Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 1984
Hvað kom fyrir
Wilfy Brandt?
í upphafi ferils síns bauð hann kommúnistum byrginn
og var tákn fyrir lýðrœði Vesturlanda. Síðar gerðist
hann formælandi sáttastefnu, friðkaupa og hlutleysis
Hinn „nýi Brandt" talar i fundi „fridarhreyfingar" í Vestur-hýskalandi.
Sumarið 1944 gaf þrjátíu ára gam-
all Þjóðverji, Herbert Frahm að
nafni, sig fram við bandaríska sendi-
ráðið í Stokkhólmi og hafði forvitni-
lega tillögu fram að færa. Allir vita,
sagði Frahm, að ósigur Þýskalands
er á nssta leyti. Hann kvaðst vera
lýðræðissinnaður sósíalisti og sem
slfkur áleit hann það mikilvægt að
Þjóðverjar sem tryðu á lýðræði
fengju að hafa áhrif á það hvernig
landamænim ríkisins yrði skipað að
styrjöldinni lokinni og hvernig
stjórnmálum og efnahagslífi yrði
háttað. Tryggja yrði að ný landa
mæri gæfu ekki þjóðernisöfga-
mönnum tilefni til úlfúðar. „Sér-
staklega óttaðist Frahm að landa-
mæri Þýskalands og Póllands yrðu
ákveðin á hátt sem óhugsandi væri,
af sögulegum, efnahagslegum og
þjóðernislegum ástæðum, að nokkur
ríkisstjórn í Þýskalandi gæti fallist
á,“ segir orðrétt í skýrslu sem þáver-
andi sendiherra Bandaríkjanna í
Stokkhólmi, Herschel Johnson,
skrifaði um fund sinn með Frahm og
sendi til utanríkisráðuneytisins í
Washington.
Samfelld iandamæri kvað
Frahm einkar þýðingarmikil.
Danzig yrði að vera innan Þýska-
lands, óháð því hverrar þjóðar það
fólk væri er þar byggi nú, en deil-
an um borgina hafði verið ein
kveikjan að styrjöldinni 1939.
Ekki minntist hann á Slésíu og
Pommern, hin stóru og auðugu
landbúnaðar- og iðnaðarhéruð í
austurhluta Þýskalands þar sem
nær allir íbúar voru þýskir, en
orðaði hins vegar hugsanlega af-
sölun hluta af Austur-Prússlandi,
jafnvel borgina Köningsberg, til
Pólverja.
Sendiráðið taldi tillögur Frahm
alls ekki óskynsamlegar, þ.e.a.s.
þegar tekið væri tillit til þess að
þær væru frá Þjóðverja komnar.
Lokaorð í skýrslu Johnsons sendi-
herra eru eftirtektarverð: „Vegna
reynslu sinnar og hæfileika,"
skrifaði hann, „er ekki erfitt að
ímynda sér að Frahm eigi fyrir
höndum bjarta framtíð í þýskum
stjórnmálum og þykir því rétt að
ráðuneytið kannist við manninn
og hugmyndir hans.“
Herschel Johnson reyndist
framsýnni en hann gat grunað.
Herbert Frahm átti eftir að eiga
góðu gengi að fagna í stjórnmálal-
ífi Þjóðverja, en þó undir öðru
nafni en í Stokkhólmi sumarið
1944; nafninu Willy Brandt, sem
hann hafði kosið sér að dulnefni í
samtökum vinstri sósíalista í Lu-
beck mörgum árum áður.
Á löngum stjórnmálaferli sín-
um hefur Willy Brandt tekið mikl-
um breytingum. Hann hóf feril
sinn sem eindreginn andkommún-
isti og var raunar um skeið í
margra augum tákn andkommún-
isma, en varð síðar í fararbroddi
þeirra sósialista sem vilja viður-
kenna og semja um landvinninga
kommúnista í Evrópu. Maðurinn
sem lýsti því yfir árið 1949, að það
væri ekki hægt að vera lýðræðis-
sinni án þess að vera um leið and-
kommúnisti er hinn sami og síðar
átti frumkvæði að miklum breyt-
ingum á samskiptum ríkja í Aust-
ur- og Vestur-Evrópu; breytingum
sem hann hlaut annars vegar
Friðarverðlaun Nóbels fyrir og
hins vegar gagnrýni þeirra er
töldu hann hafa glutrað niður
réttmætum landakröfum vest-
rænna þjóða. Brandt er sjálfur
þeirrar skoðunar að ekki sé unnt
að greina nein þáttaskil í stjórn-
málaviðhorfum hans frá útlegðar-
árum síðari heimsstyrjaldar og
fram á síðari ár, en þeir sem
kannað hafa feril hans og yfirlýs-
ingar á fjörutíu ára tímabili eru
honum ekki sammála. Þeir segja
að skýr munur sé á andkommún-
istanum Brandt fyrr á árum og
hinum hlutleysissinnaða Brandt
síðari ára. Sú spurning vaknar þá
hver sé ástæðan fyrir sinnaskipt-
um hans.
Mótaður í Noregi
Willy Brandt fæddist árið 1913,
faðir hans var verkamaður og fjöl-
skyldan fylgdi Jafnaðarmanna-
flokknum (SPD) að málum.
Brandt, sem eins og fyrr segir hét
þá Herbert Frahm, hóf snemma
afskipti af stjórnmálum. Hann
var óánægður með afstöðu SPD og
aðgerðaleysi á uppgangsárum
nasista og gekk til liðs við hóp sem
klauf sig úr flokknum og stofnaði
Verkamannaflokk sósíalista
(SAP); á árunum 1931-1933 var
sá flokkur helsti vettvangur rót-
tækra sósíalista. Eins og alkunna
er var það klofningur vinstri
hreyfingarinnar í Þýskalandi, og
einkum þó blint hatur kommún-
ista á jafnaðarmönnum sem þeir
kölluðu sósíal-fasista, sem átti
ríkan þátt í sigri Hitlers. í júní
1933 höfðu allir vinstri flokkarnir,
þ.á m. SPD og hinn skammlífi
SAP, verið bannaðir og ár ógnar-
stjórnar og útlegðar gengu í garð.
Þeir jafnaðarmannaforingjar sem
ekki komust úr landi voru teknir
höndum og pyntaðir og fæstir
lifðu þau ósköp af.
Flestir útlaganna komu sér
fyrir í Lundúnum og þar setti SPD
á laggirnar aðalstöðvar stjórn-
málastarfsins undir forystu Er-
ichs Ollenhauer, sem tók við af
Schumacher sem flokksleiðtogi
árið 1952. Brandt fór ekki til
Lundúna. SAP sendi hann til Nor-
egs í apríl 1933, þá aðeins á tvítug-
asta aldursári en mjög reyndur í
stjórnmálastarfi; var ætlunin að
hann skipulegði þar miðstöð sósí-
alískra útlaga í samvinnu við
Verkamannaflokkinn norska.
Næstu þrettán ár mótuðu Willy
Brandt í pólitísku tilliti. Annars
vegar uppgötvaði hann hina jarð-
bundnu umbótastefnu skandinav-
ískra jafnaðarmanna sem varð til
þess að draga mjög úr byltingar-
eldmóði hans, og á hinn bóginn
drakk hann í sig þann móralisma
og þá stéttarbeiskju sem einkenn-
ir norska jafnaðarmenn. Hann fór
að líta á jafnaðarstefnu, sósíal-
demókratisma, eða lýðræðislegan
sósíalisma (á þessu tvennu gerir
hann engan greinarmun) sem sið-
ferðislega stefnu ekkert síður en
stjórnmálalega.
Þessi kynlega samtenging raun-
sæisviðhorfa og siðferðisstefnu
var ekki einu áhrifin sem Skand-
inavíudvölin hafði á Brandt. Þegar
Þjóðverjar hernámu Noreg í apríl
1940 flúði hann yfir til Svíþjóðar. í
Stokkhólmi kynntist hann m.a.
Gunnari Myrdal sem þá var ný-
kominn frá Bandaríkjunum þar
sem hann rannsakaði samskipti
ólíkra kynþátta og samdi um bók-
ina An American Dilemma, .
Myrdal, sem var höfundur að
stefnuskrá sænskra jafnaðar-
manna frá 1944, sannfærði Brandt
um að höfuðhlutverk jafnaðar-
manna væri að sameina sam-
hyggju og frjálshyggju. f stað alls-
herjar þjóðnýtingar ætti að nota
ríkisvaldið til að tryggja hags-
muni og kjör verkalýðsins; ríkið
ætti að stjórna öllum þáttum
efnahagslífsins án þess að eignast
öll fyrirtækin. Brandt og félagar
hans í sænska jafnaðarmanna-
flokknum virðast hafa trúað því í
alvöru að þetta mundi efla frelsi
og framtak einstaklinga, en ekki
draga úr því.
Friðarhugmyndir Brandts má
einnig rekja til áranna í Noregi og
Svíþjóð. Frá sjónarhóli siðferðis-
stefnu er stríð auðvitað hræðilegt
og ósiðlegt og því er jafnframt
trúað að unnt sé að komast hjá
alþjóðadeilum ef farin er leið
friðarstefnu, sem byggir á því að
þar eð það hljóti að vera sameig-
inlegir hagsmunir manna að forð-
ast stríðsátök hljóti líka að vera
fyrir hendi sameiginlegur skiln-
ingur allra manna á friðarhugtak-
inu.
And-kommúnistinn
Eftir uppgjöf nasista vorið 1945
sneri Brandt aftur til Þýskalands;
fyrst sem norskur blaðamaður er
hafði það að verkefni að fylgjast
með réttarhöldunum í Nurnberg. í
október 1946 tók hann við starfi
blaðafulltrúa norsku hermála-
nefndarinnar í Berlín og þá þegar
hóf hann viðræður við fyrrum fé-
laga sína í jafnaðarmanna-
flokknum, einkum Ernst Reuter,
sem var borgarstjóri þar á deilu-
tímanum 1948—49 og eins konar
persónugervingur þess andkomm-
únisma og þeirrar sameiningar-
stefnu sem þá einkenndi SPD, en
með sameiningarstefnu er átt við
stefnu er miðar að því að Þýska-
land sé eitt ríki og óskipt.
Árið 1947 fékk Brandt á ný
þýskan ríkisborgararétt, en hon-
um höfðu nasistar svipt hann árið
1938. Tveimur árum síðar varð
Brandt aðstoðarmaður Reuters.
Áhrif Reuters, aðstæður í Berl-
ín og siðferðilegi þátturinn í póli-
tískri sannfæringu Brandts réðu
því líklega að hann varð eindreg-
inn andkommúnisti. Hann gerði
sér glögga grein fyrir þeirri ógn
sem Þjóðverjum stóð af Sovétríkj-
unum og hve mikilvæg hervernd
Bandaríkjamanna var, og var
meira inni á bandarískum sjón-
armiðum en flestir samherjar
hans í SPD og jafnvel Konrad
Adenauer kanslari og aðrir kristi-
legir demókratar í stjórnarbúðun-
um í Bonn.
Svo einarður þótti Brandt í and-
kommúnisma sínum að þegar
hann varð borgarstjóri í Berlín
1957 sætti hann árásum vinstri
manna sem sökuðu hann um að
vera leppur Bandaríkjamanna og
kaldastríðs-sinni. Vantrú Brandts
á „hugmyndafræði“ og áhrifin frá
Skandinavíu réðu því að hann
varð mikill stuðningsmaður God-
esberg-stefnuskrárinnar sem
þýskir jafnaðarmenn samþykktu á
flokksþingi sinu árið 1959, en í
henni fólst m.a. að marxismi var
ekki lengur leiðarljós flokksins; í
staðinn komu hugmyndir um vel-
ferðarstefnu á grundvelli bland-
aðs hagkerfis.
Berlínarmúrinn
Brandt var staddur í Vestur-
Þýskalandi á kosningaferðalagi
þegar örlagaríkir atburðir urðu í
Berlín. Árla að morgni 13. ágúst
1961 hófu sérstakar vinnusveitir,
sem nutu verndar lögreglu og her-
manna kommúnistastjórnarinnar
í Austur-Þýskalandi, að reisa það
mannvirki sem síðar fékk nafnið
Berlínarmúrinn. Brandt sneri þeg-
ar heim á leið. Gamall samherji
hans kvaðst geta hóað saman 20
þúsund byggingaverkamönnum í
Vestur-Berlín til að mæta á vett-
vang og flytja múrsteinana, sem
verið var að hlaða upp, og gadda-
vírinn, sem verið var að strengja á
milli borgarhlutanna, á brott.
Hann taldi óhugsandi að austur-
þýskir lögreglumenn mundu voga
sér að skjóta á samlanda sína.
Brandt hafnaði þessu boði. Hann
vildi að Bandaríkjamenn leystu
málið. Á fundi borgarstjórnar
Berlínar flutti hann mikla bar-
átturæðu þar sem hann sagði m.a.:
„Mótmæli ein duga ekki að þessu
sinni.“ Daginn eftir kom hann í
höfuðstöðvar bandamanna í Vest-
ur-Berlín til að spyrjast fyrir um
það hvað ætlunin væri að gera til
að stöðva hina ósvífnu lögieysu
kommúnista. Svarið sem hann
fékk var einfalt: „Við getum ekk-
ert gert.“
Tveimur dögum síðar flutti sér-
legur sendimaður Brandts John F.
Kennedy þáverandi Bandaríkja-
forseta orðsendingu frá borgar-
stjóra Berlínar og sneri samdæg-
urs heim aftur með svar forsetans
í höndum. Svarbréfið hefur aldrei
verið birt og ekki er vitað um efni
þess í smáatriðum. Sagnfræðing-
urinn David Gress segir hins veg-
ar að enginn vafi Jeiki á því að í
bréfinu hafi verið að finna
opinskáa og óheflaða yfirlýsingu
um takmarkaðan áhuga Banda-
ríkjastjórnar á Berlínarmálinu og
endursameiningu Þýskalands.
Brandt sagði síðar:„Þeir [Banda-
ríkjamenn] sögðu m.a.: Við erum
opinberlega hlynntir sameiningu.
Krúsjef sagðist vera andvígur
henni og þar við sat. Meðan svo er
háttað er það okkur í hag að nota
alla möguleika sem gefast, s.s.
stórveldaviðræðurnar um Berlín,
til að koma á eins mörgum sam-
böndum og hugsanlegt er á milli
íbúa borgarhlutanna.”
Berlínarmúrinn batt í reynd
enda á deiluna um borgina sem
staðið hafði í þrjú ár með því að
„loka á“ upptök hennar, stöðugan
flótta tugþúsunda Þjóðverja á
hernámssvæði Sovétríkjanna til
Vestur-Þýskalands um Berlín.
Vestur-Þjóðverjum var um megn
að svara ofbeldi kommúnista þeg-
ar stuðningur Bandaríkjamanna
var aðeins í orði en ekki verki.
Einn nánasti samherji Brandts,
Heinrich Albertz, sem nú er einn
af páfum „friðarhreyfingarinnar"
í Vestur-Þýskalandi, taldi að
svarbréf Kennedys hefði haft úr-
slitaþýðingu um breytt viðhorf
borgarstjórans. Segja má að 14.
ágúst 1961, þegar Brandt fékk ekki
það svar sem hann vænti frá
Bandaríkjamönnum, hafi austur-
stefna hans, Ostpolitik, orðið til.
Hin fræga heimsókn John F.
Kennedys til Berlínar 1962 og yfir-
lýsing hans við Berlínarmúrinn:
„Ich bin ein Berliner“ missir gildi
sitt þegar sinnaskipti Brandts
borgarstjóra eru höfð í huga og
eins hitt að þá var múrinn orðinn
grár veruleiki (og raunar líka rauð
ur af blóðslettum fólksins sem
varðhundar kommúnistastjórnar-
innar skutu á flótta). Áður en
Kennedy forseti heimsótti Berlín
hafði Brandt flutt erindi við Har-
vard-háskóla í Bandaríkjunum
sem hann nefndi „Sambúðarskipu-
lag“. Þar sagði hann að stöðug-
leika yrði ekki komið á í Evrópu
með andófsstarfi heldur samning-
um, m.ö.o. sem láta hugsunina
grimmilegar í ljósi: friðkaupum og
landaafsali.