Morgunblaðið - 09.03.1986, Blaðsíða 56

56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. MARZ1986
ÚR Æ VIOG STARFIÍSLENSKRA KVENNAII
Guðrún Lárusdóttir
Fyrsta bindið af þremur í þessu saf nriti eftir Björgu Einarsdóttur
kom út fyrir jólin 1984. í öðru bindi eru 17 frásöguþættir þar
sem höfundur fjallar um 24 konur sem uppi voru frá 1812 og
til 1981.1 formála er þess getið að þættirnir séu ekki sagnfræði
í eiginlegum skilningi, miklu fremur fróðleikur sem safnað hafi
verið saman til að varpa ljósi á ævi og störf kvenna, og til að
vekja athygli á að þar er mikil saga óskráð sem kemur ekki
nema að litlu leyti til skila í almennri söguritun. Margar þessara
kvenna sem hér segir frá voru brautryðjendur á einhverju sviði,
gerðu garð sinn frægan eða voru þar sem miklir og sögulegir
atburðir gerðust, urðu listaskáldi kveikja að ljúfsáru ástarljóði
eða mikilvirkir rithöfundar sjálfar.
Innan skamms mun annað bindi þessara þátta Bjargar
Einarsdóttur koma á bókamarkaðinn og að likindum kemur þriðja
og síðasta bindi þessarar þáttaraðar út fyrir næstu jól.
„ Alþingismaður og rithöfundur" heitir næstsíðasta greinin í 2.
bindi, þvi sem nú er senn að koma út, og er þar fjallað um
Guðrúnu Lárusdóttur. Eins og kunnugt er var Guðrún önnur
kona sem var kjörin á Alþingi og sat hún alls ' 8 þingum frá
1930 til 1938, en það ár féll hún frá með sviplegum hætti. Auk
þátttöku sinnar I opinberum málum var Guðrún afkastamikill
rithöfundur og tók þátt í félagsmálum.
Morgunblaðið birtir hér kaflann um Guðrúnu Lárusdóttur með
góðfúslegu leyfi höfundar.
Iyfírgripsmikilli minningar-
grein um Guðrúnu Lárus-
dóttur sem Valtýr Stefáns-
son reit fjallar hann um
alþingismanninn, rithöfund-
inn, félagsmálafrömuðinn og mann-
vininn Guðrúnu Lárusdóttur. Hann
telur að starf hennar muni lifa
áfram, áhrifa hennar gæta í hjört-
um margra og upp af frækomum
umhyggju hennar og fómfýsi vaxi
mikill gróður „sem heldur nafni
hennar á lofti um ókomin ár.“ Með
þessa fullvissu í huga kom það
mjög á óvart er ung kona, rúmlega
,t þrítug og sem slík uppalandi næstu
kynslóðar, svaraði því til þegar hún
var innt eftir að hún þekkti ekki
nafn þessarar konu og spurði á móti
hver Guðrún Lámsdóttir hefði ver-
ið. Þetta atvik færði heim sanninn
um hversu fljótt fennir í sporin. En
ekki er ástæða til að ásaka þá sem
ekki vita heldur hina sem láta undan
falla að viðhalda minningu merkis-
beranna. Spumingu ungu konunnar
hver Guðrún Lárusdóttir hefði verið
var svarað á þá leið að hún væri
önnur kona íslensk sem sæti tók á
Alþingi og var alls á átta þingum,
bæjarfulltrúi í Reykjavík í nokkur
ár, frömuður í félags- og mannúðar-
málum og mikilvirkur rithöfundur.
*T í þessu svari fólust aðeins fáeinar
útlínur á ævi hinnar merku konu
sem fæddist árið 1880 og lést með
sviplegum hætti 1938, þá í fullu
starfí á mörgum sviðum. Hér verður
tilraun gerð til að minna lítið eitt
á konu sem hafði atgjörvi af þeirri
gráðu að vel gat átt við hana hið
fomkveðna: Ur henni hefði mátt
gera þtjá menn og alia jafn mikil-
hæfa.
Atburðir gerast og tíðindi verða
sem orka svo sterkt á einstaklinginn
að hann man jafnan upp frá því
öll tildrög þeirra. Hvað sjálfa mig
áhrærir get ég meðal annars til-
greint í þá vem þegar ég heyrði
andlátsfregn Guðrúnar Lámsdótt-
ur. Að svo hafí verið um fleiri hníga
eftirfarandi orð í minningarþætti
Guðrúnar Jóhannsdóttur rithöfund-
ar frá Brautarholti: „Þegar sú
harmafregn heyrðist setti alla
landsmenn hljóða." Það var á
sunnudegi árið 1938 í síðari hluta
ágústmánaðar, var ég þá á sveita-
heimili í Borgarfírði. Gesti hafði
borið að garði og þeir, ásamt heimil-
isfólki, sátu við dúkað kaffíborð í
stofu. Rætt var um heima oggeima.
Erlendar fréttir vom ofarlega á
^ baugi því ástandið í Evrópu var
ótryggt. Vígbúnaður og útþenslu-
stefna á meginlandinu, ólga í
Tékkóslóvakíu vegna krafna Sudet-
en-Þjóðverja um sjálfstjóm í sínu
héraði, málamiðlunarstarf Breta,
ótti Frakka um umsvif nágrannans
austan Rínarfljóts, allt þetta gerði
það að verkum að fjölmiðlar þess
tíma tæptu á styrjaldarógn og þó
fréttir bæmst þá seinna en nú var
margt til umhugsunar í þessum
efnum. Þá var riðið í hlað og þegar
aðkomufólkið sem þar var á ferð
hafði gengið til stofu, heilsað og
tekið sér sæti var það innt tíðinda.
Það sagði frá slysi við Tungufljót
daginn áður. Bíll með fímm far-
þegum hafði mnnið út af vegi í
fljótið. Tveir menn björguðust en
• þrjár konur dmkknuðu, þær Guðrún
Lámsdóttir alþingismaður ásamt
tveimur dætmm sínum uppkomn-
um. Enn get ég heyrt þögnina sem
féll á við þessi tíðindi. Hún var
brotin þegar öldmð kona sem þama
var stödd sagði. „Nú hafa margir
sem lítils mega sín misst mikið."
Umræður hófust að nýju en beind-
ust í annan farveg. Rætt var um
Guðrúnu Lámsdóttur, störf hennar
að bæjarmálum í Reykjavík og í
Iandsmálum, allir höfðu lesið eitt-
hvað eftir hana og margir sögðu
frá atvikum sem lýstu starfí hennar
fyrir bágstadda.
Sem að líkum lætur urðu margir
til að mæla eftir hina mikilhæfu
konu. Þeirra á meðal var Olafur
Thors flokksbróðir Guðrúnar og
samþingsmaður. Ólafur eins og
aðrir sem með henni störfuðu mat
hana mikils. Hann segir meðal
annars: „Við fráfall Guðrúnar hafa
smælingjamir misst sinn einlæg-
asta málsvara á Alþingi," og hann
bætir því við að hún hafí verið elju-
söm og óþreytandi í baráttunni fyrir
fatlaða og fátæka, aldraða og ein-
mana, fyrir vangæfum bömum og
fávitum, vandamálum drykkju-
manna og fjölskyldna þeirra. Ólafur
höfundur bókarinnar.
segir að Guðrún Lárusdóttir hafí
verið elskuð og virt af þúsundum
manna og mest af þeim er best
þekktu hana. Hann fer orðum um
hversu óvenjulega góðan framsagn-
armáta hún hafði í ræðu og riti,
allt hafí legið opið fyrir henni í
hverju máli svo hún greindi strax
kjama frá hismi, prýðilega gefín,
falleg og tíguleg er lýsing Ólafs
Thors á Guðrúnu. „Þreytu lést hún
ekki þekkja," segir þar ennfremur
„enda þótt hún væri önnum kafín
frá morgni til kvölds og afkastaði
margföldu dagsverki." Svo mælti
stjómmálaforinginn þegar hann við
fráfall Guðrúnar leit yfír lífsferil
hennar.
Guðrún fæddist að Valþjófsstað
í Fljótsdal 8. janúar 1880. Móðir
hennar var Kirstín Katrín ein §ölda
margra bama þeirra Guðrúnar
Sigríðar Lámsdóttur Knudsen,
kaupmanns í Reykjavík, og Péturs
Guðjohnsen söngkennara og organ-
ista við Dómkirkjuna um áratugi.
Er mikill ættbálkur frá þeim organ-
istahjónum kominn og margt hæfí-
leikamanna. Kirstín ólst að mestu
upp hjá Pétri Péturssyni biskupi og
konu hans Sigríði Bogadóttur. Faðir
Guðrúnar var Lárus Halldórsson
prófasts á Hofí í Vopnafírði Jóns-
sonar og Gunnþómnnar Gunn-
laugsdóttur dómkirkjuprests í
Reykjavík Oddssonar. Lárus var
prestur á Valþjófsstað og prófastur
í Norður-Múlaprófastsdæmi. Hann
gerðist árið 1885 prestur fríkirkju-
safnaðar á Reyðarfírði og sat fyrst
á Gmnd í Eskifírði en síðar á Kolla-
leim. Árið 1899 gerðist séra Láms
prestur fríkirkjusafnaðar í Reykja-
vík en lét af starfí árið 1903 er úfar
risu með honum og þeim söfnuði.
Hann lést 1908 og hafði þá síðustu
árin meðal annars stýrt prentverki
í Reykjavík, talinn gáfumaður og
skáldmæltur. Um skeið var séra
Láms alþingismaður Sunn-
Mýlinga. Guðrún var þriðja í aldurs-
röð sex systkina og höfðu elstu
bömin tvö látist í bemsku. Yngri
systkin hennar vom Halldór hrað-
ritari í Reykjavík, Pétur sem var
fulltrúi á skrifstofu Alþingis og
Valgerður fyrri kona séra Þorsteins
Briem á Akranesi. Systkinin nutu
öll heimafræðslu og systumar til
jafns á við bræðuma. Oll urðu þau
vel að sér og má geta þess að
Guðrún hafði auk Norðurlandamál-
anna vald á ensku og þýsku.
Æskuheimili Guðrúnar er lýst
svo að það hafí verið með glæsileg-
um myndarbrag og menningarsniði.
Kristin viðhorf og einlæg trúarvissa
einkenndu daglegt líf, faðir hennar
var gott sálmaskáld og fræðimaður.
Móðir hennar var skáldmælt, söng-
hneigð og samdi sjálf lög, hljóð-
færasláttur var dagleg iðkun. Sem
dæmi um hvem sess tónlistin skip-
aði á heimilinu má nefna að prests-
hjónin stofnuðu kór með bömum
sínum og sungu þau margraddað.
En systkinin gengu einnig að öllum
venjulegum störfum sem heyrðu til
á íslensku sveitaheimili á þeim tíma,
og systumar lærðu tóvinnu og
hannyrðir af móður sirmi. Guðrún
hneigðist fljótt til ritstarfa og um
fermingu tók hún að gefa út hand-
skrifað blað sem gekk á milli bæj-
anna í sveitinni. Þar ritaði Guðrún
um áhugamál sín og hún vildi
snemma láta aðra njóta góðs af
því sem var hennar sannfæring.
Hún ritaði um bindindismál, kven-
frelsi og réttindamál almennt, trú-
málin vom og jafnan ofarlega í hug
hennar. Fyrir uppörvun frá föður
sínum tók Guðrún að þýða úr er-
lendum máium. Munu fyrstu sögur
þýddar af henni hafa birst í blaðinu
Framsókn sem mæðgumar Sigríður
Þorsteinsdóttir og Ingibjörg
Skaptadóttir gáfu út á Seyðisfirði
skömmu fyrir aldamótin.
Undir handleiðslu föður síns
þýddi Guðrún, þegar hún var átján
ára, tvær merkar bækur: Spádómar
frelsarans eftir J.G. Matteson og
Tómas frændi eftir Harriet Beecher
Stowe. Haft er eftir Guðrúnu á
þessum ámm að hún vildi hafa
fæðst piltur svo hún hefði getað
orðið prestur en til þess stóð hugur
hennar „ ... þá hefði ég tekið við
starfí föður míns á Reyðarfírði"
rifjar austfírsk kona upp löngu síðar
eftir Guðrúnu. Sú kona varð áheyr-
andi að því er Guðrún við heimsókn
Fjölskyldan á Ási um 1926. Fremri röð f.v.: Kristín Lára, Guðrún Lárusdóttir, Sigrún Kristín,
Sigurbjörn Ástvaldur Gíslason, Guðrún Valgerður. Aftari röð: Halldór, Gísli, Kristín Pétursdóttir,
Friðrik og Lárus. Kristín, móðir Guðrúnar, lifði dóttur sína, hún lést árið 1940 rúmlega níræð.
Guðrún
Lárusdóttir
til Eskifjarðar steig í fyrmrn prédik-
unarstól föður síns og prédikaði og
hreif „alla með framkomu sinni auk
þess sem þetta var einstæður at-
burður, sem ekki átti sinn líka hér
á landi." Guðrún var brennandi í
andanum, hafði háleitar hugsjónir
um að láta gott af sér leiða og hún
vildi hafa áhrif á aðra í þá átt. En
þeir tímar vom ekki uppmnnir að
ungar stúlkur gætu valið sér þau
verkefni sem hugur þeirra gimtist
ef það fór út fyrir ramma þess sem
var viðtekið. Gmnnt gat verið á
tepmskap og tiltektarsemi. Til
dæmis þótti ekki við hæfí að prests-
dóttir tæki þátt í kapphlaupi á
íþróttamóti. Skapti Jósefsson rit-
stjóri á Seyðisfirði efndi til mótsins
upp á Héraði og setti þar á dag-
skrá kapphlaup ungra stúlkna. Var
það yfírmáta framúrstefnulegt og
enn frekar að Guðrún dóttir séra
Lámsar skyldi vera þar þátttak-
andi. En hún sagðist vera vön að
hlaupa í hjásetunni og þótti sjálf-
sagt að vera með.
Guðrún var tæplega tvítug þegar
fjölskylda hennar fluttist til Reykja-
víkur árið 1899. Bemsku- og æsku-
árin fyrir austan, sveitalífið og nátt-
úmfegurðin urðu henni minnisstæð
alla ævi. Bakgmnnur margra sögu-
persóna hennar er svipaður þeim
sem hún átti þar í uppvextinum og
þangað sækir hún andstæðuna við
kaupstaðarlífið og þá lifnaðarhætti
sem þar tíðkuðust. Úr foreldrahús-
um hafði hún að veganesti trúar-
vissu og brennandi áhuga á kristni-
dómsmálum og sjálf fékk hún í
vöggugjöf mannkærleik, menntun
hjartans og ríka þörf fyrir að vekja
aðra til umhugsunar um þau mál-
efni sem hún taldi mannbætandi.
Um það snerist allt lífsstarf hennar.
Ekki að upphefja sjálfa sig heldur
að beina öðmm á þær brautir sem
hún taldi til farsældar.
Ritstörfín vom henni hugleikin
frá æsku og henni var nautn að
skrifa því penninn var tæki til að
setja fram lýsingar og dæmisögur
sem til eftirbreytni mættu verða.
Henni fannst skylda sín að leggja
sig fram við ritstörfín í þessu skyni
ef þau mættu verða einhvetjum til
leiðbeiningar. Og Guðrún dáðist að
konu eins og Torfhildi Hólm sem
var komin fram á ritvöllinn um þær
mundir, hafði gerst mikilvirkur rit-
höfundur og náð að helga sig þeim
störfum. .
Þeir gmnndrættir í skaphöfn
Guðrúnar sem lýst var höfðu mótast
og skýrst á uppvaxtarárunum
eystra, og þegar til Reykjavíkur
kom skerptust þeir enn því þar vom
verkefni í öllum áttum sem höfðuðu
mjög til þess. Fest hefur verið á
blað lýsing á Guðrúnu skömmu eftir
komuna til höfuðstaðarins: Ung,