Morgunblaðið - 11.08.1985, Blaðsíða 24
,24 B
• ■ Mit 1
MORGUNBLAÐID, SUNNUDAGU.R 11. ÁGÚST 1985
Fornleifafundurinn
að Dagverðarnesi
— eftir Einar
Pálsson
FYRRI GREIN
Þriðjudaginn 16. júlí greindi
Morgunblaðið frá fornleifafundi
að Dagverðarnesi við Breiðafjörð,
og hefur rústin vestra vakið
margskonar bollaleggingar. Þor-
valdur Friðriksson fornleifafræð-
ingur sem vann að uppgreftrinum
að Dagverðarnesi hefur sætt
nokkurri gagnrýni vegna frásagn-
ar af aldursgreiningu; hann kveð-
ur aldursgreininguna hafa verið
unna i Þrándheimi með svo-
nefndri C-14-aðferð og gefi aldurs-
greiningin til kynna „að húsin séu
frá árinu 680 að frádregnum eða
viðbættum hundrað árum“. Virð-
ist þetta hafa farið fyrir brjóstið á
ýmsum; Páll Theódórsson eðlis-
fræðingur greinir frá því í Morg-
unblaðinu 15.7. að einungis eitt
sýni hafi verið sent héðan til ald-
ursgreiningar, þannig að ljóst
megi vera, „að varast ber að draga
of miklar ályktanir af því“. Þór
Magnússon þjóðminjavörður telur
að kolefnagreiningar frá íslandi
virðist „hafa tilhneigingu til að
sýnast eldri en aðrar tímasetn-
ingar gefa til kynna, svo að við
verðum að vera mjög varkár.
Jarðfræðingar eru einmitt að
reyna að finna út af hverju skeik-
ar svo miklu, en þeir telja að það
geti verið vegna jarðgosa og efna í
sjónum við landið."
Augljóst er, að mörg sýni gefa
réttari útkomu en aðeins eitt sýni,
og vilji svo einkennilega til, að
jarðgos og efni í sjónum við ísland
skekki kolefnismælingu meir hér-
lendis en annars staðar, er sjálf-
sagt að rannsaka það. Hitt þykir
mér einkennilegt að meginatriði
þessa máls virðist glatast vegna
deilu um orðalag. Niðurstaðan af
þeirri einu aldursgreiningu sem
gerð er vestra (ef rétt er) ársetur
rústina 680 e. Kr., þ.e. einhvern
tíma á skeiðinu 580—780 e. Kr.
Þetta eru rúm mörk og koma vel
heim við það sem áður var vitað.
Beda prestur og Thule
Það sem vantar í þessa umræðu
er það sem gerir aldursgreining-
una 680 e. Kr. svo áhugaverða:
vitnisburð Beda prests ins fróða.
Beda var brezkur fræðimaður sem
lifði ca. 672—735. Við skulum taka
frásögn hans beint úr íslendinga
sögu Jóns Jóhannessonar, þar sem
hún stendur opin og öllum að-
gengileg:
„Beda prestur, sem talinn er
frumkvöðull enskra vísinda (d.
735), segir í skýringariti sínu við
konungabækurnar i heilagri ritn-
ingu (In libros regum questionum
xxx liber) að margir þeir, sem búa
á eynni Thule hinum megin við
Bretland eða í fjarlægustu löndum
Skýþa ... sjái sólina allan sólar-
hringinn nokkra daga á sumrin,
eins og gömul sagnarit og frásagn-
ir samtímamanna hans, er komi af
þeim slóðum, beri greinilega vitni
um.“ (J.Jóh. ísl. saga 1,15.)
Hvað var Thule?
Þarna höfum við það svart á
hvítu: „margir" búa á eyju er
nefnist Thule hinum megin við
Bretland. Beda nefnir beinlínis
SAMTÍMAMENN sem koma af
þeim slóðum og segja frá. Þetta
merkir m.ö.o. að EF aldursgrein-
ingin er rétt um 680 e.Kr. þá styð-
ur fornleifafundurinn eindregið
þá tilgátu, að ísland hafi verið
Thule. Beda deyr árið 735; hann
ritar mikið síðustu áratugi lífs
síns, eða um 25—50 árum eftir ár-
ið 680. Þannig gæti ársetningin
vart komið betur heim við orð
Beda prests, og styrkir hún þannig
þá niðurstöðu, að menn frá Bret-
landseyjum hafi komið til íslands
og búið þar nokkurn tíma aldirnar
fyrir meginlandnám norrænna
manna.
Spurningin hefur löngum verið:
HVAÐ VAR THULE? Ýmsir
fræðimenn hafa talið mjög vafa-
samt að þar gæti verið átt við ís-
land. Fundurinn við Breiðafjörð
rennir enn einni stoðinni undir
það, að Beda prestur hafi átt við
Island með framangreindum orð-
Dicuilus og Færeyjar
Annar merkur fræðimaður,
Dicuilus, er starfaði í Frankaríki
hundrað árum eftir Beda prest
samdi rit á latínu um 825, er nefn-
ist De mensura orbis terræ. Jón Jó-
hannesson getur Dicuilusar einnig
í fslendinga sögu sinni (1,15).
„Þar segir (Dicuilus) frá eyjum,
sem eftir lýsingunni að dæma
hljóta að vera Færeyjar. Segir
hann, að þær hafi verið byggðar
írskum einsetumönnum kringum
hundrað ár, en hafi áður verið
óbyggðar frá upphafi heims og séu
nú aftur auðar sökum rána
norskra víkinga. Er af því að ráða,
að írar hafi fundið Færeyjar
snemma á 8. öld eða skömmu fyrr.
Loks fundu þeir land það, sem nú
heitir fsland."
Mat á orðum
Dicuilusar
Orð Dicuilusar um Færeyjar
útiloka ekki byggð á íslandi. Sýn-
ist mér því raunar þveröfugt farið:
Fyrst bæði írskir einsetumenn og
norrænir víkingar sigldu til Fær-
eyja, hefðu þeir getað siglt til ís-
lands. Á þetta við báða aðila. Orð
Jóns Jóh. „loks fundu þeir“ mætti
lesa sem „síðar fundu þeir“, en þá
væri Jón í raun að mótmæla því,
aö Thule Beda prests væri ísland,
og er eigi heimilt að lesa svo
ákveðna söguskoðun út úr slíku
orðalagi. Tekur Jón raunar skýrt
til orða um þetta atriði síðar (s
17): „Um hitt verður ekki sagt,
hvenær írar komu [til íslands]
fyrst.“
Sem vitrum fræðimanni sæmir
heldur Jón Jóhannesson möguleik-
anum opnum.
Dicuilus og Thule
Frægustu lýsingu af Thule er
einmitt að finna í framangreindu
riti Dicuilusar munks. Gefum Jóni
Jóhannessyni enn einu sinni orðið;
svo segir þar (ísl. s. I, 15—16):
í fyrr nefndu riti rekur Dicuilus
nokkuð það, sem Plinius, Isidorus,
Priscianus og Solinus segja um
Thule, og kveður það ávallt óbyggt
(semper deserta). Síðan segir
hann:
„Fyrir þrjátíu árum (þ.e. um
795) sögðu mér klerkar, sem
dvöldust á þessari eyju frá upp-
hafi febrúarmánaðar til upphafs
ágústmánaðar, að ekki aðeins um
sumarsólstöður, heldur einnig
dagana á undan og eftir, sé eins og
sólin feli sig á bak við dálítinn hól
á kveldin, er hún gengur undir,
þannig að ekkert rökkur verði
þessa örstuttu stund og maður
geti gert, hvað sem hann vill, jafn-
vel tínt lýs úr skyrtu, eins og sól
væri á lofti, og ef menn væru þar
uppi á háfjöllum, myndi sól ef til
vill aldrei hverfa þeim. Á miðri
þessari örstuttu stund verður mið-
nætti um miðbik jarðar, og hygg
ég því, að sólarbjarmi sjáist á
hinn bóginn örskamma stund i
Thule um vetrarsólstöður og fá-
eina daga undan og eftir, þegar
miðdegi er á miðri jörðinni. Þess
vegna skjátlist þeim, sem hafa
skrifað, að hafið kringum eyna sé
ísi lagt og stöðugur nóttlaus dagur
sé frá vorjafndægrum til haust-
jafndægra, en sífelld nótt á hinn
bóginn frá haustjafndægrum til
vorjafndægra, því að klerkarnir
sigldu til eyjarinnar á þeim tíma,
er eðlilegt var, að mikill kuldi
væri, og dvöldust þar, og voru þá
dagar og nætur alltaf til skiptis
nema um sumarsólstöðurnar. En
eftir eins dags siglingu frá eynni í
norður fundu þeir frosið haf.“
(nm: Diculi liber de mensura orbis
terræ, Berlin 1879, 42—44.)
Hvað merkir
„margir“?
Samkvæmt orðum Beda prests
um 725 eru „margir“ á Thule; sam-
kvæmt Dicuilusi hundrað árum
síðar er Thule „ávallt óbyggt". Er
Dicuilus þá raunar að vitna í enn
eldri heimildir, en „klerkar" þeir
sem dvöldust á Thule samkvæmt
frásögninni virðast ekki þekkja
þar mannabyggð í skilningi num-
ins lands.
Hitt getur hver sagt sér sjálfur,
að ef menn voru að velta vöngum
yfir því á dögum Dicuilusar, hvort
hafið kringum eyna væri ísi lagt
og svo framvegis, þá hafa gengið
af eynni sagnir — og menn sótt
hana heim. Frásögn Dicuilusar
stangast því i rauninni ekki á við
orð Beda prests.
Spurningin sem vaknar er hins
vegar sú, hvað orðið „margir"
merkti í munni hins brezka klerks.
Ýmsir íslendingar telja sterkar
líkur hníga að því, að hér hafi ver-
ið um þetta leyti keltnesk byggð —
í skilningi „þjóðar" eða allnokk-
urrar búsetu kvenna og barna auk
karla — og hafa þeir Benedikt frá
Hofteigi og Árni óla gerzt helztu
talsmenn þeirrar söguskoðunar.
Kenningarnar um „keltneska
þjóð“ á Islandi fyrir daga hins
norræna landnáms virðast ráða
mestu um þær spurningar, sem
fyrir mig hafa verið lagðar undan-
farið.
Söguskodun
Mínar eigin niðurstöður af
rannsókn menningarfræði,
táknmáls og miðaldalærdóma eru
skýrar: Keltar sigldu hingað fyrir
daga hins norræna landnáms á
síðari hluta 9. aldar. Hitt er þó
e.t.v. enn ljósara, að frásögn Land-
námu af því landnámi, sem þar
frá greinir, eru í meginatriðum
réttar. Þetta tvennt stangast ekki
á. Hvort hér bjó „þjóð“ Kelta fyrir
daga norrænna manna verður
ekki ráðið af þeim gögnum sem ég
hef rýnt; hins vegar er þar að
finna vissar ábendingar þess efn-
is, að við ísland hafi tengzt keltn-
eskar „upprunasagnir", þ.e. þær
sagnir sem venjulega eru nefndar
„goðsagnir" — og benda til land-
töku eða helgunar lands. Um aldur
þessara sagna verður ekki fullyrt
af þeirri einföldu ástæðu, að það
er bein skilgreining á goðsögn að
hún er „tímalaus" — hún hefur í
sér fólginn þann „sannleika" sem
hver þjóðflokkur eða samfélag tel-
ur eilífan og óumbreytanlegan.
Eins og nú standa sakir verða
menn að vega og meta bollalegg-
ingar þeirra er ákveðna „skoðun"
hafa á þessum málum, en að öðru
leyti bíða niðurstöðu fornleifa-
fræðinnar. Fæ ég ekki annað séð
en það væri stórskemmtilegt og
gæfi skáldum yrkisefni, ef hér
fyndist byggð er sýndi búsetu
löngu fyrir „landnám". Þótt lík-
urnar sýnist litlar, eru þær fyrir
hendi. Hversu margir voru „marg-
ir“?
*
Islandssagan
Ástæðan til þess, að vitnað er í
Jón Jóhannesson hér að framan,
er ekki einasta sú, að Jón var
Séð yfir rannsóknarsvæðið
MorgunblaðiS/GÓI
glöggur maður, heldur og hin, að
ýmsir spyrja, hvort skrifa þurfi nú
Islandssöguna upp á nýtt. Ef talað
er um hina hefðbundnu íslands-
sögu, verður Jón Jóhannesson að
teljast verðugur fulltrúi hennar.
Fornleifafundurinn á Dagverð-
arnesi kemur ágæta vel heim við
þá íslandssögu — svo langt sem
hún nær. Það langathyglisverð-
asta við aldursgreininguna 680 —
ef rétt skyldi reynast — er hins
vegar, að hún styður það sem ekki
var áður talið vitað með vissu —
að ísland var THULE Beda prests.
En fleira kynni að breytast, ef
aðrar minjar fyndust svo sem
grafir er geymdu leifar kvenna og
barna, skraut eða annað sem unnt
væri að tímasetja fyrr.
Fyrri aldursgreiningar
í árbók Fornleifafélagsins 1968
(s 11) segja þeir Þorkell Grfmsson
og Þorleifur Einarsson frá aldurs-
greiningum á fornleifum úr