Morgunblaðið - 02.10.1985, Síða 38

es
38
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. OKTÓBER1985
Ný kynslóð
digital optícal tachometer Mocat>t»
■ OMMAMtrWHITf IHSrMHMTt tTO o

SöivDifflmogjyir
<§t
Vesturgötu 16,
sími 13280.

VELA-TENGI
Allar gerðir
Öxull — í — öxul.
Öxull — í — flans.
Flans — í — flans.
Tengiö aldrei stál — í — stál,
hafið eitthvað mjúkt á milli,
ekki skekkju og titring milli
tnkja.
Allar stærðir fastar og frá-
tengjanlegar
SöiymilaQiyigxur
Vesturgötu 16, sími 13280

jKlaeðum og bólstrumj
ígömul húsgögn. Gott«j
.úrval af áklæðum
BÓLSTRUNt
ÁSGRÍMS,
Bergstaðastræti 2,
Sími 16807,
Aðskilnaðarstefnan í Suður-
Afríku í sögulegu samhengi
— eftir Gísla
Gunnarsson
Þessi grein er að nokkru leyti
skrifuð í tilefni þess að í Morgun-
blaðinu 15. september sl. birtust
tvær greinar um Suður-Afríku,
sem ég er ósammála í nokkrum
veigamiklum atriðum. Var önnur
þeirra eftir Guðmund Magnússon
er hin eftir Ólaf Briem og mun ég
fjalla um nokkur atriði í greinum
þessum hér á eftir en mun þó ekki
einskorða mig við þær.
Kynþáttakúgun
og stéttakúgun
í grein sinni fordæmir Guð-
mundur Magnússon aðskilnaðar-
stefnuna í Suður-Afríku og er það
vel. Hann lýsir henni réttilega sem
siðlausu kynþáttahatri. En síðan
gerir hann grundvallarmistök að
dómi mínum: Hann leggur kyn-
þáttakúgun að jöfnu við stéttakúg-
un. Með stéttakúgun á hann ekki
við hrottalega meðferð einnar
erfðastéttar á annarri líkt og ger-
ist oft til dæmis í Indlandi en
erfðastéttaskipulag líkist óneitan-
lega kynþáttaaðskilnaöinum í
Suður-Afriku. Guðmundur á við
sígildu „marxísku" skilgreining-
una á stéttakúgun, nefnilega kúg-
un ríkra á fátækum. Hann lýsir
því hvernig (tiltölulega nýtilkomn-
ir) stjórnarherrar í „svörtu Afr-
íku“ lifa í allsnægtum og veislum
meðan almúginn sveltur. Þessi lýs-
ing er raunar hárrétt, en hann
jafnar þessum hluttekningarskorti
með þeim fátæku við kynþáttakúg-
unina í Suður-Afríku.
Áður en lengra er haldið er rétt
að rifja upp hver þessi kynþátta-
kúgun er: Hver einstaklingur er
ekki dæmdur eftir hæfileikum
sínum, ekki heldur eftir ríkidæmi
sínu eða fátækt, heldur eftir líf-
fræðilegum uppruna og þá einkum
litarhætti. Þeir, sem eru svartir
eða brúnir á hörund eða sannan-
lega áttu foreidra sem voru það,
fá ekki að búa á ákveðnum stöðum,
sinna ákveðnum störfum eða njóta
stjórnmálaréttinda. Þetta er sama
stefnan og sú sem nasisminn
grundvallaðist á. Þótt sum verstu
einkenni þessarar stefnu hafi ör-
lítið verið sniðin af henni á allra
síðustu árum, er aðskilnaðarstefn-
an enn þá hugmyndalegur grund-
völlur ríkjandi stjórnar í Suður-
Afríku.
Skeytingarleysi stjórnvalda og
þeirra ríku gagnvart þjáningum
fátækra en því miður mjög algengt
fyrirbæri bæði nú á dögum og áður
fyrr. Það er langt frá því að slíkt
takmarkist við Afríku. Raunar má
í þessu sambandi minna á ádeilur
margra aðila á svonefndar ríkar
þjóðir „norðursins" fyrir að láta
sig lítt varða vaxandi fátækt al-
mennings „suðursins". Skýrustu
dæmin um fyrirlitningu þeirra
ríku og stjórna þeirra á almúgan-
um er ekki að finna í Afríku heldur
í latnesku Ameríku þar sem bæði
yfirstéttirnar og ójöfnuðurinn eru
gamalgróin fyrirbæri. E.t.v. er
ástandið í Afríku ekki mjög ólíkt
því sem var á íslandi á 18. öld, en
þá skorti stundum talsvert á
+
Kópavogsbúar
Rauöakrossdeild Kópavogs heldur námskeiö í
almennri skyndihjálp. Námskeiöið veröur í mennta-
skólanum í Kópavogi og hefst miðvikudaginn 2.
okt.
Þátttökutilkynningar í síma 46626 og 41382.
samúð stjórnvalda með hungruðu
fólki.
Þannig kvartaði merkisklerkur-
inn Þorsteinn Pétursson á Staðar-
bakka um veisluhöld Bjarna
Halldórssonar sýslumanns á Þing-
eyrum árið 1757: „Þar til var og
boðið þeim helztu verðslegu mönn-
um í héraðinu, jafnvel kvenfólki,
og haldið gestaboð höfðinglegt með
viðhöfn og veizlu kræsilegri... á
þessum háskasamlega eymdar-
tíma, þá svo margur aumingi, sem
varð að kveljast og deyja út af
hungri og vesöld hlaut að hneyksl-
ast á slíku andvaralausu ríkis-
manna sælgæti...“ (Sjálfsævi-
saga síra Þorsteins Péturssonar á
Staðarbakka, bls. 225—226.) Tekið
skal fram að aðalástæðan fyrir
hneykslan Þorsteins á veisluhöld-
um Bjarna sýslumanns var ekki
hungursneyðin í landinu heldur sú
staðreynd að hér var um jólahátíð
að ræða. Bjarni var með merkustu
vaidsmönnum íslenskum á 18. öld,
lögvitur, málsnjall og vel að sér
samkvæmt heimildum.
Það þjónar engum tilgangi að
leggja að jöfnu skeytingarleysi
ríkra gagnvart fátækum og kyn-
þáttastefnuna í Suður-Afríku
nema tilgangurinn sé sá með
samanburðarfræðum að gera sem
minnst úr illsku kynþáttastefn-
Ríkidæmi hvítu Afríku,
fátækt þeirrar svörtu
Guðmundur Magnússon og ólaf-
ur Briem ræða báðir þá staðreynd
að Suður-Afríka er mjög ríkt land
miðað við nágrannalöndin og því
leiti margir svertingjar til Suður-
Afríku í atvinnuleit. Hvorugur
þeirra kemur með nokkra full-
nægjandi skýringu á þessu fyrir-
bæri nema einna helst þá að hvíta
kynþættinum og/eða „hvítum
kapítalisma" hafi tekist miklu
betur að þróast efnahagslega en
þeim svarta. Hvorugur virðist gera
sér grein fyrir því að hér er um
gamalt fyrirbæri að ræða sem
skapaðist meðan nágrannaríki
Suður-Afríku voru ennþá nýlendur
hvítra herraþjóða.
(Guðmundur hnýtir raunar
nýrri kenningu við atvinnuleitar-
skýringuna. Hann segir að þel-
dökkir menntamenn leiti til Suð-
ur-Afríku sem flóttamenn undan
pólitískri kúgun í nágrannaríkjun-
um. Nú er það staðreynd að fjöl-
margir menntamenn af ýmsum
hörundslit hafa flúið frá pólitískri
kúgun í Suður-Afríku til ná-
grannalandanna, en á þá stað-
reynd minnist Guðmundur ekki.
Nú er mikið um stjórnmálaólgu í
allri sunnanverðri Afríku og
skæruliðahreyfingar eru virkar í
nær öllum löndum þessa heims-
hluta þannig að flótti manna til
ákveðins lands segir raunar mjög
lítið eða ekkert um pólitísk gæði
viðtökulandsins en hins vegar
nokkuð um illsku þess lands, sem
flúið er frá.)
En kjarni málsins um „ríkidæmi
hvítu Afríku og fátækt þeirra
svörtu" er þessi: Eftir sigur Eng-
lendinga í Búastríðinu 1902 var
innleitt efnahagskerfi í suðurhluta
Afríku (sem ýmist laut stjórn
Englendinga eða Portúgala), sem
í stórum dráttum hefur haldist
óbreytt síðan.
Á svæðum, sem þá voru aðallega
byggð hvítum mönnum, stofnuðu
völdug auðfélög fyrirtæki, sem allt
frá upphafi studdust mest við
ódýrt vinnuafl svertingja, sem
flutt var „tímabundið" langan veg.
Mest bar á slíkum fyrirtækjum f
námaiðnaði, en Suður-Afríka hef-
ur bestu gull- og demantanámur í
heimi, auk þess sem landið er mjög
ríkt af úraníum. Þess var vandlega
gætt að engin þróun yrði í löndum
þeirra svörtu þannig að engin
samkeppni yrði um vinnuafl
þeirra. Víða voru svertingjar
sviptir jarðnæði sínu, að nokkru
leyti í þeim tilgangi að reka þar
plantekrur í eigu hvítra manna,
en þó fyrst og fremst til að gera
vinnu í námum og verksmiðjum
að eina raunhæfa valkosti þeirra
til að afla sér lífsviðurværis. Þessir
þeldökku verkamenn komu mest
frá heimalöndum svertingja í
hinni eiginlegu Suður-Afríku og
frá Mósambík og þannig er raun
ennþá, þó með þeirri breytingu að
vaxandi hluti verkamannanna
hefur fasta búsetu í nágrenni við
vinnustaðina þrátt fyrir stöðuga
viðleitni bæði stjórnvalda og at-
vinnurekenda að hindra slíkt. Auk
fyrrgreindra landa hafa þeldökkir
verkamenn komið frá Botswana,
núverandi Zimbabwe, Zambíu,
Malawi og fleiri löndum. Margir
forystumenn í baráttu þessara
landa fyrir sjálfstæði á nýlendu-
tímanum höfðu einhvern tíma á
æviskeiði sínu verið námamenn í
Suður-Afríku.
Hvítu frumbyggjarnir í Suður-
Afríku, Búarnir, sem tapað höfðu
styrjöldinni við Breta 1899—1902,
fengu í þessari efnahagsskipan
störf sem eftirlitsmenn og yfir-
menn þeldökku verkamannanna,
m.a. sem verkstjórar og lögreglu-
menn. Þessi skipan mála var lög-
helguð með stofnun samveldis-
landsins Suður-Afríku 1909. Frá
upphafi var litið á það sem sjálf-
sagðan hlut bæði af hálfu Breta
og Búa að eingöngu hvítir menn
hefðu kosningarétt í landinu, enda
var nýlendustefnan þá alls ráð-
andi, en samkvæmt henni þótti
ekkert sjálfsagðara en að örfáir
hvítir menn réðu öllu en þeldökku
íbúarnir litlu eða engu.
Varnarsókn Búanna:
Aðskilnaðarstefnan
Eftir lok síðari heimsstyrjaldar-
innar var kynþáttastefnan ekki
lengur viðtekinn sannleikur í vest-
rænum heimi. Jafnframt hljóp
vöxtur í sjálfstæðishreyfingar í
þriðja heiminum. Þessum „ytri
ógnunum" svöruðu Búarnir, sem
flestir höfðu aðhyllst kenningu
nasismans, með því að taka öll
pólitísk völd í sínar hendur í kosn-
ingum árið 1948. Nýjum straumum
frelsisbaráttu þeldökkra manna
skyldi mætt með harðri gagnsókn
hvítra manna og því var innleidd
í landinu miklu harðari aðskilnað-
arstefna en sú sem áður hafði ríkt.
Þessi nýja stefna var í minna
samræmi við þarfir ríkjandi efna-
hagsskipulags en sú gamla. Þel-
dökkir menn voru reknir úr störf-
um, sem þeir réðu prýðilega við,
og bannað var að mennta þá til
ýmiss konar starfa, þar sem fag-
lærð störf skyldu einungis vera
fyrir hvíta menn.
Efnahagsþróun Suður-Afríku
var ör eftir 1945 af ýmsum orsök-
um: Mikil málmauðæfi í landinu,
mikil erlend fjárfesting og mjög
ódýrt vinnuafl svertingja, sem
haldið var í skefjum með harð-
skeyttu lögregluvaldi. Ágóði fyrir-
tækja var mikill og stór hluti hans
var fjárfestur í landinu. Þessari
efnahagsþróun fylgdi ör tækniþró-
un og eftirspurnin eftir menntuðu
vinnuafli var miklu meiri en hvítir
menn gátu annað. Stjórnvöld
brugðust seint og illa við þessum
vanda. Fyrst var reynt að brúa
bilið með innflutningi hvítra
manna, en það dugði skammt.
Þessu næst var létt vinnuhömlum
á blönduðum kynþáttum. Það var
fyrst á árunum 1970—1975 að farið
var að leyfa alhliða starfsþjájlfun
svertingja. En enn í dag eru fjöl-
mörg störf í Suður-Afríku, sem
þeldökkir menn mega ekki stunda.
Slíkt er óhjákvæmilegur fylgifisk-
ur aðskilnaðarstefnunnar.
Aukin iðnvæðing leiddi til auk-
innar búsetu svertingja á svæðum,
sem samkvæmt lagaákvæðum áttu
aðeins að hýsa hvíta menn. Þannig
varð til borgin Soweto, sem er eins
konar svört hliðarborg við hina
hvítu Johannesarborg. Þetta var
bein afleiðing efnahagsþróunar-
innar í landinu en í hróplegu ósam-
ræmi við pólitísk markmið ríkis-
stjórnarinnar. Þannig hófst núver-
andi byltingarástand í landinu
árið 1978 þegar stjórnvöld fóru að
herða eftirlit með íbúum Soweto
8t.d. með því að hóta því að flytja
þaðan börn og maka verkafólks-
ins). Þessi atlaga stjórnvalda mis-
tókst, atburðurinn hvatti svert-
ingjana til dáða og þeir hafa síðan
verið í sókn, þótt árangur sé enn
þá lítill. Viðbrögð stjórnvalda hafa
oftast verið aukin harka, enda er
hugmyndagrundvöllur þeirra enn
þá óbreyttur, nefnilega sá að hvíti
kynstofninn skuli ráða enda sé
hann æðri þeim svarta. Einstaka
sinnum hefur verið látið undan,
en þá venjulega allt of seint.
Hvernig byggðist
Suður-Afríka og
söguskoðun Búanna
íslendingar vita yfirleitt lítið
um sögu Suður-Afríku og ólafur
Briem gerir í grein sinni tilraun
til að bæta nokkuð úr þeirri van-
þekkingu. Því miður byggir Ólafur
frásögn sína á „opinberum" sögu-
skoðunum Búanna, sem taka fyrst
og fremst mið af því sem er hent-
ugt í stjórnmálabaráttunni hverju
sinni og eru oft í ósamræmi við
viðurkenndar sögulegar rannsókn-
ir. Raunar eru margar slíkar rann-
sóknir nánast bannvara í Suður-
Afríku ef undanskildar eru tiltölu-
lega einangraðar deildir enskra
háskóla í landinu. Hér má nefna
dæmi úr fólksfjöldafræðinni
(demografíunni). Hlutlægar rann-
sóknir á uppruna Búanna hafa
leitt í ljós að um 7% forfeðra
þeirra og formæðra voru þeldökk
á hörund. Þessi staðreynd er þeim
eðhlega mjög viðkvæmt mál og
nefna þeir hana kommúniska lygi
Breta og svertingja. (Búarnir vita
raunar meira um þetta atriði en
þeir vilja vera láta, sbr. margra
áratuga viðleitni þeirra við „að
hreinsa eigin kynstofn": Fæðist
barn af Búakyni með fullbrúnan
hörundslit er það tekið af foreldr-
unum og sett á uppeldisheimili
fyrir blandaða kynþætti.
Samkvæmt opinberri sagnfræði
Búanna fluttu evrópskir forfeður
þeirra og forfeður svertingjanna
um svipað leyti til landsvæðis þess,
sem nú myndar Suður-Afríku og
þau svæði, sem Búarnir settust að
í, voru nokkurs konar ónumið land.
Síðan gerðist það, eins og Ólafur
Briem orðar það, að „hvítir og
svartir mættust á miðri leið, hvítir
á norðurleið en svartir á suðurleið
og um varð að ræða árekstur
tveggja ólíkra menningarhópa".
Þessi sagnfræði er röng í einu
veigamiklu atriði: Nær öll þau
svæði í Suður-Afríku, sem hentug
voru til akuryrkju, voru þegar
fyrir 900—1000 árum byggð
Bantúþjóðum (svertingjum).
Helsta undantekningin var vestan-
verð suðurströndin og suðvestur-
hlutinn, sem þá voru byggð hirð-
ingjum af Khoi kynþættinum, sem
meðal Evrópumanna hafa verið
nefndir Hottentottar. Þeir síðar-
nefndu stóðu á lægra menningar-
og tæknistigi og voru miklu fá-
mennari en Bantúþjóðirnar.
Á seinni hluta 17. aldar settust
forfeður Búanna að í nágrenni
núverandi Höfðaborgar á suðvest-
urodda landsins. Þeir hófu þar
blómlegan búskap, einkum í kvik-
fjárrækt. Milli þeirra og byggða
Bantúþjóðanna voru víðáttumikil
landsvæði, sem yfirleitt voru frem-
ur óhentug til akuryrkju vegna
þess hve loftslagið var þurrt. Þar
reikuðu um hirðingjar Khoi fólks-
ins með búsmala sinn. Lendur