Morgunblaðið - 06.03.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. MARZ 1985
Hollendingurinn fljúgandi
Tónlist
Jón Ásgeirsson
Þessi rómantíska ópera er
þriggja þátta verk og vann
tónskáldið textann upp úr sagn-
gerð er Heine gerði um gamla
þjóðsögu í „Minningar herra von
Schnabelewopski". Wagner segir
frá því, er hann flúði frá Riga,
þar sem hann hafði starfað
nægilega lengi til að verða stór-
skuldugur, hafi honum tekist að
komast í skip og á leiðinni frá
Pillau til Lundúna hafi gefist
gott næði til að hugleiða efni í
nýja óperu. Sjóferðin með Thetis
var mjög erfið og hrakti skipið
oft af leið og einu sinni lá við að
það steytti á skeri. Þá mun hafa
verið leitað vars í norskum firði,
því í það skiptið munaði litlu um
örlög skipsins. Það er ofur skilj-
anlegt að slík heljarsigling hafi
haft áhrif á Wagner, auk þess
sem hann sá sjálfan sig í sporum
Hollendingsins, á flótta og
dæmdan til vonlítillar leitar að
friði og hamingju. Þórdunurnar,
steypiregnið, dýrslegt ýlfrið í
storminum, þunghöggar öldurn-
ar er börðu á skipinu og barátta
og hróp skipverja hafði djúp
áhrif á Wagner, svo mjög að
hann hélt þessu stefnt gegn sér
af illum öflum. Wagner gerði sér
vonir um að skapa sér lífvænlega
aðstöðu í París og stuttu eftir að
hann hafði sest þar að, átti hann
fund með Heine og ræddi við
hann um gerð óperu byggða á
efni þjóðsögunnar. Wagner segir
sjálfur að þessi fundur hafi verið
sér mjög gagnlegur og styrkt sig
í trú á tiltækinu. Eftir að hafa
lokið við uppkast að texta-
bókinni (Iibretto) gekk Wagner á
fund Leon Pillet, framkvæmda-
stjóra Stóru óperunnar í París.
Sá góði maður vildi ekki kaupa
óperu af Wagner en hafði hins
vegar ágirnd á textabókinni
fyrir tónskáld að nafni Louis
Dietsch.
Wagner var sem fyrr illa
staddur fjárhagslega og seldi því
textabókina og var ópera
Dietsch uppfærð 1842. í hans
gerð nefndist óperan Drauga-
skipið (Le Vaisseau Fantome) og
var algjörlega misheppnað verk.
Ári seinna og það aðeins á sjö
mánuðum, hafði Wagner lokið
við gerð óperunnar og var hún
frumflutt í Dresden 2. janúar
1843. Rúmlega tveimur mánuð-
um áður hafði Rienzi verið flutt
í Dresden við mikla hrifningu
áheyrenda. Hollendingnum var
ekki vel tekið og þótti mun lak-
ara verk en Rienzi. Það var ekki
fyrr en rúmlega tuttugu árum
síðar að óperan sló í gegn.
Ástæðan mun vera sú, að með
HoIIendingnum losnar Wagner
undan áhrifum Meyerbeers og
hefur auk þess fært sig nær
hugmyndum Webers, varðandi
þjóðlega óperugerð. í Hollend-
ingnum er Wagner tekinn að
hugsa um leikræna heildarskip-
an, túlkun á skapgerðum og til-
finningum, tónlýsingar á um-
hverfi og innbyrðis átökum aðal-
persónanna og jafnvel farinn að
gera tilraunir með einkennisstef
(Leitmotiv), er fylgja ákveðnum
persónum eða tákna ákveðið um-
hverfi. Slíkar hugmyndir höfðu
áður verið reyndar en ekki fyrr
verið gerðar að grundvallar-
markmiði i gerð óperuverka.
Forleikurinn
Fyrsta stefið, sem heyrist
strax í upphafi forleiksins, er
einkennisstef hollensku sæfar-
anna og heyrist það víða i
verkinu, t.d. er Stýrimaður sofn-
ar á vaktinni og skip Hollend-
ingsins birtist, þá í upphafi Ball-
öðunnar er Senta syngur í öðrum
þætti, í niðurlagi tvísöngs Sentu
og Eiríks og í söng hásetanna á
Hollendingnum í lok sjöunda at-
riðis.
Vr V. SU/ holltHlk*<
Annað aðalstef forleiksins er
stef Sentu.
tfr 2 SW 3****«-
Auk þess heyrast stefbrot úr
„Steuermann“-kórnum í sjöunda
atriði.
Hljóðtjöld forleiksins eru
óveðrið og er það túlkað með
smástígum tónstigum, sem i
hröðum leik hljóma eins og
stormþytur.
Þá er eitt stef, sem mjög mikið
er unnið úr í forleiknum og kalla
mætti einkennisstef Hollend-
ingsins. Þetta stef er sterkt og
áhrifamikið og rétt að hafa það
með í þessari stefgreiningu. Því
bregður víða fyrir í hljómsveit-
arundirleiknum, einkum undir
söng Hollendingsins, t.d. í aríu
hans í öðru atriði og oftar, en
einnig í niðurlagi óperunnar,
sem vera má að sé táknrænt, því
þetta stef og stef Sentu eru ráð-
andi í tuttugu og tveimur síðustu
töktum óþerunnar og gæti því
verið tónræn túlkun á þeirri
upphöfnu fullkomnun, er býr í
fórn Sentu og frelsun Hollend-
ingsins.
1. þáttur
Leikverkið hefst á söng norsku
matrósanna og bergmála þrír
síðustu tónarnir í klettum fjall-
anna. Bergmálstónarnir skulu
leiknir á horn að tjaidabaki.
Daland skipstjóri stjórnar
skipi sínu og það leggst við fest-
ar í vari. Eftir að hafa bölvað
óveðrinu skipar hann Stýri-
manni að standa vakt. Stýrimað-
ur syngur sér til hugarhægðar
smá ástarballöðu, „í stormi og
stórsjó".
Nr. ? Aliar-
Hann sofnar á verðinum og
stormurinn eykst en í fjarska
sést „Hollendingurinn fljúgandi"
sigla inn. Seglin eru sem blóðlit-
uð og siglutrén svört. Samhliða
þessari myndgerð heyrist stef
hollensku sæfaranna (1). Með
miklum fyrirgangi er létt anker-
um. Stýrimaður rumskar aðeins
og raular í svefnrofunum brot úr
ástarballöðunni. Þegjandi taka
hollensku sæfararnir niður segl-
in og Hollendingurinn fer í land.
Hann er klæddur svörtum kufli
að spænskri gerð.
Annað atriði hefst á tónlesi,
þar sem Hollendingurinn segir
að fresturinn sé að renna út og
að því loknu syngur hann aríu
þar sem undirleiksstefið er það
sama og í forleiknum (5). í söng
þessum segir hann hve oft hann
hafi reynt að fyrirkoma skipi
sínu í heljardjúp hafsins en for-
dæmdur hafi hann orðið að sigla
um öll heimsins höf. Hann hróp-
ar til himins í bæn um lausn
undan grimmum álögum og ei-
lífri fordæmingu. Kór hollensku
sæfaranna tekur undir síðustu
orð Hollendingsins.
Nr t AtÍol fhtUenohnqiini
u/ito}tin Mtt.-fts titf-stenSchLund
Þriðja atriði hefst á því að
Daland skipstjóri vekur Stýri-
mann, sem enn syngur brot úr
ástarballöðunni en hrekkur svo
upp er Daland spyr, hvaða skip
sé komið að landi. Stýrimaður
kallar: „Hvar þá?“ og kall hans
bergmálar í fjöllunum. Daland
kallar yfir til Hollendingsins;
„Sjómaður. Segðu til þín. Frá
hvaða landi ertu?“ Hollending-
urinn svarar: „Langt að kominn,
hrakinn að af vindum og illu
veðri, hef ég lagst við stjóra hér
hjá yður.“ Daland svarar:
„Verndi þig Guð.“ Eftir að Hol-
lendingurinn hefur sannfært
Daland um að ekkert sé að hjá
sér, syngur hann söng, þar sem
hann segir frá svaðilförum sín-
um.
H/r.q tcqnmr íuj

2iurcti Shrmund tóstn U/i'rvi. vtr-sdila.-ge*'
Eftir að hafa sagt frá hrakn-
ingum sínum um allan heim og
leitinni að heimalandi sínu,
dregur Hollendingurinn fram
kistu með alls konar gulli og
gimsteinum. Daland spyr hvaða
gjald hann hafi greitt fyrir slík-
ar gersemar, en Hollendingurinn
segir það vera eina næturstund
og vill gefa Daland allan auð
sinn ef hann fái í staðinn að búa
hjá honum, eignast heimili og
börn og ganga að eiga dóttur
hans. I löngum tvísöng ráða þeir
ráðum sínum og Daland býður
Hollendingnum heim með sér. Á
meðan þessu fer fram, hefur
veðrið gengið niður og skipstjór-
arnir ganga um borð, til að
halda skipum sínum heim til
hafnar Dalands. Fyrsta þætti
lýkur á því að skipverjar syngja
ástar-ballöðu Stýrimanns um
leið og skipið leggur frá.
2. þáttur
Eftir stuttan hljómsveitar-
inngang, sem hefst á broti af
ástar-ballöðunni, hefst annar
þáttur í frægasta söng óperunn-
ar, Spuna-kórnum.
Alr ro SpmoLaquí
í „baðstofunni" hjá Daland
keppast konur við að spinna og
syngja um vinnu sína og unnusta
er sigla um höfin blá. Senta
hefst ekkert að en starir á mynd
af dökkklæddum sjómanni og er
amma hennar, María, ávítar
hana gegnir hún því engu. María
og stúlkurnar gera grín að
Sentu, að hún sé orðin ástfangin
af myndinni. Senta segir stúlk-
unum að þegja og biður Maríu
um að syngja fyrir sig sönginn
um Hollendinginn fljúgandi.
Hún neitar, svo Senta syngur
hann sjálf. í forspilinu heyrist
söngur hollensku sæfaranna og
Senta endurtekur stefið. Ballað-
an hefst svo á mjög einkennilegu
stefi:
Afr. 44 SaWoia Sttn évi.
Tra|l ilirclas JchifJ im M«er«. an, blui-
roi drt St- scnu7arz cUr Masl ?
f miðhluta ballöðunnar heyr-
ist stef Sentu sem bæði er aðal-
stefið í forleiknum og niður-
lagstónar óperunnar.
rnl slíf Senla.

J>ocli kann oltm Utichtn fjannt Br -

los-unq eirultns noch v«e.r - cíen,
Senta lýkur söng sínum með
því að kalla á djöfulinn, að leysa
Hollendinginn undan álögunum
og óskar þess að henni megi
auðnast að frelsa hann. Stúlk-
urnar biðja Guð að hjálpa sér,
stúlkan sé orðin sturluð. í þess-
um svifum hefur Eiríkur, unn-
usti Sentu, komið inn og heyrt
ósk stúlkunnar. Hann spyr hvort
hún vilji steypa sér í glötun?
Hann tilkynnir komu skipanna
og lýkur þessu atriði á því að
spunastúlkurnar, ásamt Maríu,
fara út til að taka á móti sæför-
unum. Fimmta atriði er tví-
söngur Eiríks og Sentu. Eiríkur
biður Sentu að bíða aðeins og
hann reynir að telja henni
hughvarf en hún vísar Eiríki
kuldalega á bug.
/3 Sk/ Criirr
Món Her3 tfoll Tffcu-e. 4>is 2umS4erbu\f
Stef Eiríks heyrist nokkrum
sinnum en á milli eru tónleskafl-
ar. Undir það síðasta segir Ei-
ríkur henni draum sinn. Áf há-
um kletti sér hann hvar undar-
legt skip siglir inn og frá borði
ganga tveir menn. Annar þeirra
var faðir Sentu, Daland skip-
stjóri, en hinn undarlegur sæ-
fari. Þegar þarna er komið frá-
sögninni, heyrist stef hollensku
sæfaranna. Það er engu líkara
en draumur Eiríks sé að rætast,
því Daland og Hollendingurinn
koma inn. Sjötta atriði hefst á
undrunarhrópi Sentu, er hún sér
Hollendinginn standa fyrir
framan sig. Hún gleymir að
fagna föður sínum og það er ekki
fyrr en hann kvartar um kaldar
móttökur, að hún heilsar honum.
Eftir að þau hafa heilsast syng-
ur Daland aríu. Hann biður
Sentu að heilsa komumanni og
segir, að hann vilji setjast að hjá
þeim og að hann hafi beöið um
hönd hennar.
Hann kveðst' munu lofa þeim
að vera einum um stund að ráða
ráðum sínum.
V, /V Aria. ValaruSs
Möqtidu.mtm Kmd, din jrtm-dtn
H r > i f If f r I
Mo»n luill-lcom-men iius-stjn1.
Tvísöngur Sentu og Hollend-
ingsins er mjög langur og bregð-
ur þar fyrir margvíslegum stefj-
um. Forspilið er örstutt tilvitnun
í upphafsstef óperunnar (1) og
eftir smá tónlesþátt, þar sem
Hollendingurinn segir að
draumur sinn hafi loksins ræst.
Fyrir augum sér standi sú stúlka
er hann hafi í raun alltaf þráð af
innsta hjartans grunni.
/Vr. /£—
gfejHr f If r tei#il
lifehl Kub auch icH voll SehnuicM mmt Blikkc.
Næst syngja þau saman: Hol-
lendingurinn syngur aftur sama
textann en Senta spyr hvort
þetta sé aðeins undursamlegur
draumur Hve oft hef ég séð
þennan mann, sem nú er kominn
til mín?
Hr!6Í
Er sWltJor mirmit lúdcnrglltn 2ii-qen
Þessum þætti tvísöngsins lýk-
ur með glæsilegri „kadensu".

Eftir smá millispil ber Hol-
lendingurinn upp bónorðið, eða
hvort hún rnuni fara að ráðum
föður síns.
Afr. JS-
tfr. iSt.
Þukönnkst oUch jiii’ tu/iq mir tr- gt-ben,
Eftir stutt samtal syngur
Hollendingurinn:
Du biíi nn Enqcb Lrtbt.
Þar á eftir má heyra í
hljómsveitinni, stef Hollend-
ingsins (5).
Síðasti hluti tvísöngsins er
hinn eiginlegi ástarsöngur
þeirra og hefst á stefi er Senta
syngur fyrst ein.
Nokkru seinna tekur Hollend-
ingurinn upp þetta stef og síð-
asta stefið í þessum ástarsöng
minnir á stef Sentu.
tfr. 15 f*
U/as isl'sjdas mdcln - tig iw mir
Daland kemur inn og spyr tíð-
inda. Senta heitir Hollendingn-
um að vera trú allt til dauðans
og réttir fram hönd sína. Daland
kallar alla til hátíðar og syngur
að nú skuli allir gleðjast.
Þriðji þáttur
Eftir smá hljómsveitarforspil
hefst þriðji þáttur á söng norsku
„matrósanna", þar sem þeir
kalla á Stýrimanninn að koma
til sín.
A/r /(, Sonfnr f+t-rosmnrta.
Sleu-ernwnn.liiss' otielUiclfitlileuermiiiin.her
aruni! Ho! Ht! Je! Ha!
Stúlkurnar koma inn með mat
og drykk handa skipverjunum á
ókunna skipinu. Þar er hvorki