Morgunblaðið - 27.03.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 27. MARZ 1985
HÁÞRÝSTI-
VÖKVAKERFI
Sérhæfó þjónusta.
Aóstoóum vió val
og uppsetningu
hvers konar
háþrýstibúnaóar.
RADIAL
gtimpildælui^
= HÉÐINN =
VÉLAVERZLUN-SIMI 24260
LAGER-SÉRRANTANIR- ÞJÓNUSTA
Fenner
Reimar og
reimskífur
Fenner Ástengi
Vald
Poulsen
Suðurlandsbraut 10,
a(mi 86499.
Breytingar á
stjórnsýslukerfinu
— eftir Sturlu
Böðvarsson
Ný sveitarstjórnarlög
Það sem af er þessum áratug
hefur nær látlaust verið unnið við
gerð frumvarps að nýjum sveitar-
stjórnarlögumt Grundvöllur þeirr-
ar vinnu var einkum:
tillögur sem fram komu i álits-
gerð svokallaðrar verkaskipta-
nefndar og ályktun Landsþings
sambands íslenskra sveitarfé-
laga 1982 um endurskoðun sveit-
arstjórnarlaganna.
Um mitt síðasta ár lauk endur-
skoðunarnefnd sveitarstjórnar-
laga störfum og skilaði félags-
málaráðherra frumvarpi að nýj-
um sveitarstjórnarlögum. Frum-
varpið hefur nú hlotið mikla kynn-
ingu með því að það hefur verið
sent öllum sveitarstjórnum.
Hefur það verið gagnrýnt nokk-
uð svo sem vænta mátti um svo
róttækar breytingar sem frum-
varpið gerir ráð fyrir. Gagnrýni
hefur þó verið minni en vænta
mátti og rökstuðningur heldur
veikur og slagorðakenndur og á
stundum tengdur stéttametnaði.
Engu að síður hefur komið fram
jákvæð gagnrýni sem ástæða er til
að hafa hliðstjón af, einkum hvað
varðar héraðssamstarf.
Á síðustu rúmum tveimur ára-
tugum frá því núgildandi sveitar-
stjórnarlög voru sett hafa orðið
stórstígar breytingar á öllu þjóð-
félaginu. Meðal þess sem tekið
hefur breytingum eru verkefni
sveitarfélaganna. Með margskon-
ar löggjöf hefur sveitarfélögunum
verið falin verkefni óháð getu
þeirra, stærð og styrk. Á sama
tíma hafa flest sýslufélögin verið
að liðast sundur með því að
stærstu sveitarfélögin hafa fengið
kaupstaðarréttindi. Jafnframt
hefur ibúum minni sveitarfélaga
farið fækkandi. Jafnhliða þessari
þróun hafa Landshlutasamtök
sveitarfélaga skotið rótum án þess
að i lögum séu þau hluti stjórn-
sýslukerfisins. Þáttur þeirra við
beina stjórnsýslu hefur þróast
með mismunandi áberandi hætti
til þess að verða stjórnsýsluafl
með óbeinum hætti. Það er þó
mismunandi eftir landshlutum.
Síðast en ekki sist hafa atvinnu-
hættir breyst og kröfur íbúanna
til sveitarfélagsins aukist. M.a.
með þvi að hluti af því sem hafði
verið verkefni heimilanna hefur
færst til stofnanna á vegum sveit-
arfélaga. Má þar m.a. nefna dag-
vistarstofnanir og þjónustustofn-
anir aldraðra sem hefur fjölgað
mjög og stefnir í að verða stærstu
útgjaldaliðir margra sveitarfé-
laga.
Dreifbýlið hefur mjög átt undir
högg að sækja um opinbera þjón-
ustu. Fjölgun atvinnutækifæra á
vegum opinberra og hálfopinberra
aðila hefur einkum verið á höfuð-
borgarsvæðinu eða á aðalþéttbýl-
iskjörnunum. Megin þyngdar-
punktur opinberra framkvæmda
hefur legið á höfuðborgarsvæðinu
og dregið til sin fólkið.
Þessi þróun hefur verið mörgum
áhyggjuefni og mat margra að
eina raunverulega mótvægið gegn
þessari þróun sé að efla sveitarfé-
lögin sem stjórnsýslueiningar til
sóknar og varnar milliliðalaust.
Tillögur verka-
skiptanefndar
Verkaskiptanefndin svonefnda
sem starfaði fyrir amk. tvær ríkis-
stjórnir setti fram tillögur um
breytingar á stjórnsýslukerfinu. 1
tillögum verkaskiptanefndar segir
m.a. um stjórnsýslukerfi sveitar-
stjórnarmála:
Að í landinu verði einungis
tveir lögformlegir valdhafar í
stjórnsýslu landsins, þ.e. ríkis-
vald og sveitarfélög. Nefndin tel-
ur, að tveggja þrepa stjórnsýslu-
kerfi verði aðeins virkt takist að
efla sveitarfélögin frá því sem
nú er.
— Að almenn forsenda aukinn-
ar samvinnu sveitarfélaga, sem
síðar leiði til sameiningar, skuli
vera efling þjónustu þar sem mið
er tekið af íbúafjölda svæðis,
samgöngum, félagstengslum og
landfræðilegum aðstæðum.
Nefndin leggur ekki fram tillögu
um hvaða sveitarfélög skuli auka
samvinnu sín á milli t.d. um
daglegan rekstur og fram-
kvæmdastjórn eða sameinist.
— Að réttarstaða allra sveitar-
félaga verði hin sama.
— Að öll sveitarfélög verði
skylduð til að ráða sveitarstjóra.
— Að ráðuneyti og Samband ís-
lenskra sveitarfélaga hvetji
sveitarstjórnir til sameiningar
sveitarfélaga með kynningu á
málefnum, sérfræðiaðstoð og
fjárstuðningi. Náist ekki mark-
tækur árangur á frjálsum
grundvelli innan fárra ára kæmi
til endurmats hvort lögbjóða eigi
sameiningu. Heppilegt virðist að
ráðuneyti sveitarstjórnarmála
og Samband íslenskra sveitarfé-
laga geri frumtillögur að sam-
einingu sveitarfélaga."
Hvað snertir sýslurnar leggur
nefndin eftirfarandi til:
Að líta beri á opinbera
stjórnun og verkefni sýslna sem
tvískipta og aðskilda þannig að
hrein skil verði milli málefna
ríkisins og málefna sveitar-
stjórna.
— Að ákveðið verði með lögum
hver mörk sýslna skuli vera.
— Að eftir að sveitarfélög hafa
sameinast og eflst í samræmi við
þau viðhorf, sem fram koma í
nefndarálitinu, verði þeim falin
þau verkefni, sem sýslunefndir
nú hafa með lögum.
— Að þrátt fyrir að sýslan hafi
engin lögákveðin verkefni sveit-
arfélaga með höndum, haldi
sýslunefndir áfram að vera til
sem samstarfsvettvangur sveit-
arstjórna.
— Að öll sveitarfélög verði aðil-
ar að sýslunefndum og f þeim
nefndum sitji oddvitar sveitar-
stjórna og sveitarstjórar."
Þessar tillögur verkaskipta-
nefndar eru hinar merkustu og
hafa lagt grunninn að umræðu um
þessi mál og verið stefnumark-
andi.
Samþykkt landsþings
Á landsþingi Sambands ís-
lenskra sveitarfélaga 1982 var
ályktað um endurskoðun sveitar-
stjórnarlaganna, en þar flutti
formaður endurskoðunarnefndar-
innar, Steingrfmur Gautur Krist-
jánsson, fyrirlestur um starf
nefndarinnar. Að sjálfsögðu var
ályktun landsþingsins stefnu-
markandi fyrir endurskoðunar-
nefndina, en f henni segir:
„ 12. landsþing Sambands fs-
lenskra sveitarfélaga Ieggur
áherslu á, að endurskoðun sveit-
arstjórnarlaga verði hraðað,
þannig að augljósir annmarkar á
núgildandi löggjöf verði lag-
færðir.
í því sambandi leggur þingið til,
að sveitarfélögin verði gerð að
öflugri stjórnsýslueiningum til
að annast betur þau verkefni
sem þeim er falið og til að gera
þau hæfari til að sjá fbúum alls
landsins fyrir nauðsynlegri
þjónustu á þeim sviðum, sem
eðlilegt er að sveitarfélögin ann-
ist.
í nýjum lögum verði sama rétt-
arstaða allra sveitarfélaga við-
I
Sturla Böövarsson
„í frumvarpi að sveit-
arstjórnarlögum sem fé-
lagsmálaráðherra hefur
nú lagt fyrir Alþingi er
mjög vikið frá þeirri
stefnu að efla sveitarfé-
lögin svo sem tillögur
endurskoðunarnefndar
gera ráð fyrir.“
urkennd og aö i landinu verði tvö
stjórnsýslustig, sveitarfélögin og
ríkisvaldið (leturbreyting mfn).
Einnig verði í lögum gert ráð
fyrir samstarfi sveitarfélaga á
héraðsgrundvelli, landsgrund-
velli og á landsvísu.
Einnig er lögð áhersla á aukna
sjálfstjórn sveitarfélaga og
rýmri, sjálfstæðari tekjustofna
þeirra við endurskoðun laganna.
Landsþingið hvetur sveitarfélög
til að auka samstarf sfn á milli
og leggja með þvf grundvöll að
þeirri umdæmaskipan, sem fell-
ur að aðstæðum á hverjum stað.“
Gagnrýni sýslumanna
Svo sem vænta mátti hafa
sýslumenn riðið á vaðið með gagn-
rýni á endurskoðun sveitarstjórn-
arlaganna, jafnvel áður en frum-
varpið kom fram. 17. og 22. nóv-
ember ritar Jóhannes Árnason,
sýslumaður Snæf. og Hnappadals-
sýslu, grein í Morgunblaðið. Fjall-
aði hann um héraðsmál, umdæm-
isskipan og fjórðungsþing (ömt
eða fylki). Um margt er varðar
eflingu og aukið sjálfstæði héraða
má taka undir í þessum greinum,
en að öðru leyti ganga hugmyndir
Jóhannesar þvert á þá stefnu sem
uppi hefur verið meðal margra
sveitarstjórnarmanna um að efla
sveitarfélögin sjálf og hafna milli-
stigi.
24. ágúst 1984 birtist í NT grein
eftir Friðjón Guðröðarson, sýslu-
mann Austur-Skaftafellssýslu.
Fyrirsögn hennar var:
„Stærri högg þarf til að ganga frá
sýslunefndum."
Sýslumaður tekur undir mest af
þeirri gagnrýni sem fram hefur
komið á sýslunefndir og segir m.a:
„Lögboðin formennska sýslu-
manns í sýslunefnd er hæpið
lýðræði og þvi er ekki að neita og
í raun ekkert óeðlilegt við það,
að á stundum veljast menn til
sýslumannstarfa sem ekkert
vilja vita af héraðsmálum. Þá
vantar áhuga á því sviði."
Merkasti hluti greinar sýslu-
manns er þó sá hluti er fjallar um
Landshlutasamtökin, sem í raun
hafa tekið að sér mikilvæg verk-
efni, sem sýslunefndirnar hefðu
átt að geta axlað, hefðu þær verið
virkar.
Um þau segir sýslumaður:
„Ég vek á því athygli að tímabil-
ið 1970—1983 hefur verið unnið
að því markvisst að grafa undan
sýslufélögunum og kasta rýrð á
störf þeirra og gildi. Því er kom-
ið inn hjá fólki að þetta séu í
raun steingervingar í samfélag-
inu. Án þeirra megi auðveldlega
komast af í öllu tilliti. Á þessu
tímabili hafa landshlutasamtök-
in víðast færst í aukana, vakið
athygli á sínum hugmyndum
með funda- og ráðstefnuhaldi,
svo og útgáfustarfsemi og áróð-
urskrifum.“
Hér virðist mikið þurfa við til
varnar, svo langt er seilst til um
rök. Þá kemur fram í grein Frið-
jóns Guðröðarsonar, að hann læt-
ur að því liggja að tillögur um
stækkun sveitarfélaga séu einkum
komnar frá vondum mönnum í
þéttbýli. Þessi aðferð er þekkt úr
öðrum greinargerðum og ætlað að
efla andstöðu þeirra sem byggja
hin minni sveitarfélög. Vitnar
slíkur málflutningur um mikla
málefnafátækt.
Lokaorð
Svo sem fyrr er getið þá er
gagnrýni á tillögur endurskoðun-
arnefndar ekki mikil opnberlega.
Engu að síður veit ég að margir
hafa uppi efasemdir um kaflann
um sameiningu sveitarfélaga og
héraðasamstarf. Ég tel þó að gera
megi þær breytingar á kafla frum-
varpsins um sameiningu og um
skiptingu landsins í samstarfs-
svæði á héraðagrundvelli að sam-
komulag náist ef ekki verður
hlaupið eftir öllum sérsjónarmið-
um. Þær mikilvægu umbætur á
sveitarstjórnarlöggjöfinni sem
frumvarpið gerir ráð fyrir að öðru
leyti eru þau svo mikilsverðar, að
allra leiða verður að leita á Al-
þingi til samkomulags svo að sú
meginstefna nái fram að ganga, að
efla sveitarfélögin. Þannig verði
aukin verkefni og völd færð út í
héruðin frá miðstjórnarvaldinu.
Það mun ekki síst koma litlu
sveitarfélögunum að gagni í gegn-
um öflugt samstarf á héraðs-
grundvelli undir forustu sveitar-
stjórnarmanna. Náist ekki sam-
komulag blasir sú hætta við, að
deilur um sameiningu sveitarfé-
laga og héraðasamstarf leiði til
þess að ekkert verði úr verki og
frumvarpið dagi uppi.
Hugmyndir um fylki og sjálf-
stjórn héraða munu væntanlega
einungis tefja framfarir á þessu
stigi. Það verður að vera næsta
skref í valddreifingu i landinu að
koma þeirri skipan á, ef hún nær
þá tilgangi i okkar litla landi.
Staða þessa mikilvæga máls, að
setja ný sveitarstjórnarlög, er nú
sú, að ýmsir stjórnlyndir menn
bíða þess að stefna endurskoðun-
arnefndar um tvö stjórnsýslustig í
landinu, riki og sveitarfélög, sigli i
strand. Blasir þá sú hætta við að
sett verði upp nýtt öflugt bákn
millistigs, sem hefði ráð hreppanna
i hendi sér, og kaupstaðina og
stærri hreppana sem tekjulind.
Þessi hætta er fyrir hendi, ekki
sist vegna þess að ýmsir þingmenn
vilja seilast til valda á sviði sveit-
arstjórna. Deila og drottna á þeim
vettvangi og vantreysta sveitar-
stjórnum.
I því frumvarpi að sveitar-
stjórnarlögum sem félagsmála-
ráðherra hefur nú lagt fyrir Al-
þingi er mjög vikið frá þeirri
stefnu að efla sveitarfélögin svo
sem tillögur endurskoðunarnefnd-
ar gera ráð fyrir. Sá undansláttur
er ekki til hagsbóta fyrir lands-
byggðina. Það mun koma í ljós.
Sturla Bödrarsson er sreitarstjóri í
Stykkisbólmi.