Morgunblaðið - 22.02.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. FEBRÚAR1986

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 40 kr. eintakiö.
Stjórnvöld
o g þegnar
Sveitarfélög eru elzta form
samfélagslegrar stjómunar
hér á landi. Heimildir eru til um
hreppa, sem landsbyggð var skipt
í, áður en hið foma þjóðveldi var
formlega stofnað. Á vegum þess-
ara fomu hreppa varð til fyrsti
vísir að tryggingum, sem sögur
fara af hjá germönskum þjóðum.
Þegar bær brann eða búsmali féll
var bótaskylda hjá búendum
hreppsins. Sveitarfélögin eru enn
í dag það stjómvald, sem næst
stendur þegnunum. Sveitarstjóm-
ir þekkja staðbundnar aðstáeður
betur en fjarlægara stjómvald,
ríkisvaldið, sem og vilja og þarfír
þegnanna. Þær em því betur í
stakk búnar bæði til að mæta
þessum þörfum og annast sljóm-
un og samfélagslegar fram-
kvæmdir á þann veg, að skatt-
peningar skili sem mestum
árangri.
Verkefnaskipting ríkis og sveit-
arfélaga hefur verið viðvarandi
umræðu- og ágreiningsefni. Nú
hefur verið lagt fram frumvarp
til laga um sveitarstjómarmál,
sem menn em ekki á eitt sáttir
um, frekar en fyrri daginn. Það
þarf endurskoðunar við um sitt
hvað, en í 6. grein þess, sem er
stefnumarkandi, er kjami málsins
settur fram:
„Sveitarfélög skulu hafa með
höndum verkefni, sem ráðast af
staðbundnum þörfum og viðhorf-
um og þar sem ætla má, að þekk-
ing á aðstæðum ásamt frumkvæði
heimamanna leiði til betri þjón-
ustu fyrir þá en miðstýring af
hálfu ríkisvaldsins.
Sveitarfélög skulu hafa sjálf-
stæða tekjustofna og sjálfsforræði
um gjaldskrá eigin fyrirtækja og
stofnana til þess að mæta kostnaði
við framkvæmd þeirra verkefna,
sem þau annast."
Breytingar á verkefnaskiptingu
hafa meðal annars strandað á
því, að erfítt er að fínna eina
lausn, sem henti öllum sveitarfé-
lögum, stómm og smáum. Tekjur
sveitarsjóða eru afar mismunandi.
Bjöm Friðfínnsson, formaður
Sambands ísl. sveitarfélaga, getur
þess í Sveitarstjómarmálum, að
árið 1984 hafí tekjur sveitarfélaga
numið frá sex til þijátíu og fjögur
þúsund krónum á íbúa. í ljósi
þessa telja ýmsir sveitarstjómar-
menn, “að hafa verði fleiri en eina
lausn á verkefnaskiptingunni, að
minnsta kosti þar til tekizt hefur
að styrlg'a sveitarfélögin með
samrunaþeirra . . .“.
Þá er ljóst að breytingar á
verkefnaskiptingu ríkis og sveit-
arfélaga, sem felast í því að sveit-
arfélögin taki við fleiri verkefnum,
verða að haldast í hendur við
breytingar á tekjustofnalögum.
Sveitarstjómarmenn rökstyðja
gjaman þessar breytingar með
því, að saman eigi að fara ákvörð-
un og framkvæmd verkefnis og
fjármálaleg ábyrgð. Forðast beri
það fyrirkomulag, „að einn aðili
eyði, en annar greiði".
Það kemur og fram hjá Bimi
Friðfínnssyni í Sveitarstjómar-
málum, að sveitarstjómasam-
bandið telur skynsamlegt að gera
áætlun til nokkurra ára um breyt-
ingar á verkefnaskiptingunni.
Breytingar þarfnist undirbúnings,
breytinga á löggjöf, skipulags-
vinnu, samninga um samstarf
sveitarfélaga o.s.frv. Því fari bet-
ur að breytingamar, sem að er
stefnt, komi til framkvæmda í
áföngum.
Meðal verkefna, sem rætt er
um, eru heilbrigðismál, skólamál,
félagsmál og íþrótta- og æsku-
lýðsmál. Hugmyndir eru uppi um
að sveitarfélög taki t.d. við heilsu-
gæzlustöðvum, þó þannig, að fá-
menn sveitarfélög fái áfram
rekstrarstuðning frá ríkissjóði. Á
móti komi samsvarandi niðurfell-
ing á greiðsluskyldu sveitarfélaga
til sjúkratygginga og atvinnuleys-
istryggingasjóðs. Þá hafa verið
ræddir möguleikar á auknu for-
ræði sveitarfélaga í skólamálum.
Á sviði félagsmála er talað um
að sveitarfélög annist þá þætti,
sem mótast af staðbundnum þörf-
um, en ríkið annist það sem að
heildinni snýr, þ.e. almannatrygg-
ingar. Stjórn Sambands íslenzkra
sveitarfélaga telur rétt að kannað
verði, hvemig sveitarfélögin geti
orðið virkari í húsnæðismálum,
t.d. með því að tæknideildir sveit-
arfélaganna taki við hlutverki
tæknideildar Húsnæðismálastofn-
unar ríkisins. Þá telja sveitar-
stjómarmenn að íþrótta- og æsku-
lýðsmál eigi að vera alfarið á
könnu sveitarstjóma í samvinnu
við fijáls félagasamtök.
Sveitarfélög eru mjög mismun-
andi í stakk búin til að sinna þeim
verkefnum, sem þau hafa með
höndum. Sveitarstjómir hafa og
mjög mismunandi viðhorf, bæði
um skattheimtu af þegnum sínum
og verkefnaval. Fram hjá þeirri
staðreynd verður hins vegar ekki
komizt, að sveitarstjómir em það
stjómvaldið, sem næst stendur
þegnunum. Þar sem bezt hefur
tekizt til um að skapa trúnað milli
sveitarstjómar og íbúa sveitarfé-
lags, stendur almannavilji til þess
að færa verkefni frá ríkisvaldinu
til sveitarfélaga. Kapp er þó bezt
með forsjá og horfa verður til
sveitarfélaganna í heild og mis-
munandi aðstæðna þeirra, er
þessum málum verður ráðið til
lykta. Verkefnaskiptingin hefur
hinsvegar velkst svo lengi hjá
stjómmálamönnum að meira en
tímabært er að stíga hin fyrstu
skrefín til að efla sjálfsforræði og
styrk sveitarfélaganna.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 326. þáttur
Þá er að svara bréfí frá
Guðmundi Sigurðssyni í Reykja-
vík. Hann segir svo: „Hr. Gísli
Jónsson með íslenskt mál í
Morgunblaðinu.
Ég er ungur maður og deili
oft við félaga mína um hvað sé
rétt mál og hvað ekki. Nú datt
mér í hug að senda þér línu og
biðja þig að svara nokkrum
spumingum, helst skýrt og skilj-
anlega, en ekki með miklum
málalengingum og lærdómsút-
úrdúmm. Spumingamar em
þessar:
1. Er ekki merkingarmunur á
sögnunum að stöðva og stansa?
2. Er ekki líka merkingarmun-
um á sögnunum að kaupa og
versla?
3. Hvort er réttara að skrifa al-
staðar eða alls staðar, eða jafn-
vel allstaðar?
4. Finnst þér ekkert ljótt að
segja afslappaður og meðvit-
aður?
5. Á ekki að vera ð í endanum
á auðvitað? Sumir segja og
skrifa auðvita.
6. Er ekki réttara að segja
áreiðanlegur fremur en áræð-
anlegur og að kunna eitthvað
reiprennandi fremur en reið-
brennandi?
7. Er ekki merkingarmunur á
uppgötvun og uppfinningu,
eða á ég kannski að skrifa
uppfyndingu?
8. Er rétt að segja: hann skuldar
mikið vegna byggingu hússins?
9. Á ekki svokölluð miðmynd
alltaf að enda á t, t.d. að kyss-
ast, mér finnst? Sumir félagar
mínir sleppa t-inu.
10. Á nokkuð að segja; yfír
ánna, eða yfír brúnna? Á ekki
bara að vera eitt n, yfír
brúna, yfír ána?
Með góðri kveðju og þökk
fyrir þættina sem þó mættu vera
alþýðlegri."
★
Ég þakka Guðmundi Sigurðs-
syni kærlega fyrir þetta bréf. Ég
skal reyna að svara spumingum
í réttri röð, „skýrt og skiljan-
lega“, en ég lofa ekki að svörin
verði alveg laus við útúrdúra.
Mér verður það svo umhugsun-
arefni á næstunni, ef þættimir
um íslenskt mál þykja ekki nógu
alþýðlegir. Gott væri að heyra
álit fleiri lesenda að þessu og
Öðru leyti. Og þá koma svörin:
1. Jú, það er merkingarmunur
á stöðva og stansa. Stöðva er
áhrifssögn, hún þarf með sér
þolanda verknaðarins, andlag.
Ég stöðva bílinn, ég stöðva þig
á miðri götu, fæstum er hent
að reyna að stöðva þróunina.
Við getum hins vegar ekki sagt:
Hann stöðvaði í sömu merkingu
og hann stansaði. Stansa er
áhrifslaus, tekur ekki með sér
þolanda, andlag. Með henni er
átt við að maðurinn hafí sjálfur
numið staðar, en ekki stöðvað
neitt annað. Við getum ekki
sagt: Hann stansaði bílinn.
2. Jú, það er merkingarmunur
á kaupa og versla. Kaupa er
áhrifssögn, þarf með sér þol-
anda, andlag. Við kaupum
rjóma, kökur, klæðnað o.s.frv.
Sögnin að versla tekur hins
vegar ekki með sér andlag held-
ur svokallaða forsetningarliði.
Við verslum við einhvern, eða
með eitthvað. En við verslum
ekki rjóma, kökur, klæðnað né
neitt annað.
3. Hvort tveggja telst rétt: al-
staðar og alls staðar, en rít-
hátturinn allstaðar er ekki viður-
kenndur. Sem sagt annaðhvort
eitt 1, eitt s og eitt orð, alstað-
ar, eða tvö 1, tvö s og tvö orð,
ails staðar. Hið fyrra er atviks-
orð, myndað með forskeytinu
al-, hitt eru lýsingarorðið allur
og nafnorðið staður í staðar-
eignarfalli, sbr. þegar við segj-
um bæði þessa heims og ann-
ars.
4. Jú, mér þykir hvort tveggja
orðið ljótt, afslappaður og með-
vitaður. Ég vil að við reynum
að sniðganga þessi orð. í staðinn
fyrir að segja að einhver sé
meðvitaður um eitthvað getum
við sagt að hann geri sér grein
fyrir því eða bara að hann viti
það. I staðinn fyrir slettuna að
slappa af getum við notað orða-
samböndin að slaka á eða hvíla
sig, og mér fínnst að rólegur
nái merkingu orðsins afslappað-
ur.
5. Vissulega á ð að vera í enda
orðsins auðvitað. Þetta er lýs-
ingarháttur þátíðar af sögninni
að vita, með forskeytinu auð-.
Sögnin beygist vita, veit, vissi,
vitað. Hún er ein af þessum fáu,
skrýtnu, þar sem gömul þátíð
hefíir fengið nútíðarmerkingu,
og þess vegna heita þær hinu
mótsagnakennda nafni, núþá-
legar sagnir.
6. Ef við reiðum okkur á ein-
hvem, þ.e. treystum honum, þá
búum við auðvitað til samsvar-
andi lýsingarorð, áreiðanlegur.
Áræðanlegur er líklega til komið
vegna framburðarlíkingar og
telst málvilla.
Á sama hátt er víst orðmyndin
reiðbrennandi til komin, sér-
staklega í máli linmæltra, og
sömuleiðis vegna vanskilnings.
Menn átta sig ekki á því að lík-
ingin er þama tekin frá reipi
sem rennur greitt. Reipi var
áður reip. Ef menn kunna eitt-
hvað viðstöðulaust, þá má líkja
því við að reip(i) renni. Hitt er
baravitleysa.
7. Munur er á uppgötvun og
uppfinningu, svo sem bréfritari
vill vera láta. Að götva merkir
að grafa, og uppgötvun var
upphaflega eitthvað sem menn
grófu upp, seinna það sem menn
komust að. Frummenn upp-
götvuðu eldinn. Að finna upp
er hins vegar að búa til eitthvað
nýtt, einstakir menn hafa fund-
ið upp talsíma, ljósaperu, útvarp
o.s.frv. Ég mæii með rithættin-
um uppfinning, sbr. tilf inning.
8. Nei, það er ekki rétt að segja:
vegna byggingu. Þetta á að
vera: vegna byggingar. Kven-
kynsorð, sem enda á -ing, enda
á -ar í eignarfalli. U-ið á heima
í þolfalli (nú orðið) og í þágufalli.
9. Jú, svokölluð miðmynd á allt-
af að enda á t í nútímamáli. En
ég veit að þetta t er í hættu.
Fleiri hafa tekið eftir því. Þegar
Jóhann S. Hannesson þurfti í
höfuðborgalimrum sínum að
ríma á móti Caracas, bjargaði
hann sér svo:
Það er ýmislegt að í Caracas,
en af öllu er þetta samt lakas':
Þeirsemtalaþarbes’
sleppateftirs,
en það tjáir ekki um það að sakas’.
10. Nei, það á ekki að hafa tvö
n í orðmyndunum yfír ána og
yfír brúna. Ég veit ekki hvaðan
eða hvers vegna þessi tvöföldun-
arárátta kemur.
Símaklefi á Vopnafirði
Vopnafirði, 18. febrúar.
TÍÐARFAR hefur verið heldur milt
hér á Vopnafirði í vetur, og lítið
um snjó, snjósleða- og skfðamönn-
um til lítillar gleði, en öðrum líkað
vel eins og gengur. Mörg þau verk
utan dyra sem ekki er alla jafna
hægt að vinna í frosti og snjó á
vetrum er nú hægt að framkvæma
í sól og logni eins og verið hefur
hér undanfarið og þannig var einnig
veðrið, þegar meðfylgjandi mynd
var tekin af starfsmönnum Pósts
og síma sem unnu að uppsetningu
á símklefa á vegum stofnunarinnar
en slíkt tæki hefur ekki verið á
Vopnafirði áður en gæti komið sér
vel t.d. fyrir ferðafólk með tilliti til
þess að símaafgreiðslan er einungis
opin frá kl. 9 til 5 og lokað allar
helgar.
Þeir settu upp símaklef-
ann fyrir utan hús Pósts
og síma, t.v. Höskuldur
Jónsson verkstjóri og
Gunnar Jónsson.
Morgunblaðið/BB