Morgunblaðið - 03.11.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. NÓVEMBER 1984
„Betra er að standa reikull á ör-
uggum grunni er öruggur á ótraustum"
Prédikun sr. Þorbergs Kristjánssonar við setningu Kirkjuþings
Matt. 5,1-12.
„Sælir eru fátækir í anda, því að
þeirra er himnariki. Sælir eru
sorgbitnir, því að þeir munu hugg-
aðir verða. Sælir eru hógværir, því
að þeir munu jörðina erfa.“
Þannig hefst Fjallræðan en
segja má, að sæluboðanirnar allar
séu aðeins mismunandi útsetn-
ingar á upphafsstefinu, er áréttar
þetta, að „án Guðs náðar er allt
vort traust/óstöðugt, veikt og
hjálparlaust".
Hér varar Jesús við oflæti og
yfirborðsmennsku, eins og hann
auðvitað oftlega gerir. Að þessu er
víða vikið í helgri bók og þess
skyldum við minnast við upphaf
Kirkjuþings, að ef Drottinn byggir
ekki húsið, erfiða smiðirnir til
ónýtis, — aó betra er að standa
reikull á öniggum grunni en öruggur
á ótraustum.
Lærisveinar Jesú spurðu hann
eitt sinn um það, hver væri mestur
) himnaríki. Þá kallaði hann til sín
lítið barn, benti þeim á það og
sagði: Hver sem litillækkar sig
eins og barn þetta, — sá er mestur
í himnaríki. Síðan lét hann læri-
sveinana sjálfa um að íhuga málið
og finna út, hvað fyrir sér vekti.
Þegar hann eitt sinn í veislu
vakti athygli á því, hvemig menn
völdu sér hefðarsæti, þá gaf hann
mönnum jafnframt nokkuð um að
hugsa, er hann sagði: Hver sem
upphefur sjálfan sig, mun auð-
mýktur verða, en sá sem auðmýkir
sjálfan sig, mun upp hafinn verða.
Jesús leggur okkur á hjarta, —
og leitast með ýmsu móti við að
gera þetta ljóst, að frammi fyrir
hinum hæsta hafi jafnvel ekki
hinn ágætasti af neinu að státa, —
málum sé ekki svo háttað, að sum-
ir séu syndlausir og komist
sjálfkrafa í himnaríki, þar sem
aðrir séu syndarar og eigi allt
undir Guðs miskunn. Ipostullegu
orði segir þá líka, að allir hafi
syndgað og skorti Guðs dýrð.
Hér er ekki verið að mæla með
slöppu umburðarlyndi við lasta-
fullt líferni eða gera lítið úr vönd-
uðum lífsmáta og borgaralegum
dyggðum. Við höfum svo sannar-
lega ástæðu til að þakka Guði
fyrir hvern samviskusaman og
dugandi mann á meðal okkar. En
eftir þeim stiga, sem smíðaður er
úr okkar góðu verkum, komumst
við sem sagt ekki upp til Guðs. Hið
stóra, — já hið stærsta á himni og
jörðu er hitt, að í Jesú Kristi hefir
Guð sjálfur stigið niður til þess að
bjóða okkur ofar, hlutdeild í
hreinleika sínum og því lífi, sem
algilt er og eilíft.
Nú veit ég vel, að þetta er fram-
andlegt tal í eyrum margra með
samtíð okkar. Svo margt er nú
sagt um myndugleika mannsins,
— og syndarvitund er veik yfír-
leitt, vægast sagt. Ekki vegna
þess, að nú sé minna syndgað en
áður, heldur af því, að þeir eru svo
margir, sem hafa það ekki á til-
finningunni lengur, nema þá
óljóst, að þeir séu frammi fyrir
hinum heilaga, — lifi lfinu fyrir
augliti Guðs. Vitundin um hann
hefir þokað út að ystu sjónarrönd
og enda út fyrir sjóndeildarhring,
vegna þess m.a. að trúariðkanir
eru nú svo takmarkaðar einatt eða
yfirborðslegar, nema hvort
tveggja sé. En auðmýkt hjartans
og vitundin um heilaga návist
Guðs, — þetta tvennt stendur í
órofatengslum.
Lítillætið þarf ekki að byggjast
á því, aö viðkomandi hafi gert sig
sekan um grófar eða augljósar yf-
irtroðslur á einu eða öðru sviði, —
heldur byggist þetta fyrst og
fremst á hinu, að hann sé I ein-
hverjum mæli tekinn að horfa á
sjálfan sig með augum hins hæsta,
ef svo má að orði kveða. Og í þeirri
aðstöðu verða allir smáir og sá
smæstur, sem vægðarlaust skoðar
sjálfan sig og líf sitt í ljósi Guðs
orðs.
Já, í þeim orðum úr guðspjall-
inu, er hér var áður vitnað til, var-
ar Jesús við mannlegu yfirlæti.
Hann vill, að við vörumst það allt,
er hindra má, að við eignumst þá
afstöðu lítillætis og trausts, er ein
fær staðist, þegar á reynir, — seg-
ir, að án þessa sé voðinn vís.
Allir vita, að margvíslegur
vandi hrjáir veröld, vonska og böl.
Óþarft er að nefna einstök dæmi,
— þetta blasir við svo víða. Og það
vantar vissulega ekki, að menn
bendi á ýmsa syndahafra, er eigi
alla sök á því, sem aflaga fer f
mannlegum samskiptum, — segja
að þetta stafi af fáfræði, félags-
legum aðstæðum, vondum vald-
höfum o.s.frv. Auðvitað á allt
þetta hér hlut að máli, en skýrir
voðann þó eigi til hlítar. Að
kristnum skilningi er rót hins illa
í mannlegu oflæti, er leiðir af sér
óhlýðni og uppreisn gegn Guði.
Sé þessa eigi gætt, — gleymist
þetta, hljóta að koma upp óæski-
leg fyrirbæri, hvaða ráðum, sem
menn annars beita. Að snúast gegn
einstökum vandamálum, án þess
að grafa fyrir ræturnar sjálfar, er
álíka vænlegt til árangurs og að
fást við sprunginn maga með asp-
irini og heitum bökstrum, en það
er að breyttu breytanda einmitt
þannig, sem svo margir góðviljað-
ir umbótamenn hyggjast nú fara
að. Menn þurfa að gera sér ljóst,
að stjórnmál, hagspeki, félags-
fræði og vísindi fást aðeins við
ytra borð vandans, sem dýpst
skoðað er fólginn í oflæti manns-
ins sjálfs og villu, — og þau brest-
ur enda forsendur til annars. Því
getur eigi öðruvfsi en illa farið, sé
hið eina nauðsynlega sniðgengið,
en iðkun trúarinnar miðar að
þessu, að guðlegur hreinleiki og
máttur megi ná inn f mannlegt lff
og hefja það á hærra plan.
Menn geta neitað þessu, þaö
gera margir og afleiðingarnar af
oflætinu blasa við f þjóðlffi okkar
í dag, þótt eigi sé lengra horft. Það
er brýnt, að menn átti sig á þessu,
að enginn getur hjálpað svo að
viðhlítandi verði, nema góður Guð,
— og að hann getur það þvf að-
eins, að við leyfum honum það, —
sýnum það lítillæti að nota þær
leiðir, sem hann bendir okkur á til
að opna hugina fyrir elsku sinni,
hreinleika og mætti, að þetta megi
renna mönnum svo f merg og hein,
að það í vaxandi mæli móti við-
horfin og verkin öll.
En í þessu sambandi koma eðli-
lega fram í hugann ýmis fyrirbæri
í kirkju samtíðarinnar. Hér verður
víða vart viðsjálla viðhorfa, sem
Sr. Þorbergur Kristjánsson
einatt er á lofti haldið undir þvf
yfirskini, að þau séu svar við kalli
tímans, að um nytsamar nýjungar
sé að ræða, — þótt einatt séu hér
bara gamlar lummur á ferðinni,
— uppbakaðar að vfsu en engu
betri fyrir það.
Eitt af því, sem einkennandi var
fyrir upplýsingatfmann, sem svo
hefir verið nefndur, var tak-
markalítið traust á góðleik mann-
eðlisins og getu mannlegrar
skynsemi til þess að leysa gátur
tilverunnar, — gera þetta fært að
ganga til góðs götuna fram eftir
veg.
Ef nefna ætti islenskan fulltrúa
upplýsingastefnunnar, mætti t.d.
taka Magnús Stephensen, sem
m.a. er kunnur fyrir það, að hann
gaf út umdeilda sálmabók, þar
sem sá vondi var afskrifaður.
Magnús tók út þroska sinn á 18.
öld, þótt hann lifði fram á þá 19.
og sú öld yfirtók þá enda það
grunnfærnislega viðhorf mann-
legs oflætis, sem auðvitað var ekki
séríslenskt fyrirbæri. í anda
grískrar heimspeki var þvf haldið
fram, að vanþekkingin væri móöir
vonskunnar, — maðurinn væri í
eðli sínu góður. Rousseau og Karl
Marx tilheyrðu hvor sinni öld, en
áttu þetta þó sameiginlegt, að þeir
trúðu báðir á endanlegan sigur
hins góða fyrir mannlegan atbeina
einan og möguleika á því að skapa
paradís á jörðu.
Rousseau lagði áherslu á, að
mennirnir og menningin yrðu að
hverfa aftur til náttúrunnar, —
tryggja skyldi rétt hjartans, frum-
stæð öfl og hvatir óhindraðar, —
orðin fyrirmæli og hlýðni útlæg
gerr úr uppeldisfræðinni.
Eftir þessari forskrift átti að
verða til mannlegt samfélag, er
mótaðist af góðvild og kærleika.
Maðurinn ætti í samvisku sinni
óskeikulan vegvísi, er gerði honum
auðvelt að velja milli góðs og ills.
Orsakir vonskunnar væri að finna
í samfélagsaðstæðunum.
Því miður reyndist boðskapur
hans óraunhæfur. Þarf væntan-
lega ekki að rekja þá sögu fyrir
börnum 20 aldarinnar.
Karl Marx leit einnig svo á, að
orsök hins illa væri f þjóðfélags-
formunum. Væri kerfinu breytt á
réttan hátt, mundi renna upp
paradísarástand. Ef arðráni yrði
hætt, mundi rót hins illa þar með
upprætt.
Með því, að mennirnir væru í
eðli sfnu góðir, mundu þeir, þá er
svo væri komið, standa saman f
bróðerni. Ríkið þyrfti ekki framar
að beita valdi, — lögregla og her
yrði óþarfur, — já smám saman
mundi maðurinn ná þeirri sið-
ferðilegu fullkomnun, að friður og
félagslegt réttlæti næðu að móta
mannlifið allt.
Segja má, að þungamiðjan f
þeim mannskilningi, er mótaðist á
18. og 19. öld og f upphafi þeirrar
20., — þótt ræturnar væru auðvit-
að eldri (um þetta má lesa á fyrstu
blöðum Biblíunnar), — segja má,
að þungamiðjan í þessum viðhorf-
um væri sú, að sjálf mannsins
væri tilbeðið, — hann skyldi mæli-
kvarði allra hluta, — var settur í
öndvegi, — gerður að forsendu og
miðpunkti tilverunnar. Hann var
æðsti dómari um satt og logið,
gott og illt. Það eitt, sem hver ein-
staklingur skynjaði sem sann-
leika, hafði gildi. Öllu ytra áhrifa
valdi, — að ekki sé talað um yfir-
skilvitlegu, — átti að hafna. Þessi
er t.d. niðurstaða David Hume’s,
sem heimspekingar vfða að úr ver-
öldinni voru að þinga um hér f
Reykjavík á nýliðnu sumri.
Þessar skoðanir höfðu örlaga-
ríkar afleiðingar, einnig fyrir
kirkjuna, sem löngum hefir hætt
til þess að verða barn síns tíma, —
endurspegla þjóðlffiö, þegar ljósið
hefir daprast, saltið dofnað.
Talsmenn hennar tóku í vaxandi
mæli að ganga út frá þvf, að trú
einstaklingsins hlyti að grundvall-
ast á eigin reynslu og upplifun
einni saman. Svo var litið á, að
leiðin milli Guðs og manns lægi
gegnum innri reynslu hans, en
ekki frá Guði til mannsins um hið
boðaða orð í söfnuðinum.
Á þriðja og fjórða áratug þess-
arar aldar og fram yfir hana
miðja raunar, fór svo fram ræki-
legt uppgjör við þessa vingltrú-
arkenndu mannhyggju. Þar voru
að verki ýmsir mikilhæfir guð-
fræðingar, er lögðu m.a. áherslu á
þetta, að prédikunin ætti ekki að
vera sjálfhverfur persónulegur
vitnisburður um eigin upplifanir
og reynslu, heldur boðun fagnað-
arerindisins um fyrirgefningu
syndanna, lff og sáluhjálp. En
ískyggilega mikið af háskólaguð-
fræði síðustu áratuga virðist svo
aftur hafa lent í gömlum hjólför-
um og þegar farið er að spóla í
slíkum, dýpka þau auðvitað enn.
Og það er óneitanlega ömurlegt að
verða vitni að því, að ófáir þeir,
sem segjast vilja framfarir og frá-
vik frá hefðbundnum leiðum, leita
einmitt lausna í gömlum hrundum
virkjum, — viðhorfum, sem sagan
sýnir, að ómögulegt er að sam-
rýma virkileikanum.
Ef unga fólkið hefði ekki látið
leiðast til að afneita sögu og sið-
venjum, hefði það getað lært eitt
og annað, er hefði mátt hlifa því
við að verða gagnrýnislaus fórn-
arlömd haglega gerðra slagorða og
hugmynda, sem fyrir löngu hafa
sýnt sig að vera óraunhæfar og
innantómar.
Við höfum á undanfarandi árum
orðið vitni að því, hvernig róman-
tísk tilfinningasemi hefir flætt yf-
ir löndin, þrátt fyrir talið upp allt
raunsæi. Ótrúlega margir æsku-
menn virðast hafa gengið upp i
hugmyndum Rousseaus og Marx í
ýmsum tilbrigðum. Þrátt fyrir
tvær heimsstyrjaldir á þessari öld
og allt annað í þeim dúr á yfir-
standandi tíma, dirfast menn að
tala um ágæti mannsins sem
björgunarvon heimsins. Það sé
bara kerfið, sem þurfi að breytast,
þá verði allt gott og blessað.
Á plakötum og peysum blasa við
kynngimögnuð vígorð. Æskumenn
hlusta andagtugir á væmna
söngva, er gera tilfinningavellu 19.
aldarinnar að hreinni hátíð, —
láta sig dreyma um jörð, þar sem
stjórnmálamenn hugsi ekki um
auð og völd, — gangast upp í
barnalegu bulli um byltingar og
hollustu við undirokaða menn i
öðrum löndum, en afneita háðs-
lega hefðbundnum náunga sinum,
— venjulegu fólki i næsta húsi, —
telja sig síst af öllu þurfa að taka
tillit til eigin foreldra, — tala yfir-
lætislega um gjaldþrot kirkjunn-
ar, sem ekki hafi tekist að leysa
vandamál samfélagsins, — afneita
Guði, sem ekki geti verið almátt-
ugur og algóður, úr þvi að hann
hafi ekki lagt línurnar að þeirra
geðþótta.
Ög það eru raunar ekki aðeins
óþroskaðir æskumenn, er þannig
tala, — þeir hafa þetta auðvitað
annars staðar frá. Heimspekingar
og rithöfundar, — uppeldis- og fé-
lagsfræðingar, — já, jafnvel guð-
fræðingar af ýmsum gráðum gefa
hér tóninn.
En þótt tekist hafi að fá slík
viðhorf nefnd nýja guðfræði,
kvennaguðfræði, praktiska guð-
fræði eða annað slíkt, þá er hér
raunar aðeins um að ræða gamla
mannhyggju, er gengið hefir aftur
eða vakist upp.
Sú kirkja, er á slíku byggir,
verður í besta falli bara eitt af
þeim mörgu umbótaöflum, er
vinna að bættum siðum, almenn-
um félagslegum framförum og
friðarmálum, — og þetta telja
sumir talsmenn hennar, eins og
vera ber.
Já, menn tala einhliða um, að
kristindómurinn eigi að birtast I
lifandi persónulegum vitnisburði
og verkum. Siðferðilegar og fé-
lagslegar umbætur af ýmsu tagi
eiga að vera trygging fyrir frelsun
einstaklings og heims. Fjallræðan
er aftur orðin falleg, framkvæm-
anleg siðaboð aðeins og ekki
skuggsjá, er sýni okkur, hvernig
Frá kirkjuþingi.