.
Bændakirkja hefur verið á
Skarði frá upphafi. Skarð var eitt
þeirra höfuðbóla, sem hélst í eigu
svið það í sögu Borgarfjarðar, er
rúmar byltingu atvinnuháttanna.
Að honum gengnum er dregið
fyrir hluta sviðsins, tengslin við
tíð, sem aldrei kemur aftur, rofin.
Sjóndeildarhringurinn hefur
þrengzt.
En hugur Björns stóð ekki í for-
tíðinni einvörðungu. Samtíðina lét
hann sig ekki síður varða, fylgdist
með þjóðmálum, mótaði sér skoð-
anir á þeim og naut samræðna um
þau. í tali hans mátti oft greina
kappið, sem undir bjó. Það kapp
og ríkuleg þrautseigja fylgdu hon-
um til hinztu stundar. Hann
þurfti ekki að setjast á áhorfenda-
bekk tilverunnar. Hann fékk að
taka þátt í henni til leiksloka. Það
var lífslán hans og gæfa þeirra
hjóna.
Ég og fjölskylda mín þökkum
fyrir að hafa fengið að kynnast
Birni. Eiginkonu hans, Sigrúnu, og
afkomendum þeirra, færum við
innilegar samúðarkveðjur.
Guð blessi minningu Björns H.
Jónssonar frá Ölvaldsstöðum.
Bjarni Guðmundsson
Nágranni minn, Björn Hólm
Jónsson, lést aðfaranótt 16. maí,
eftir stutta legu á Sjúkrahúsinu á
Akranesi. Björn var fæddur að
Jarðlangsstöðum í Borgarhreppi,
Mýrasýslu, en flutti með foreldr-
um sínum að Ölvaldsstöðum í
sama hreppi árið 1905. Hann
stundaði nám við íþróttaskóla í
Danmörku og var kennari við
Hvítárbakkaskólann 1926—1927.
Einnig var hann leiðbeinandi á
vegum ÍSÍ í nokkur ár. Árið 1929
hóf hann búskap á Ölvaldsstöðum
og bjó þar til æviloka.
Við Björn vorum nágrannar frá
1978. Tvö síðustu árin hafði ég tún
á leigu hjá honum og daginn áður
en hann fór á sjúkrahúsið bað
hann mig að hitta sig. Þá átti
hann óhægt um hreyfingar en var
að öðru leyti eins og hann átti að
sér. Lét þess getið í gamansömum
tón eins og honum var lagið að nú
væri hann að fara í sumarfrí og
óvíst hversu langt það yrði, vildi
hann því ganga frá okkar málum
fyrir sumarið. Liðlega hálfum
mánuði síðar var hann allur.
Það var gott að eiga Björn fyrir
nágranna, eflaust hef ég notið
þess að góð vinátta var milli fjöl-
skyldnanna á Ölvaldsstöðum I og
Ferjubakka II og sannarlega var
leikmanna áfram eftir sáttagerð-
ina í Ögvaldsnesi á 13. öld. Eig-
endurnir héldu við eignum kirkj-
unnar og búnaði og héldu presta.
Engin bændakirkja hér á landi er
jafn vel búin fornum og dýrmæt-
um gripum og Skarðskirkja og er
það verk ættar Elínborgar sem
hefur verndað kirkjuna með
dýrgripum sínum um aldir og þar
hafa þeir varðveist. Því voru
viðbrögð Elínborgar í stíl við hefð-
ir ættarinnar, þegar fitjað var upp
á því fyrir nokkrum árum við
hana, að altarisbríkin, sem gefin
var kirkjunni af Ólöfu Loftsdóttur
ríku konu Björns Þorleifssonar
hirðstjóra, formóður hennar, væri
betur komin á safni fyrir sunnan
en í Skarðskirkju. Hún svaraði því
til að ef tilburðir yrðu í þá átt,
myndi hún láta bera bríkina út og
hella yfir hana bensíni og brenna
-til ösku. Bríkin skyldi áfram vera í
vernd hennar eins og ætt hennar
hafði varðveitt hana undanfarin
500 ár. Margir aðrir dýrmætir
munir eru í Skarðskirkju og um þá
alla hirtu Elínborg og maður
hennar af umhyggju og ræktar-
semi.
Þeim, sem þetta ritar, er minn-
isstætt þegar hann kom í fyrsta
sinn að Skarði. Það var um Jóns-
messuleytið fyrir fjörutíu árum.
Kristinn hafði sent einn landseta
sinna með hest að Staðarfelli, því
lengra varð ekki komist á bíl. Síð-
an var haldið um nóttina fyrir
Klofning og beinleiðis að Skarði.
Breiðafjörðurinn blasti við í öllum
bláma vornæturinnar og um
óttuskeið var komið í hlað á
Skarði, þar sem Kristinn og Elín-
borg buðu okkur velkomna. Borðin
svignuðu undan krásunum og
fc
Elínborg Bogadóttir
Magnúsen In
Elínborg Bogadóttir Magnúsen
fæddist á óðali feðra sinna, Skarði
á Skarðströnd, þann 28. júní 1896
og lést þar 13. maí 1984. Hún
dvaldi allan sinn aldur á Skarði.
Þar hafði ætt hennar búið í rúm
átta hundruð ár allt frá dögum
Jóns biskups Ögmundssonar og
Sæmundar fróða. Ef til vill allt
frá landnámstíð frá Geirmundi
heljarskinni. Skarð hefur því verið
í sömu ætt lengur en nokkurt ann-
að höfuðból hér á landi og er enn-
þá og verður.
Það eru örfá höfuðból í Evrópu
sem hafa verið setin af sömu ætt
svo langan tíma. Þetta er einstakt
hér á landi, því að rækt við ættar-
óðul virðist ekki hafa verið rík
meðal Islendinga fyrr á öldum og
kom margt til. Fjöldi jarða lá und-
ir Skarð alit fram á þessa öld,
jarðir á Skarðströnd, eyjar á
Breiðafirði, rekajarðir á Strönd-
um og ítök og hlunnindi fylgdu og
fylgja heimajörðinni, jörðin var
því mannfrek.
Elínborg var dóttir Boga sonar
Kristjáns Skúlasonar Magnúsens
kammerráðs, en Skúli faðir hans
bar nafn ömmubróður síns Skúla
Magnússonar landfógeta. Móðir
Elínborgar var Kristín Jónasdótt-
ir. Elínborg var ákaflega heima-
elsk strax og hún óx úr grasi, hún
vildi alls ekki fara frá Skarði og
þegar hún átti að fara til Kaup-
mannahafnar í dvöl hjá ættmenn-
um sínum þar og báturinn beið í
Skarðstöð, sem flytja átti hana í
hafskip í Hólminum, hvarf hún og
memoriam
kom ekki fyrr en örvænt þótti um
að náð yrði skipinu.
Hún ólst upp við sögur um ætt
sína, sem voru jafnframt saga
landsins og ævintýri og ljóð.
Minningarnar um forfeðurna og
virðingin fyrir þeim tengdu hana
staðnum og landinu, Breiðafjörð-
urinn blasti við henni frá Reykja-
nesi að Skor með öllum sínum eyj-
um og hólmum og sögu ættar og
lands.
Elínborg giftist Kristni Indriða-
syni, Indriðasonar frá Hvoli í
Saurbæ, Gíslasonar Konráðsson-
ar, en móðir hans var Guðrún
Eggertsdóttir af Skarðsætt. Þau
Elínborg og Kristinn bjuggu á
Skarði í þeim stíl sem tíðkast
hafði um aldir. Heimilið var fjöl-
mennt, Bogi faðir Elínborgar
dvaldi hjá þeim hjónum eftir að
þau tóku við búi, einnig tengdafor-
eldrar Elínborgar, Indriði og Guð-
rún. Þau eignuðust þrjár dætur,
Bogu, sem er gift Eggert Ólafssyni
Indriðasonar frá Hvammsdal, búa
á Skarði II, Ingibjörgu, gift Jóni
G. Jónssyni á Skarði I, og Borgu,
sem var gift Þorsteini Pálssyni í
Búðardal, hún er nú látin. Auk
fjölskyldunnar og nánustu vensla-
manna var siður á Skarði og hafði
löngum verið um aldir, að taka
það fólk úr nágrenninu á heimilið,
sem hvergi átti höfði sínu að halla
í elli og einstæðingsskap.
Búskapurinn var rekinn með
miklum myndarbrag og hlunnindi
nýtt, selur, æður, eggjataka og
reki. Nýting hlunnindanna var
Björn mikill og góður vinur vina
sinna. Hitt skal játað að ekki taldi
hann alla í þeim hópi, og umburð-
arlyndi gagnvart þeim er honum
þótti vera sér andstæðir var ekki
hans sterka hlið.
Björn var greindur maður og
fljótur að átta sig og fylgdist vel
með málefnum líðandi stundar. í
vetur minntist hann oft á það hver
nauðsyn það væri að íbúar þétt-
býlisstaða vítt og breitt um landið
gerðu sér grein fyrir og létu í sér
heyra, hver stuðningur þeim væri
að landbúnaði. Er mér nær að
halda að hann hafi skilið betur en
margur, sem yngri er, hver nauð-
syn slíkur stuðningur er bænda-
stéttinni. Vera kann að mikill
áhugi hans á samvinnuhreyfing-
unni hafi skerpt þennan skilning.
Björn var félagshyggjumaður og
vann talsvert að félagsmálum. Á
efri árum sinnti hann nokkuð rit-
störfum sem hann hafði gaman af.
Vildi hann í því efni hafa það rétt
er ritað væri og má með sanni
segja að við hann ætti
„Mig langar, að sá enga lygi þar finni
sem lokar að síðustu bókinni minni.“
(Þorsteinn Erlingsson.)
Sú stutta mynd sem hér er dreg-
in af Birni H. Jónssyni er til orðin
af tveim ástæðum. Annars vegar
til að kveðja góðan og eftirminni-
legan nágranna, hins vegar og
ekki síður af því að mér þykir
Björn góður fulltrúi þess fólks,
sem þorir að standa við sína
sannfæringu og sínar skoðanir og
lætur sig engu skipta hvort slíkt
leiðir til svokallaðra vinsælda.
Viljastyrkur hans og seigla var
með ólíkindum, kom það oft fram
og kannski best síðustu vikurnar.
Björn kvæntist árið 1938 sinni
ágætu konu, Gíslínu Sigrúnu
Jónsdóttur frá Þingeyri. Þau eign-
uðust þrjú börn: Jóhönnu Þor-
björgu, sem þau misstu níu ára
gamla, Jón Ragnar og Guðmund
Gylfa. Sonardætur Björns og Sig-
rúnar dvöldu á. Ölvaldsstöðum á
sumrin og grunar mig að sú dvöl
hafi verið öllum aðilum mikils
virði. í það minnsta lá það í aug-
um uppi að Björn og Sigrún nutu
þeirra stunda.
Um leið og ég þakka Birni sam-
fylgdina, votta ég eiginkonu hans,
sonum, tengdadóttur og barna-
börnum samúð mfna.
Hvíli hann í friði.
Þórólfur Sveinsson,
Ferjubakka II.
glaðværðin ríkti yfir þessari óttu-
veislu.
Afstaða Elínborgar og Kristins
til landseta sinna og vinnufólks
mótaðist af ríkri ábyrgðarkennd
og ræktarsemi. Þau töldu sig bera
ábyrgð á velferð þessa fólks sem
landsdrottnar þess. Þetta var
„patrimonialismi" (Max Weber) í
sinni bestu mynd, og sem var und-
irstaða menningar og siðunar í
samskiptum manna. Sama gilti
um viðhorf þeirra til óðalsins og
landsins, þau unnu staðnum og
öllu því sem honum fylgdi, bæði á
láði og legi. Skepnur skaparans
voru í þeirra umsjá svo og gróður
jarðarinnar. Þessi afstaða var
ríkjandi í ætt Elínborgar um aldir
og má sjá það í heimildum, jafnvel
í þurrum jarðabókum.
Þegar ég kom síðast að Skarði
fyrir nokkrum árum, gekk Elín-
borg með okkur út í kirkju og
kirkjugarð. Hún gekk um garðinn
og benti á leiði forfeðra sinna
„Hérna er hann Þorleifur" (Þor-
leifur Björnsson hirðstjóra Þor-
leifssonar). Síðan gekk hún með
okkur upp fyrir kirkjuna „Hérna
erum við öll“ þar var grafreitur
nánustu venslamanna Elínborgar.
„Hérna verð ég, við hliðina á
blessuninni honum Kristni." Það
var fagurt veður, sólin skein og
bláminn ríkti frá Reykjanesi að
Skor, fjörðurinn spegilsléttur.
Þennan dag kvöddum við Elín-
borgu í síðasta sinn.
Ég og Ingibjörg og börnin fær-
um ykkur Bogu og Ingibjörgu og
fjölskyldum ykkar innilegustu
samúðarkveðjur og ég þakka El-
ínborgu kynnin við síðustu hefð-
arkonu landsins.
Siglaugur Brynleifsson