Morgunblaðið - 10.11.1985, Blaðsíða 54

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR10. NÓVEMBER1985
J
54
i
Norðbegasti varðturninn meðfram
járntjaldinu.

Við norðurmörk
Járntjaldsins
\> Fyrir 45 árum var nafnið Petsamo
á allra vörum hér á landi, en 15.
október 1940 lagðist strandferða-
skipiö Esja að bryggju í Reykjavík
með 258 íslendinga innanborðs,
sem höfðu oröið innlyksa í Evrópu
þegar síðari heimsstyrjöidin skall
á rúmu ári áður. Farþegana hafði
skipið sótt til fínnska hafnar-
bæjarins Petsamo í samnefndu
héraði nyrzt í Finnlandi, um 100
km fyrir norð-vestan Murmansk
í Sovétríkjunum.
Nú er Petsamo ekki lengur
fínnskt sjávarþorp, því bærinn og
héraðið allt voru innlimuð í Sovét-
ríkin í styrjaldarlok, og Petsamo
nefnist nú Pechenga.
Fyrir nokkru heimsótti sænski
blaðamaðurinn Svante Lidén
Kirkenes og Grense Jakobselv,
sem eru norsk byggðarlög við
nyrztu mörk Noregs og Sovétríkj-
anna þar sem áður skildi á milli
Noregs og Petsamo í Finnlandi.

Olaug Hanslien, póstmeistari \ Grense Jakobselv, reðir við greinar-
höfund um lífíð í gamla daga.
í för með Svante Lidén var Ijós-
myndarinn Kurt Pettersson, og
hafa þeir félagar heimilað Mbl.
birtingu á þessari frásögn og
myndum úr ferðinni.
Svante Lidén er mörgum íslend-
ingum kunnur, því árin 1974—77
dvaldist hann hér á landi, starfaði
í Vestmannaeyjum árið eftir eld-
gosið þar, og stundaði íslenzku-
nám við Háskóla íslands 1975—
76. Hann hefur blaðamennsku í
blóðinu, því báðir foreldrar hans
voru blaðamenn, og starfaði við
blöð og tímarit í Svíþjóð áður en
hann fór að vinna sjálfstætt.
Lidén er nú 33 ára, en um tvítugt,
á árunum 1971—73, ferðaðist
hann mikið um Mið-Austurlönd,
Norður-Afríku, Afghanistan, Ind-
land og Nepal auk fleiri Austur-
landa, og árið 1979 ferðaðist hann
ásamt konu sinni um Suður-
Ameríku, þar sem þau fóru meðal
annars uppeftir Amazonfljóti.
1 skaldur vindur lemur
andlit mitt
Himinninn er blýgrár og élin
nálgast ört úr austri.
Nú þyrlast þau um rússneska
varðturninn og skyndilega hverfur
allt í myrkrið og skafrenninginn.
Ég er staddur við girðingu uppi
í Norður Noregi. Á 70. breiddar-
gráðu, örstutt frá íshafinu.
Staðurinn þar sem ég stend og
skelf af kulda liggur austar en
Istanbul. Austar er ekki unnt að
komast í Vestur Evrópu. Stað-
reyndin er að ég kæmist ekki svo
mikið sem einum metra lengra.
Girðingin fyrir framan mig
markar nefnilega endalokin.
Endalok frjálsra ferða, endalok
málfrelsis, endalok frjálsrar hugs-
unar. Endalok frjálsrar tilveru.
Fimmtíu, eða sennilega 75 metr-
um lengra, handan girðingarinnar,
er önnur girðing. Sú sem Rússarnir
komu upp þegar þeir stálu þessum
hluta Finnlands eftir stríðið.
V
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR10. NÓVEMBER1985
55
Austur Evrópu fengið að sann-
reyna þar sem þeir héngu sundur-
skotnir og sprengdir í gaddavírn-
um og fundu lífið fjara út. Saman-
borið við fáránleika Járntjaldsins
í Þýzkalandi, lætur það lítið yfir
sér þar sem það skríður fyrst upp
úr í shafinu við Jakobselv.
En ástæðan fyrir því hve þama
er tiltölulega friðsælt er einfald-
lega sú að Rússarnir hafa tæmt
svaeðið af fólki, að þar eru ekki
uiargir óbreyttir borgarar sem
beir þurfa að gæta. Svæðið austur-
undan, í áttina að Petsamo, gömlu
finnsku íshafshafnarinnar, og
Murmansk er allt einar risastórar
berbúðir.
Á bak við hæðirnar fyrir handan
hafa Rússamir komið fyrir kjarn-
°rkueldflaugum sínum. Þangað er
einnig beint stórum hluta eld-
flauga NATO.
Ef einhverntíma kæmi til átaka
milli stóreldanna mundu víga-
flaugamar, SS20, Pershing og
Húsið í Stóraskógi, þar sem Rússar
og Norðmenn ræða landamæradeild-
ur sínar.
flytja. Hún minnist þess hvernig
það var áður fyrr, þegar landa-
mæri voru bara eitthvað sem stóð
í landakortabókum.
„Áður gátum við skroppið yfir
ána hvenær sem við vildum," segir
hún. „Og það gerðum við oft, enda
bjuggu vinir okkar og nágrannar
hinum megin.
„Þeir áttu í gífurlegum erfiðleik-
um í stríðinu. Fyrst hröktu Þjóð-
verjarnir þá burt. Seinna, þegar
þeir voguðu sér að snúa aftur, leið
ekki á löngu þar til þeir áttu fótum
sínum fjör að launa á flóttanum
undan Rússum.
„Bæir þeirra voru brenndir til
grunna og voru aldrei byggðir upp
á ný. Rússar hleyptu engum nema
hermönnum inn á svæðið.
„Nú eru þeir dreifðir um Finn-
land og Svíþjóð. En ennþá gerist
Rússarnir ættu sjálfir eftir að
setja lokið svona kyrfilega á. Einu
tilfinningar okkar voru léttir yfir
að hörmungunum væri loksins
lokið.“
„Við urðum ekki svo mikið vör
við Rússana," segir Sigrun kona
hans. „Þeir voru rólegir og þrifa-
legir.“
En þegar þeir fóru á brott
skelltu þeir sannarlega hurðinni í
lás á eftir sér.
Bændurnir við landamærin
höfðu alltaf leyft skepnum sínum
að ráfa að vild um gróðurlítil beit-
arlöndin. Og vissulega kom það
fyrir einnig eftir stríðið að kýrnar
ráfuðu yfir landamærin. En rúss-
arnir sáu til þess að það gerðist
aðeins einu sinni. Við endurtekið
brot voru kýrnar gerðar upptækar
og lentu í kjötgeymslum Rússanna.
Samarnir á austurbakkanum voru
hraktir á brott og fengu óumbeðið
hæli í nánd við Sevettijárvi norð-
anvið Enari fenin í Finnlandi.
Nú á dögum eru einu reglu-
bundnu samskiptin yfir landa-
mærin þau sem fara milli landa-
mæravarðanna beggja vegna
gaddavírsins. Fulltrúar rússnesku
og norsku varðanna hittast Nor-
egsmegin í sérstöku fundarhúsi í
Storskog.
Öllu verra og hátíðlegra er það
þegar rússnesku pótintátarnir
koma langt að. Þeir koma í fullum
skrúða og tekur heiðursvörður frá
norska hernum á móti þeim.
Út af fyrir sig getur virzt sem
verið sé að fjalla um smámuni.
En í augum Rússa eru mál sem
varða yfirráðasvæði heilags Rúss-
lands, ekkert til að gera grín að.
í vorleysingunum verður rennsl-
ið í Jakobselv svo mikið að það
getur hrifið með sér brot úr ár-
bökkunum. Til að koma í veg fyrir
landeyðinguna hafa bæði Rússar
og Norðmenn styrkt bakkana. En
það hefur ekki alltaf nægt.
Með nákvæmum mælitækjum er
mældur hver sentimetri sem áin
hrífur burt. Svo er sezt að samn-
ingum um endurskoðun á landa-
mærunum. Bara á þessu ári hafa
fulltrúar beggja aðila komið 40
sinnum saman við samningaborðið
í Storskog.
Rússarnir geta sofið rólegir á
næturnar; þeim hafa verið bættir
fáum ekki ólöglegan bakgrunn á
myndina. Augu rússnesku landa-
mæravarðanna eru eins og á stilk-
um þegar Kurt fetar sig varlega
afturábak inn á landræmuna milli
varðstöðvanna þar til hann er
kominn með hælinn nákvæmlega
á, eða ef til vill aðeins yfir, sjálfa
markalínuna.
Þótt bannað sé að taka myndir
yfir landamærin er enn leyfilegt
að horfa og hlusta.
Rétt fyrir sólsetur förum við
með Olaug póstmeistara í Jakob-
selv niður að árbakkanum.
Það er blautt þarna í kjarrinu
og gamla konan getur ekki farið
of langt. En jafnvel þó hún væri
fær um það, kæmist hún ekki;
landamærin eru fyrir. Og handan
við ána, sem hér er innan við tíu
metra breið, stendur rauði og
græni rússneski landamærastaur-
inn, ógreinilegur í myrkrinu.
Allt í einu heyrum við í vörubíl.
Hljóðið kemur að handan. Við
göngum á hljóðið, og innan
skamms heyrum við hamarshögg
og raddir þarna inni í kjarrinu.
Hálfsmíðaður mænir stendur
þarna upp milli trjánna við bugð-
una. Þó við ekki skiljum hvað
Rússarnir segja, og sjáum þá ekkl
heldur, heyrum við vel til þeirra.
Eft'r nokkrar mínútur er vörubíll-
Noregsmegin eru nokkur hús á
stangli. Þar búa nú aðallega gam-
almenni. En margir eru dánir, og
flest unga fólkið hefur flutzt á
brott.
Nágrannarnir og vinirnir hand-
an Jakobsárinnar eru horfr.ir. Þeir
voru hraktir á brott fyrir 45 árum.
Eystribakkar Jakobsárinnar eru
nú jafn dauðir og auðnir Síberíu.
Kaldir varðturnarnir standa
eins og sorgleg tákn mótmæla gegn
breyttum tímum.
Héðan teygja þeir sig suðureftir
eins og morknar tennur í 8.000
kílómetra breiðum daunillum
kjafti. Niður eftir því Finnlandi
sem hersveitir Stalíns bútuðu nið-
ur, framhjá gömlu frjálsu sigl-
ingaleiðunum undan Eistlandi,
Lettlandi og Litháen. Eins og risa-
stór öxi hefur línan klofið Þýzka-
land í tvo hluta. 1 kvöldsólinni
varpa turnarnir skuggum sínum á
Tékkóslóvakíu, Ungverjaland,
Rúmeníu og Búlgaríu.
Oséð sveigja landamærin austur
á bóginn út yfir Svarta hafið og
taka land á ný austan við Tyrkland
°g liggja þaðan austur fyrir fjallið
niikla Ararat þar sem örkin hans
Nóa strandaði eitt sinn.
Landamærin eru helmingi
lengri en kínverski múrinn og
óendanlega miklu erfiðari yfir-
ferðar. Það hafa hundruð borgara
hvað þær nú allar heita, fljúga
eins og banvænir farfuglahópar í
báðar áttir yfir Jakobselv. Ekkert
er að sjá af þessari ógnun. Enn sem
komið er ríkir friðurinn, eða öllu
heldur auðnin í þessu undarlega
umhverfi þar sem enginn getur
hreyft sig nema í þrjár áttir. Að
minnsta kosti ekki án vegabréfs-
áritunar og sérstakrar heimildar
útgefinni í Moskvu.
Við Storskog, nokkrum tugum
kílómetra fyrir sunnan Jakobselv,
eru vegamót. Þar er kröpp vinstri
beygja á þjóðvegi 886. Sé þess í
stað haldið beint áfram er strax
komið inn á rússnesku freðmýr-
arnar eftir svo sem hundrað metra
ferð.
Eftir þeim vegi hossast um 3.000
ferðamenn árlega í langferðabíl-
um, og er þeirra vel gætt. Flestir
eru að fara í helgarferðir til
Murmansk.
Fyrir handan er þðgnin yfirleitt
ríkjandi. Þaðan kemur enginn
utan einstaka sinnum hópferðabif-
reið með íþróttafólk. En nokkru
norðar, við sjóinn, hefur allt verið
með kyrrum kjörum frá því Rússar
kölluðu her sinn heim frá Norður
Noregi eftir stríð.
Olaug Hanslien rekur pósthúsið
í Jakobselv. Hún hefur alltaf búið
hér og getur ekki hugsað sér að
það að þeir koma til baka. Þá
stöndum við hljóðlát saman úti á
túni og horfum yfir á gömlu eig-
urnar.
„Þeir fella tár, og við reynum
að hugga eftir beztu getu. En hvað
stoða orð? Orð breyta engu.“
Rússarnir komu til Norður
Noregs sem bjargvættir. I ná-
grenni við Kirkenes, eina norska
byggðalagsins sem máli skipti
þarna norðurfrá, voru bardagarnir
harðir og miskunnarlausir. Náman
í Kirkenes var hernaðarlega mikil-
væg, og Þjóðverjarnir ætluðu ekkl
að láta hana af hendi átakalaust.
Meðan á lokaátökunum stóð höfðu
allir íbúarnir flúið inn í stóru
námugöngin, sem liggja inn í fjall-
ið. Allir óttuðust þrálátan orðróm
um að á flótta sínum ætluðu naz-
istarnir að sprengja þá í tætlur.
„Það leið ekki meira en stundar-
fjórðungur frá því við sáum síðasta
Þjóðverjann forða sér þar til menn
úr norsku andspyrnuhreyfingunni
frá Kirkenes komu inn námugöng-
in og báru rússneskan hershöfð-
ingja á gullstól," segir Harald
Stenby fyrrum smiður og vörubíl-
stjóri sem þarna var.
„Þegar við stóðum þarna með
tárvot augu og sungum „Inter-
nasjónalinn" — eftir beztu getu —
hefði enginn getað trúað því að
Harald og Sigrun Stenby í Kirkjunesi skoða myndir frá Petsamo og Boris
Gleb, en þangað geta þau aldrei farið þrátt fyrir nálægðina.
upp þeir 25 metrar sem áin hefur
hrifsað til sín af rússnesku yfir-
ráðasvæði.
Þegar mikið liggur við er beint
símasamband milli varðstöðvanna
beggja vegna landamæranna.
„Það notum við nokkuð oft,“
segir Knut Tharaldsen liðsforingi.
„En ef satt skal segja er það aðal-
lega til að láta vita að langferða-
bíllinn eða einhver vörubifreið séu
á leiðinn yfir.
Og svo hringja auðvitað Rúss-
arnjr og skammast þegar sumar-
ferðalangarnir hoppa yfir girðing-
una og hlaupa um og busla í ánni.
Eða yfir því að verið sé að taka
ljósmyndir af rússnesku yfirráða-
svæði!"
Það er nefnilega stranglega
bannað að ljósmynda rússneskan
gaddavír frá NATO-landinu Nor-
egi, og við liggur allt að þriggja
mánaða fangelsi. Og það eru Norð-
menn sem stinga afbrotamönnun-
um inn!
Staðreyndin er sú að þetta er
svo viðkvæmt mál að þarna hefur
verið gerður sérstakur pallur úr
steinsteypu sem má standa á og
taka myndir, en aðeins þangað sem
örvarnar benda (þær eru einnig
markaðar í steypuna) svo ekkert
rússneskt sé með á myndinni.
Tharaldsen liðsforingi gengur
með okkur áleiðis til Rússlands.
Þegar við tökum mynd af hliðinu
á landamærunum, verðum við að
gera það Rússlandsmegin svo við
inn ræstur á ný og honum ekið á
brott. Nóttin og þögnin leggjast
yfir freðmýrina.
Þegar við erum komin upp á
veginn á ný og ætlum að fara að
kveðja Olaug, býður hún upp á
kaffi.
Hún hefur náð í örlítinn trékross
með litlum kristalli í miðjunni.
Þegar honum er haldið upp að ljós-
inu og kíkt er gegnum kristalinn
birtist þar mynd af gömlu kirkj-
unni í Petsamo!
„Við vorum vön að skreppa
stundum yfir fjallið til kirkjunnar.
Á veturna var það sérstaklega
skemmtilegt, því þá fórum við á
hreindýrasleða.
Krossinn keypti ég til minningar
árið 1939. Þá hefði ég aldrei trúað
því að það væri í síðasta skiptið
sem ég fengi að fara þangað. Það
er styttra til Petsamo en til Kirke-
nes, en bærinn gæti nú eins verið
hinum megin á hnettinum.“
Olaug þagnar um stund, svo fer
hún á ný að tala um hvernig þetta
var áður, hvernig hún og félagar
hennar léku sér með unglingunum
handan árinnar. Um hvernig þau
létu sig dreyma um að ferðast
austur á bóginn. Og um það hvern-
ig var hrottalega kippt fótunum
undan tilveru hennar fyrir 40
árum með gaddavírsgirðingu rétt
við útidyr hennar...
Eftir: Svante Lidén
Ljósm.: Kurt Pettersson