Morgunblaðið - 08.12.1985, Síða 38

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. DESEMBER1985

Um
jólasveina,
Grýlu
________og
Leppalúða
sér á grein. Morgunblaðið/Árni Sæberg
Í
segir svo frá því að aðaliðja Grýlu
sé að afla fæðu í hinn óseðjandi
maga sjálfrar sín, barna sinna og
bónda. Eftirlætismatur hennar er
barnaket, einkum af óþægum
börnum, en einnig gat hún þegið
fullvaxna menn og raunar flest það
kjötmeti sem að kjafti kom. Um
jólin kom hún einkum á þá bæi
þar sem hún heyrði börn ærslast
eða hrína og bauðst þá til að losa
húsmóðurina við þau. Hins vegar
var þýðingarlaust fyrir hana að
ætla að ná þægu börnunum." AÞ
sögn Árna á Grýla margt frænd-
fólk á hinum Norðurlöndunum og
suður um Evrópu, en ekkert þeirra
mun þó vera eins hrikalegt eftír
lýsingum að dæma.
Um Grýlu er sagt að hún ha|j
verið þrígift, en frægastur eigin-
manna hennar var Leppalúði. í
þjóðsögum Jóns Árnasonar segir
að hann hafi verið henni samboð-
inn í öllum háttum, en kannski
ekki verið fullt eins skrímslislegur.
Jólasveinanna er fyrst getið í fyrr-
nefndu Grýlukvæði frá 17. öld og
eru þeir þar taldir synir Grýlu og
Leppalúða:
Bornin eiga þau bæði saman
brjósthörðogþrá.
Af þeim eru jélasveinar,
börn þekkja þá.
Af þeim eru jólasveinar,
jötnar á hæð.
ðll er þessi illskuþjóðin
ungbðrnum skæð.
Símon segir frá því, að í sumum
sögum sé því gert skóna að Grýla
hafi átt jólasveinana áður en hún
giftist Leppalúða, en ekki sé þó
nánar greint frá faðerni þeirra. Á
19. öld var svo farið að efast um
að þeir væru synir Grýlu, og þeir
voru þá ekki lengur taldir éta börn
þó þeir væru hrekkjóttir og ættu
það til að vera illkvittnir. Árni
Björnsson segir að þá hafi menn
líka hætt að telja jólasveinana
tröllslega. Þeir hafi miklu fremur
verið taldir stórir, ljótir og lura-
legir og helst klæddir í gamaldags
og luraleg bændaföt.
Níu eöa þrettán?
Jólasveinarnir eru ýmist taldir
vera þrettán eða níu talsins. í þjóð-
sögum Jóns Árnasonar segir að
því séu jólasveinar þrettán, að
hinn fyrsti komi þrettán dögum
fyrir jól og síðan einn á dag og sá
síðasti komi á aðfangadag. Á jóla-
dag haldi fyrsti jólasveinninn aft-
ur til heimkynna sinna og svo hver
af öðrum, hinn síðasti á þrettánda
dag jóla. Jólasveinarnir hafa verið,
eins og foreldrarnir, hafðir til að
hræða börn með, en einkum um
jólaleytið. Áttu þeir þá að koma
af fjöllum ofan til mannabyggða,
og höfðu í frammi þá hrekki sem
ihver þeirra tamdi sér, og flest
Grýla við eldamennsku. Hún var, eins og Þvörusleikir og Þvörusleikir á leið til byggða.
Stúfur, fengin að láni úr Rammagerðinni.
Þarna hefur Stúfur tyllt
Islensku jólasveinarnir
standa enn föstum fótum
„Jólanissarnir“ voru
afar lágir vexti og
vinalegir ef vel var
gert við þá. Þeir
hefndu sín hins veg-
ar rækilega ef svo
var ekki gert.
„Menn um allar jarðir
hafa frá örófi alda
haldið hátíð um þetta
leyti árs. Á Norður-
löndum hefur þessi
hátíð verið kölluð jól
frá því löngu fyrir
kristnitöku, en það er
talið að til forna hafi
þessi hátíð tengst sól-
hvörfum. Jólin hafi
jafnvel verið haldin f
tvennu Iagi: fyrri jólin
hafi verið haldin til að
kalla á sólina í
skammdeginu og þau
síðari til að fagna
endurkomu hennar.
Þannig hafi verið um
eins konar frjósemis-
hátíð að ræða.
Ekki var með vissu
vitað hvenær á ár-
inu fæðing Krists
átti sér stað og í
frumkristni var
meiri áhersla lögð á
dauðann og upprisuna en sjálfan
fæðingardaginn. Það er svo ekki
fyrr en á fjórðu og fimmtu öld að
kristnir menn fara að halda dag-
inn hátíðlegan, fyrst þann 6. jan-
úar og síðar var hann ákveðinn 25.
desember. Sá dagur var sólhvarfa-
dagurinn samkvæmt júlíanska
tímatalinu og þannig fór fæðingar-
hátíð Krists saman við hina fornu
sólrisu- eða frjósemishátíð. Það
yrði of langt mál að rekja þessar
hugmyndir nánar hér, en óhætt
er að segja að enn lifir samt mikið
af fornum siðum og venjum sem
heiðnum jólum tengdust." Þetta
eru orð Símons Jóns Jóhannsson-
ar, þjóðfræðings. Hann var feng-
inn til að segja undan og ofan af
Símon Jón Jóhannsson
jólasiðum, þá aðailega þvi sem
tengist íslensku jólasveinunum,
Grýlu og Leppalúða sem og jóla-
nissunum" er eiga heimkynni sín
á hinum Norðurlöndunum. í þess-
ari grein er einnig stuðst við bækur
Árna Björnssonar, þjóðháttafræð-
ings, Jól á fslandi, I jólaskapi, og
Sögu daganna, svo og þjóðsögur
Jóns Árnasonar.
„í þjóðsögunum er málum þann-
ig háttað að allar vættir fara af
stað þegar myndast einhvers kon-
ar tómarúm milli tveggja tímabila.
Alkunna er að þær fara af stað
um miðnætti, og þó allar vættir
fari af stað um jólin tengist það
kannski frekar því að um ákveðin
tímamót er að ræða. Sólin byrjar
að hækka á lofti og einnig að árið
er liðið og nýtt að hefjast. Þetta
gengur í gegnum allar þjóðsögur,"
segir Símon. Mikið hefur verið
ritað og rætt um uppruna orðsins
jól, en ekki hefur tekist að finna
neina einhlíta skýringu á frum-
merkingu þess. „í þessu sambandi
hafa verið nefndar nokkrar skýr-
ingar. f ensku er til orðið yule, sem
þýðir jól, og í gotnesku er til mán-
aðarheitið jiuleis, sem er sama
orðið og íslenska mánaðarheitið
ýlir. Einnig hafa verið nefndar
skýringar eins og sú að jól sé rót-
skylt orðinu öl og merki þá veisla,
og einnig hefur verið talað um að
orðið sé skylt enska orðinu jolly
og merki þá skemmtun," segir
hann.
Um íslensku jólasveinana segir
Símon fyrst að þeir séu meira í
ætt við tröll og álfa en rauðklæddi
jólasveinninn í dag. „Upphaflega
voru þeir hræðileg fyrirbæri í
þjóðtrúnni — jafnvel orðaðir við
mannát. Þetta hefur þó mikið
breyst, þeir milduðust eins og
margir gera með árunum og urðu
saklausir hrekkjalómar. Þetta er
þekkt fyrirbæri í þjóðtrúnni. Hún
mildast gjarnan með árunum og
aukinni þekkingu á hlutunum.
Hins vegar er ekki vitað hvað jóla-
sveinarnir eru gamlir í þjóðtrúnni,
en í Grýlukvæði frá 17. öld eru
þeir taldir synir Grýlu og Leppa-
lúða og fram kemur að þeir hafi
verið í útliti eins og hálfgerð tröll.“
Grýla og Leppalúði
„í þjóðsögum Jóns Árnasonar,
sem hann byrjaði að safna með
Magnúsi Grímssyni um miðja síð-
ustu öld og gefnar voru út á árun-
um 1862—1864, segir að fyrr á
öldum hafi farið miklar sögur af
Grýlu og manni hennar Leppalúða,
en einkum þó af henni. Þar segir
að þau hjónin hafi bæði átt að
vera tröll, og þá einnig mannætur,
sem einkum sóttust eftir börnum,"
segir Símon. Um þetta segir Jón
meðal annars: „En eftir að farið
var að hætta að hræða börn í
uppvextinum með ýmsu móti, hef-
ur Grýlutrúin lagst mjög fyrir,
óðal; því Grýla var mest höfð til
að fæla börn með henni frá ógangi
og ærslum, og því var orðið grýla
þegar í Sturlungu haft um tröll-
konu eða óvætt sem öðrum stendur
ógn af, og grýlur um ógnanir."
Skrautlegar lýsingar eru til af út-
liti Grýlu og tekur Jón sem dæmi
m.a. þessa þulu:
„Grýla reið fyrir ofan garð,
hafði hala fimmtán,
en á hverjum hala hundrað belgi,
en í hverjum belgi börn tuttugu."
Árni Björnsson, þjóðháttafræð-
ingur, sem mikið hefur ritað um
jól og jólahefðir á íslandi, segir í
bók sinni I jólaskapi, sem gefin
var út af bókaútgáfunni Bjöllunni
árið 1983, að það hafi hins vegar
ekki verið fyrr en á 17. öld sem
Grýla var fyrst bendluð við jólin.
Árni segir að margar herfilegar
lýsingar séu til á Grýlu í þjóðsög-
um og hefur hann tekið þær saman
í eftirfarandi lýsingu: „Grýla hefur
ýmist þrjá eða þrjú hundruð hausa
og þrenn augu í hverju höfði. Hún
tekur börn og stingur þeim í stóran
poka eða gráan belg. Hún hefur
kartnögl á hverjum fingri, helblá
augu í hnakkanum og horn eins
og geit. Eyrun lafa ofan á axlir
og eru áföst við nefið að framan.
Hún er skeggjuð um hökuna, og
fer skeggið ekki betur en hnýtt
earn á vef, og þar hangir auk þess
við bót eða flóki. Tennur hennar
eru eins og ofnbrunnið grjót.
Aðrir segja að hvert þriggja
höfða hennar sé eins stórt og á
miðaldra kú, augun eins og elds-
glóðir, kinnbeinin kolgrá og kjaft-
urinn eins og á tík. Hún hefur
hrútsnef, þrútið og blátt og í átján
hlykkjum. Þá hefur hún hárstrý,
kolsvart og kleprótt, sem nær ofan
fyrir kjaft, en tvær skögultennur
ná ofan fyrir höku. Samvaxin sex
eyru hennar ná ofan á læri og eru
sauðgrá. Hökuskeggið er útbíað í
mjólk, hendurnar kolsvartar og
stórar eins og kálfskrof." Árni