Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 1984
55
orsakir schizophreniu, án þess að
nokkur hafi verið staðfest. Menn
hafa haldið því fram að geðklofi
stafi af truflunum á taugaboðum,
sé ofnæmissjúkdómur eða jafnvel
hæggengur vírus. Nýlegar rann-
sóknir með tölvusniðmyndatækni
hafa leitt í ljós að líffræðilegar
breytingar eiga sér stað hjá hluta
sjúklinga með geðklofa. Svo virð-
ist sem schizophren sjúklingur
melti sykur í miðtaugakerfinu
öðruvisi en aðrir. Þessar rann-
sóknir eru þó á það miklu frum-
stigi, að ekki er hægt að draga
neinar ályktanir af þeim enn sem
komið er.
Við megum ekki heldur missa
sjónar á því að það sem við köllum
schizophreniu er að öllum líkind-
um samansafn af mörgum sjúk-
dómum og það er eins víst að
orsakirnar séu jafn margar sjúk-
dómunum.
Þá hafa verið leiddar líkur að
því að þungiyndi stafi af skorti á
taugaboðefnunum serotonin og
noradrenalin, og á hinn bóginn að
oflæti stafi af því að of mikið sé af
þessum boðefnum. Þessar tilgátur
byggja menn iðulega á áætlaðri
virkni þeirra geðlyfja, sem virðast
gefa góða raun.
Hins vegar er líklegast að
taugaveiklun eigi sér aðallega
sálrænar orsakir, sem rekja má
bæði til uppeldis og undirheima
sálarlífsins."
— Þessi óvissa í sambandi við
orsakir geðsjúkdóma er ekki beint
til þess fallin að vekja tiltrú á
meðferðinni. Eru geðlækningar
tilraunavísindi?
nÖll læknavísindi eru það, meira
og minna. En við skulum hafa það
í huga að geðlæknisfræðin er ekk-
ert einsdæmi hvað varðar litla
þekkingu á sjúkdómsorsökum. Það
er í rauninni mjög fátítt að við
vitum nákvæmlega hvað veldur
hinum ýmsu sjúkdómum. Krabba-
mein er kannski skýrasta dæmið."
Meðferðarform
— En ef svo lítið er vitað um
orsakir geðsjúkdóma, hangir með-
ferðin þá ekki í lausu lofti?
„Alls ekki. Meðferð skilar oft
góðum árangri. Skárra væri það
nú: við geðlæknar verðum auðvit-
að að sýna árangur til að réttlæta
tilveru okkar, eins og aðrar stéttir
þjóðfélagsins!"
— Hver eru helstu meðferðar-
formin?
„Það er breytilegt eftir því
hvaða sjúkdómur á í hlut. Hvað
varðar meiri háttar geðveiki eru
geðlyfin hornsteinn meðferðar, en
við taugaveiklun er samtalsmeð-
ferð oftast ráðandi. Reynslan hef-
ur kennt okkur, að þótt lyfin séu
góð og gild, þá duga þau skammt
ef hinn mannlegi þáttur kemur
ekki inn í myndina líka. Það þarf
að þjálfa upp starfsgetu sjúklings-
ins, efla sjálfstraust hans, treysta
samskipti hans við aðra, sjá hon-
um fyrir vernduðu umhverfi í
sumum tilvikum og fleira. Veita
honum sem sagt ýmislega félags-
lega og sálfræðilega aðstoð. Marg-
vísleg sálfræðileg meðferðarform
hafa verið þróuð í tímans rás,
hópmeðferð, fjölskyldumeðferð,
samtalsmeðferð og fleira, sem gef-
ið hefur góða raun. Kannski skipt-
ir ekki öllu máli hvaða aðferð not-
uð er, aðalatriðið er að sýna við-
komandi áhuga og athygli."
— Oft er deilt um ágæti lyfja-
meðferðar við geðsjúkdómum:
einkum vegna óæskilegra auka-
verkana sem sagt er að lyfin hafi.
Tvær spurningar í því sambandi:
hverjar eru helstu aukaverkanir
geðlyfja og hver hefur þróunin
verið í lyfjagerð á þessu sviði?
„Það er rétt að sum geðlyf geta
haft óæskilegar aukaverkanir,
enda ber að nota þau af varfærni.
Eins virka lyfin misjafnlega á ein-
staklinga og oft eru tegundir vald-
ar fyrst og fremst með tilliti til
þess að þau valdi sem minnstum
aukaverkunum.
Þau lyf, sem notuð eru við geð-
klofa, geta haft áhrif á hreyfingar
sjúklinga, stundum á svipaðan
hátt og sjá má hjá Parkin-
son-sjúklingum, en aðrar truflanir
á hreyfingum geta einnig komið
til. Þunglyndislyf geta meðal ann-
ars valdið munnþurrki, óskýrri
sjón um tíma, vægri truflun á
meltingarfærum og truflun á
þvaglátum. Stöku sinnum lækka
þunglyndislyf blóðþrýsting, sér-
staklega ef fólk stendur snöggt
upp. Og kvíðastillandi lyf eru í
sumum tilfellum vanabindandi.
Annars er erfitt að gera grein
fyrir aukaverkunum í stuttu máli
og fólk verður að fá nákvæmari
skýringar hjá lækni sínum.
Það má segja að síðustu 20—30
árin hafi ekki verið um neina
stökkbreytinguu að ræða í lyfja-
gerð við geðsjkdómum, en þó stöð-
ug þróun, sem oft beinist að þvi að
minnka aukaverkanir. Gömul lyf,
eins og til dæmis klórprómazin,
halda enn velli.“
— Raflost er tölvert notað til
að vinna bug á þunglyndi. Hvað
með aukaverkanir af þess völdum?
„Fá meðferðarform innan geð-
lækninga hafa valdið meiri deilum
en raflostsmeðferð, og er þá
stundum deilt meira af kappi en
forsjá. Þegar raflostin komu fyrst
fram á sjónarsviðið, í kringum
1940, var algengt að menn hlytu
beinbrot vegna harkalegra við-
bragða líkamans við rafhögginu.
Þá voru ekki notuð vöðvaslakandi
lyf til að vinna gegn krampanum.
En með bættum tækjabúnaði og
betri svæfingartækni er þetta úr
sögunni. Helsta óæskilega hliðar-
verkunin núorðið er lítils háttar
minnistap, sem er vart mælanlegt
sex mánuðum eftir meðferð."
— Hvernig virkar raflost?
„Það er ekki vitað, en ein kenn-
ing er sú að það verði fjöldafram-
leiðsla á boðefnum í heilanum, en
eins og ég nefndi áðan, þá stafar
þunglyndi sennilega af skorti á
boðefnum."
— Er þetta árangursrík með-
ferð?
„Já. Á milli 70 og 80% þeirra
þunglyndissjúklinga sem fara i
raflost læknast. Hins vegar eru
þunglyndislyf mun meira notuð,
en þau gefa éinnig góða raun, sér-
staklega í samspili við samtals-
meðferð. Raflostsmeðferðin fer að
mestu leyti fram á geðdeild Borg-
arspítalans á um það bil 100 sjúkl-
ingum á ári. Þar af er þriðjungur
að koma í fyrsta skipti."
Batahorfur
— Hvernig er með batahorfur
sjúklinga sem haldnir eru hinum
ýmsu geðsjúkdómum. Hversu
miklar eru þær?
„Það er afar mismunandi bæði
eftir hvers eðlis sjúkdómurinn er
og á hvaða stigi hann er. Og eitt
atriði enn skiptir miklu máli, sér-
staklega þegar batahorfur schizo-
phrensjúklinga eru metnar, en það
er hvernig einstaklingurinn hefur
staðið sig áður en hann veiktist.
Hefur hann lokið námi, haslað sér
völl í starfi, náð að tengjast öðrum
náið og svo framvegis. Batahorfur
eru stórum betri ef svo er.
Hugmyndir manna um bata-
horfur schizophrensjúklinga hafa
breyst mikið síðastliðin 70—80 ár.
Einn mesti frömuður geðlæknis-
fræðinnar, þýski læknirinn Kre-
apelin, taldi útilokað að schizo-
phrensjúklingar ættu sér viðreisn-
ar von. Þetta hefur ekki reynst
alls kostar rétt. í ljós hefur komið
að um þriðjungur þessara sjúkl-
inga verður einkennalítill, og kem-
ur til með að starfa þokkalega vel
í þjóðfélaginu.
Batahorfur gegn þunglyndi eru
mjög góðar, eins og ég hef áður
sagt, raflost og lyf gefa þar góða
raun. Eins er hægt að halda
geðhvörfum vel niðri með lyfinu
litium, sem er salt, skylt natríum
og kalsíum. Það er seinvirkt, tekur
um tíu daga að virka í maníu, en
er þeim mun betra langtímalyf.
Raunar eitt besta dæmið um fyrir-
byggjandi lyfjagjöf við geðsjúk-
dómi.
Geðveiki sem
sjúkdómur
— Nú er stundum sagt, kannski
meira í gríni en alvöru, að geðveiki
sé raunverulega ekki sjúkdómur,
heldur frekar sérstakur hugsun-
arháttur eða lífsskoðun sem eigi
fullan rétt á sér. Það sé því ekki
annað en kúgun meirihlutans,
svokallaðra „heilbrigðra" manna,
að telja hugmyndir þessa fólks
ranghugmyndir sem beri að upp-
ræta. Sumir segja jafnvel að það
sé enginn eðlismunur á hugsun-
arhætti geðklofa og fólks sem er
fangelsað fyrir stjórnmálaskoðan-
ir sínar í Sovétríkjunum. Er ein-
hver fótur fyrir þessu?
„Þær hugmyndir schizophren-
sjúklinga sem við köllum rang-
hugmyndir eru kerfi skoðana sem
eru gjörsamlega slitin úr tengsl-
um við veruleikann, eiga sér ekki
stoð í reynslunni. Auðvitað hafa
allir rétt á því að hafa skoðanir,
réttar sem rangar, en þegar skoð-
anir hætta að byggjast á venju-
legri rökhugsun, eru ruglingslegar
og slitnar úr tengslum við raun-
veruleikann, þá eru þær orðnar
vitnisburður um alvarlega röskun
á hugsunarstarfseminni. En þetta
er ekki aðalatriðið, heldur hitt, að
þessu fólki líður ákaflega illa og er
ófært um að bjarga sér í hvers-
dagslífinu. Veikindin skilgreinast
auðvitað fyrst og fremst af því.
Fólk í Sovétríkjunum, sem er sett
á geðsjúkrahús fyrir stjórnmála-
skoðanir sínar, er fullkomlega
hæft til að bjarga sér í hvers-
dagslífinu.
Eg get bætt því við í þessu sam-
bandi, að á tímum Stalíns björg-
uðu rússneskir geðlæknar mörgu
fólki frá dauða með því að taka
það inn á geðsjúkrahús vegna
stjórnmálaskoðana, sem voru í
andstöðu við skoðanir ráðamanna.
Síðan hefur hluti rússneskra geð-
lækna gengið yfirvöldum á vald og
látið notað sig til að loka and-
ófsmenn inni á geðsjúkrahúsum."
— Er það algild regla að fólk
sem haldið er geðsjúkdómi líði
illa?
„Með fáum undantekningum, já.
Vægu oflæti fylgir oft vellíðan,
eins og ég gat um áður. Annars
líður þetta fólk oft miklar þján-
ingar. í mörgum tilvikum er það
jafnvel í alvarlegum sjálfsmorðs-
hugleiðingum. Tíðni sjálfsmorða
hjá þunglyndissjúklingum er geig-
vænleg, um 15% þeirra sem þjást
af þunglyndi fremja sjálfsmorð og
um 60% þeirra sem ráða sjálfum
sér bana hafa þjáðst af þunglyndi.
Sjálfsmorð eru einnig nokkuð al-
menn meðal schizophrensjúklinga
og eins hjá þeim sem eiga við
áfengisvandamál að stríða."
Framtíöin
— f lokin, Tómas, hvernig er
búið að því fólki sem á við geðræn
vandamál að striða á íslandi og
hver eru helstu framtíðarverkefn-
in?
„Almennt stöndum við okkur
vel miðað við aðrar þjóðir: við höf-
um vel menntað fólk og góðan
húsakost. Og það er greinilegt að
fordómar gagnvart geðsjúkdóm-
um eru á undanhaldi.
Eitt af þvf sem þarf að leggja
mikla áherslu á í náinni framtíð,
jafnt hér heima sem annars stað-
ar, er að meta árangurinn af hin-
um ýmsu meðferðarformum. Þá er
nauðsynlegt að geðlæknisfræðin
efli enn tengsl sín við aðrar grein-
ar læknisfræði, því ég tel víst að
framfarir í geðlækningum verði
að mestu leyti innan ramma al-
mennra læknavísinda. Og þá á ég
við uppgötvanir á raunverulegum
líffræðilegum orsökum geðveiki."
— Þú er bjartsýnn á að það tak-
ist að greina þessar orsakir?
„Ég er alveg viss um að það
tekst, og það heldur fyrr en síðar.*
MorgunblaAiA/Árni Sæberg.
Mikil áhersla er lögð á endurhæfingu og starfsþjálfun i meðferð geðsjúkdóma hér á landi. Þessi mynd er tekin f
iðjuþjálfunarsal geðdeildar Landspítalans.
Bandariskur karlmaður, 34 ára,
sem kann svolitla íslenzku, með
áhuga á ferðalögum, tungumálum,
íþróttum og tónlist:
Bill Beggs,
Box 10-3924,
Anchorage,
Alaska,
UXA.
Frá Japan skrifar 27 ára japönsk
ógift kona, opinber starfsmaður,
með margvisleg áhugamál:
Eriko Shirai,
637-17 Hirano,
Ishinden Tsu-city,
Mie-prefecture,
514-01 Japan.
Frá Finnlandi skrifar stúlka sem
getur ekki um aldur, en liklega er
hún innan tvítugs. Hefur áhuga á
íþróttum, tónlist, frímerkjum o.fl.:
Veronica Finnila,
Ytterjeppo,
66900 Nykarleby,
Finland.
Frá Frakklandi skrifar 29 ára
karlmaður, bankastarfsmaður.
Vill skrifast á við íslendinga,
skrifar á ensku auk frönsku, og
skiptast á frímerkjum, póstkort-
um o.fl.:
Lucien Duplay,
22 Bd. de Fraissinette,
42100 Saint Etienne,
France.
Miðaldra Sovétmaður, sem skrifar
á ensku, óskar að skrifast á við
íslendinga. Safnar frímerkjum,
póstkortum og vasabókum:
Valentin S. Didyk,
236040 Kaliningrad 40,
Partizanski 4 K 16,
UAS.R.
Sextán ára sænsk stúlka með
áhuga á tónlist, póstkortum,
íþróttum, bréfaskriftum o.fl.:
Lena Gottberg,
Holavedsv. 35,
18164 Lidingö,
Sverige.
Fimmtán ára japönsk stúlka með
áhuga á píanóleik og annarri tón-
list:
Yukie Koizumi,
12-6 Minamimagome 5 chome,
Ota-ku,
Tokyo,
143 Japan.
Tvítugur Grikki með margvísleg
áhugamál vill skrifast á við ís-
lenzk ungmenni á aldrinum 16—22
ára:
Zafiriou Kleanthis,
12 Moshonision Str.,
Nea Smirni,
Athens,
Greece.
Franskur knattspyrnuáhugamað-
ur vill skiptast á félagamerkjum
ýmiss konar:
Michel Oreggia,
15 Avenue Caravadossi,
06000 Nice,
France.
Fimmtán ára japönsk stúlka með
áhuga á teikningu:
Hiroe Chiba,
11-33 Asahi-cho,
Ebetsu City,
Hokkaido,
067 Japan.
Frá Austur-Þýzkalandi skrifar
stúlka, háskólanemi, sem ekki get-
ur um aldur. Hefur mikinn ís-
landsáhuga:
Jana Borowski,
Dunckerstrasse 14,
D.D.R.,
1058 Berlin.