Morgunblaðið - 28.11.1984, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 1984
Lifandi liðin tíð
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
Jón Trausti:
ANNA FRÁ STÓRUBORG.
Forlagið. Rvík, 1984.
Ekki eru nema fáein ár síðan
tekið var að gefa skáldverk út í
skólaútgáfum svokölluðum — með
leiðbeiningum, orðaskýringum og
æfingaverkefnum. Nú skipta þær
tugum bækurnar sem gefnar hafa
verið út til slíkra nota. En aðeins
fáar þeirra hafa átt greiða leið inn
í skólakerfið, það er skáldrit eldri
höfunda sem hafa verið vinstra
megin í stjórnmálunum, svo og fá-
einar bækur ungra, róttækra rit-
höfunda sem tekist hefur að höfða
til skoðanabræðra í kerfinu. Aðrar
skólaútgáfur hafa að mestu legið
óhreyfðar á lagerum.
Að sjálfsögðu fer það eftir
markmiði því sem stefnt er að með
kennslunni hvaða bækur eru lagð-
ar i hendur skólanemendum. Sé
þeim meðal annars ætlað að fá
nasasjón af sögulegri skáldsagna-
ritun er Anna frá Stóruborg kjör-
ið lesefni. Jón Trausti réð yfir þess
konar stíltöfrum að lesandinn
hlýtur að hafa nokkra skemmtun
af sögum hans. Frásögn hans er
svo ljós og óþvinguð að lítt bók-
lærður unglingur á auðvelt með að
njóta sagna hans og brjóta þær til
mergjar. Þó söguefnið í önnu frá
Stóruborg sé nokkurra alda gam-
alt höfðar það að ýmsu leyti til
nútíma. Sagan segir frá sigri
mannlegs réttlætis yfir ósann-
gjörnum hefðum og höfðar þannig
vel til ungs fólks með óspillta
réttlætiskennd. Söguþráðurinn
minnir á ævintýri. Og börn og
ungiingar eru alltaf móttækileg
fyrir þess háttar efni.
Á þeim árum, þegar Jón Trausti
var að skrifa sögur sínar, voru
börnum sagðar sögur af karlsson-
um sem hrepptu kóngsdóttur og
hálft ríkið. Söguefnið í önnu frá
Stóruborg fer ekki langt frá því.
Hjalti er umkomulaus en nær
ástum ríkrar og glæsilegrar konu.
Karlssynirnir urðu jafnan að
vinna einhver afrek áður en þeir
hrepptu hnossið. Hjalti verður
líka að gangast i gegnum ærnar
þrautir áður en hann fær að setj-
ast við hlið ástkonu sinnar sem
frjáls maður.
önnu frá Stóruborg samdi Jón
Trausti eftir þjóðsögu en hafði
auk þess önnur gögn til hliðsjónar.
Þó unglingi sé tæpast ætlandi að
vega og meta árangurinn af að-
ferðum rithöfundar og greina
hvernig hann vinnur úr sögulegu
efni — hvað hann notar af heim-
ildum, hvernig hann notar þær og
Söngtónleikar
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Þriðju tónleikar Tónlistarfélags-
ins í þessu ári voru haldnir í Austur-
bæjarbíói sl. laugardag og komu þar
fram finnska söngkonan Margareta
Haverinen og bandaríski píanóleik-
arinn Collin Hansen.
Á efnisskránni voru söngvar
eftir Mozart, Fauré, Liszt og
Rachmaninov. Haverinen hefur
fallega og vel skólaða rödd og er
hámenntaður tónlistarmaður, en
með einhverjum hætti hefur hún
orðið sér úti um hratt „vibrato",
hvort sem það er vegna skólunar
eða upplags raddarinnar og gerði
það söng hennar á köflum óskíran
bæði í framburði og lagferlismót-
un. Þetta kom einkum fram f lög-
unum eftir Mozart og var á köfl-
um truflandi. 1 lögunum eftir
Fauré var söngur hennar í besta
jafnvægi og einnig í tveimur
fyrstu lögunum eftir Liszt. Kling
leise og Oh, quand je dors, en síö-
astnefnda íagið var mjög fallega
flutt. Sem aukalag söng Haverin-
en lítið lag eftir Merikanto og var
það eina norræna lagið á þessum
tónleikum.
Svo virtist sem söngkonan ætti
þá til annan tón en þann þrungna
og titrandi tón, sem einkennt
hafði tónleikana og í veikum lín-
um lagsins var rödd hennar flos-
mjúk og þannig hljómaði litla lag-
iö hans Merikanto einkennilega
fallega. Undirleikarinn Collin
Hansen var góður en allt of hlé-
drægur og mætti hafa sig ögn
meira í frammi, þó slík gætni og
samleikni við söngvarann, sem
Collin sýndi, sé vissulega lofsverð.
að hvaða leyti hann fyllir upp í frá
eigin brjósti — er slíkt í fáum
verkum auðsærra en einmitt í
Önnu frá Stóruborg.
Jón Trausti var alltaf trúr því
viðfangsefni sem hann valdi sér.
Hann hafði næma tilfinningu
fyrir liðnum tíma og átti auðvelt
með að blása lífsanda í söguhetjur
sem uppi voru fyrir löngu. En
hann hafði líka merkilega sjálfs-
reynslu að miðla af. Og sjálfur —
alinn upp á sveit, föðurlaus —
hlaut hann öðrum betur að skilja
umkomuleysi Hjalta á Stóruborg
sem hafði ekki beinlinis verið al-
inn upp til sjálfsvirðingar svo
vægt sé að orði kveðið og lét því, af
barnaskap og einfeldni, blekkjast í
von um örlítinn ábata. Það var svo
í samræmi við bjartsýnina sem
ríkti á fyrstu áratugum þessarar
aldar að einfeldingurinn saklausi
skyldi hrósa margföldu happi yfir
þeim sem töldu sig honum viturri
og kænni.
Heiðdís Þorsteinsdóttir og
Svandís Sigvaldadóttir hafa séð
um þessa skólaútgáfu; rita for-
mála og skýringar neðanmáls auk
sérstaks kennsluheftis með leið-
beiningum og verkefnum. Margt
segja þær réttilega um verk og
höfund. Meðal annars minna þær
á dvínandi vinsældir Jóns Trausta
síðustu árin sem hann lifði en geta
þess jafnframt að »á seinni árum
hafa vinsældir hans vaxið á ný og
er hann nú meðal mest lesnu
skáldsagnahöfunda hérlendis.*
Nokkuð hefðu þær þurft að læra
af vafningalausum stíl Jóns
Trausta (Jón Trausti var mun
vandvirkari en sumir samtíðar-
menn hans vildu vera láta), t.d.
segja þær í formála að hann hafi
verið barn að aldri, »á sveitinni en
bjó síðan hjá móður sinni ...«
Þetta er ljót dönskusletta. Munum
hvað konan sagði við bóndasoninn,
ungan: Býrð þú hér? Og hann
svaraði að bragði: Nei, pabbi minn
býr hér en ég á hér heima. Kon-
unni var vorkunn — hún hafði
lengi átt heima í Danmörku.
í kennsluheftinu segir á einum
stað: »Til þess að ungt fólk læri að
njóta bókmennta þarf að þroska
með nemendum innri andsvörun
við þeim.« — Hér er stutt í stofn-
anamálið. Þær segja að sagan
hefjist á því að »vinnumenn espa
Hjalta til að leggjast í hvilu hjá
húsmóður sinni.« Samkvæmt
minni máltilfinningu er sögnin að
espa tæpast heppilega notuð í
þessu dæmi. Þá er í formálanum
Jón Trausti
talað um ár sem renna »sín hvor-
um megin við gamla bæjarhólinn
...» — »Sín hvorum megin« er
hvorki röklegt mál né viðfelldið.
Auðvitað rennur hvor þeirra um
sig sínum megin við hólinn. Ein-
falt atriði!
En nóg um það. Anna frá Stóru-
borg er sem betur fer auðskilið
skáldverk sem skýrir sig sjálft. Þó
samtíð Jóns Trausta ætti skiljan-
legra orsaka vegna auðveldara
með að lifa sig inn í söguefnið en
núlifandi ung kynslóð sem þekkir
ekki hömlur í ástum og hjúskap er
frásagnargleði höfundar slík að
hver sá, sem les söguna með nokk-
urri athygli, hlýtur að hrífast af
tilfinningum og örlögum sögu-
persónanna og hitanum í frásögn
höfundarins og hverfa í huga sér
aftur til sögutímans. Þetta er
fyrsta skólaútgáfa nýs útgáfufyr-
irtækis. Forlagsins, ef ekki hreint
að segja — þess fyrsta bók. Gæfu-
lega er af stað farið. Vonandi á
Forlagið eftir að senda frá sér
fleiri slíkar. Ennfremur segi ég og
skrifa að þessi bók á betra skilið
en að gulna og rykfalla inni í
geymslum útgefandans.
Það má svo telja þessari bók til
aukagildis að hún lýsir i bak-
grunni þjóðfélagsástandi sem
minnir um sumt á nútímann. Á
tímum önnu og Hjalta, rétt eins
og nú, tókust hér á sterk, andstæð
öfl sem deildu hart um völdin —
með háleit markmið að yfirvarpi.
íslensk
orgeltónlist
Tónlist
Egill Friölelfsson
íslenska tónverkamiðstöðin hefur
nýlega jjefið út hljómplötu er ber
heitið Islensk orgeltónlist, en þar
leikur Ragnar Björnsson á orgel
Kristskirkju verk eftir átta íslensk
tónskáld.
Það er sérstök ástæða til að
vekja athygli velunnara islenskrar
tónlistar á þessari hljómplötu, því
hér eru samankomnir á einn stað
margir þeirra tónhöfunda, sem
hvað mest hafa látið að sér kveða
síðustu hálfu öldina i íslensku
tónlistarlífi. Raunar er platan
kjörinn vettvangur fyrir þá sem
vilja kynna sér á einu bretti og fá
nokkra yfirsýn yfir þá þróun og
breytingar, sem átt hafa sér stað i
gerð tónsmiða hérlendis þetta
tímabil bæði hvað varðar stil og
aðferðir. Þrátt fyrir að verkin
Að miða út fegurðina
Hljómplata Kristins Guðmundssonar
Hljóm-
plotur
Árni Johnsen
Hljómplata Kristins Sigmunds-
sonar með undirleik Jónasar Ingi-
mundarsonar er með miklum
glæsibrag eins og efni standa til
þegar slíkir snillingar eiga í hlut,
annar söngvari með tón sem hittir
í hjartastað, hinn píanóleikari, sem
ofhleður aldrei bát sinn, en nær úr
hljóðfærinu því besta sem hægt er
að hugsa sér og rímar til fulls við
tilefnið hverju sinni. Þess má einn-
ig geta í upphafi að hljómur flygils-
ins sem notaður er við upptökuna
á sérlega vel við rödd Kristins.
Það er bókaútgáfan Örn og
örlygur sem gefur þessa vönd-
uðu hljómplötu út, en á annarri
hliðinni eru innlend lög og er-
lend á hinni. Fanga á plötuna i
lagavali og ljóðum er leitað víða,
en í heild er þetta skemmtileg
plata og fjörleg eins og stfll
söngvarans býður.
Það er kjarabót að eiga slíka
söngvara sem Kristinn Sig-
mundsson, söngvara af Guðs náð
sem með lærdómi og mikilli
vinnu hefur náð að þroska svo
hæfileika sina að unun er á að
hlusta og sómi er að fyrir ís-
lenska menningu hvar í heimi
sem er, en stundum finnst mér
að Kristinn ætti að gefa sér
frekar lausan tauminn, gefa {,
syngja óhikað og frjálst.
Á plötunni flæðir saman gam-
an og alvara, en léttleikinn er i
fyrirrúmi og mörg kunn sönglög
eru á plötunni, bæði innlend og
erlend. Hér undir jarðar hvílir
moldu og Úr Lilju eru íslensk
þjóðlög sem Kristinn túlkar af
miklum næmleika með hrynj-
andi úr rás aldanna. 1 lögunum
Fögur sem forðum eftir Árna
Thorsteinsson við ljóð Guð-
mundar Guðmundssonar og í
fjarlægð eftir Karl. 0. Runólfs-
son við ljóð Valdimars H. Hall-
stað setur hin fagra og þrótt-
mikla rödd Kristins nýjan svip á
gróin og sígild lög, en i hinu
gullfallega lagi í fjarlægð nýtur
samspil söngvarans og píanó-
leikarans sín einstaklega vel og
undirstrikar að þar eru tveir
snjallir listamenn á ferð.
Lag Gunnars Reynis Sveins-
sonar við ljóð Halldórs Laxness,
Um hina heittelskuðu, er
skemmtilegt lag sem fellur vel
að þessu gamansama ljóði Hall-
dórs og útsetning lagsins er með
þvi betra sem ég hef heyrt frá
Gunnari Reyni. Þá eru ágæt lög
Atla Heimis Sveinssonar við
ýmsar þjóðvisur sem bera sam-
heitið Gamansöngvar. Atli
Heimir er ljóðrænn lagasmiður
og tónskáld og í þessum gaman-
söngvum bregður hann á leik
með viðeigandi prakkaraskap,
sem Kristinn túlkar á nýstárleg-
an hátt af söngvara sem er á
þessari breiddargráðu sönglist-
arinnar. Kristinn er listagóður
ljóðasöngvari og hvert blóm í
hans garði nýtur sin til fulls.
Erlendu lögin á plötunni eru
margra átta, On the Road to
Mandalay, hermannasöngurinn,
sem fjallar m.a. um Burmastúlk-
una sem hugsar um breska dát-
ann, um lifið og tilveruna þar
sem engin tiu boðorð eru og
þorsti er manninum frjáls, um
Mandalay þar sem dagurinn rís
eins og þruma upp úr Kina
handan flóans. Þá má nefna hið
kunna lag Silvíu, enska þjóðlagið
The Foggy, Foggy Dew, enska
þjóðlagið Sweet Polly Oliver og
svo itölsk lög og þýska Straussa.
Hljómplatan er hljóðrituð á
Logalandi siðastliðið sumar af
Halldóri Víkingssyni, umslagið
sem er stílhreint og svipmikið
hannaði Ingvar Víkingsson og
ljósmyndir eru teknar af hinum
snjalla ljósmyndara Sigurgeir
Sigurjónssyni, listamanni i liði
ljósmyndara landsins.
Það er eins með þessa hljóm-
plötu Kristins Sigmundssonar
og hinn hnarreistu og sígildu
fjöll fslands, maður hrífst af
þeim við fyrstu kynni, samt
vinna þau ávallt á, verða hluti af
manni í þeirri viðleitni að miða
út fegurð lífsins.
Ragnar Björnsson
takmarkist við orgelið er hér um
gagnmerka heimild að ræða.
Fyrsta og jafnframt viðamesta
verk plötunnar er Introduction og
Passacaaglia eftir Pál fsólfsson.
Páll stendur föstum fótum í hefð-
inni við sköpun verka sinna. Hann
var enginn byltingarmaður. Það
var Bach raunar ekki heldur. Og
án þess að ætla að bera þessa tvo
heiðursmenn saman, er þetta verk
Páls ágætt dæmi um þau góðu og
fagmannlegu tök, sem hann hafði
á tónsmíðum sinum.
Á hlið eitt er einnig að finna
Prelúdíu, Kóral og Fúgu eftir Jón
Þórarinsson. Og hér kveður við
annan tón eins og vænta mátti.
Verkið byggir á gömlu sálmalagi
„Lofið Guð í hans helgidóm" og
endar á snúinni fúgu, sem er hér
laglega leikin af Ragnari. Á hlið
tvö er að finna sex sálmforleiki
eftir þá Jón Nordal, Ragnar
Björnsson, Gunnar Reyni Sveins-
son, Atla Heimi Sveinsson, Leif
Þórarinsson og Þorkel Sigur-
björnsson. Forleikirnir voru
samdir að tilhlutan Ragnars til
flutnings í Skálholtskirkju sumar-
ið 1980. Við frumflutning þeirra
gerðist sögulegt atvik, sem gjarn-
an má fljóta með hér. Ragnar seg-
ir: „Þennan dag, 16. ágúst, hálfri
annarri stundu fyrir tónleikana,
tók eldfjallið Hekla að gjósa og
voru forleikirnir frumfluttir við
drunur Heklugossins, sem greini-
lega heyrðust meðan á tónleikun-
um stóð.“ Allt eru þetta áheyrileg
verk og skemmtilega ólík.
Það er ástæða til að óska Ragn-
ari Björnssyni til hamingju.
Vandaður leikur hans á þessari
plötu er honum til sóma.