Morgunblaðið - 16.03.1986, Side 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR16. MARZ1986
4
Bréf til Matthíasar Johannessen:
Gunnhildur kóngamóðir
og skáldið í Fagurey
eftirÞórarin
Þórarinsson
Kæri Matthías.
Ég er þér enn þakklátur fyrir að
hafa vísað mér á höfund Bárðar
sögu Snæfelisáss. Til viðbótar fyrri
rökum fyrir því að Sturla Þórðarson
sé höfundur Bárðar sögu hefur mér
verið bent á, að Sturla muni að
verulegu leyti hafa alist upp hjá
Böðvari bróður sínum á Stað á
Ölduhrygg, en hvergi nýtur Snæ-
fellsjökull sín betur en þaðan. Sagn-
imar um Bárð Snæfellsás hafa verið
vel þekktar í þessu umhverfi, þegar
Sturla Þórðarson var að alast upp.
Síðan ég skrifaði þér um Bárðar
sögu hefí ég verið að velta fyrir
mér kenningu þinni um Sturlu Þórð-
arson sem höfund Njálu. Þær
vangaveltur hafa leitt til þess að ég
tel mig hafa komist að eftirgreind-
um niðurstöðum um höfund Njálu.
í fyrsta lagi, að höfundur Njálu
muni vera afkomandi Hrúts Heij-
ólfssonar, einnar helstu söguhetj-
unnar í upphafi Njálu.
í öðru lagi, að höfundur Njálu
hafi verið fróður um menn og mál-
efni í Dalasýslu og geti því sagt
skilmerkilega frá deilum Laxdæla
og Fljótshlíðinga. Sennilega hefir
hann verið Dalamaður, eða a.m.k.
Breiðfirðingur.
í þriðja lagi, að höfundur Njálu
hafi verið vel kunnugur sögu kónga
og drottninga í Noregi, m.a. Gunn-
hildar kóngamóður. Sturla Þórðar-
son var hirðmaður Magnúsar kóngs
lagabætis og skrifaði sögu föður
hans, Hákonar konungs Hákonar-
sonar.
í fjórða lagi, að höfundur Njálu
hafi lagt mikinn trúnað á ýms dul-
ræn fyrirbrigði, eins og drauma,
spádóma forviturra manna og
áhrínsorð. í ágætri bók séra Gunn-
ars Benediktssonar um Sturlu Þórð-
arson segir, að hann hafi haft sér-
stök tök á því, að „undirbúa mikla
atburði með dulúðgum fyrirburð-
um“. Séra Gunnar segir ennfremur:
„Sturla Þórðarson er sá maður á
13. öld, sem þekktastur er að því
að hafa ástríðu til að flétta dulræn-
ar frásagnir raunverulegum at-
burðum.“ Þetta er eitt meginein-
kenni á frásögn Njálu af deilum
Laxdæla og Fljótshlíðinga.
Það, sem hér er nefnt, finnst
mér ásamt fleiru, styðja kenningu
þína um Sturlu Þórðarson sem
höfnd Njálu eða a.m.k. þess hluta
hennar, sem oft er nefndur saga
Gunnars og Hallgerðar. Mér fínnst
sennilegt, að Sturla hafí skrifað
sögu þeirra Gunnars og Hallgerðar
fyrst, en þótt svo eðlilegt eftir að
saga þeirra færðist austur í Rangár-
vallasýslu og Njáll kemur til skjal-
anna að láta hana verða upphaf
hinnar eiginlegu Njáls sögu.
Sturla Þórðarson hefur bersýni-
lega flutt búsetu sína út í Fagurey
til þess að geta notið betra næðis
til ritstarfa. Sennilega hefur hann
safnað handritum að sögum og
sögubrotum víða að og oft tengt
þetta saman, umritað og aukið.
Þannig byggir hann Landnámu
mikið á ritum eldri höfunda. Meðan
Sturla bjó í Fagurey hefur verið þar
eins konar miðstöð íslenskrar sagn-
fræði.
Ég mun nú víkja nánar að fram-
angreindum atriðum.
Forfaðir Sturlunga
í Landnámu, sem yfirleitt er
eignuð Sturlu Þórðarsyni, segir svo:
„Hrútur bjó á Hrútsstöðum.
Hann átti Hallveigu, dóttur Þor-
gríms í Þykkvaskógi, systur Ár-
móðs hins gamla. Þau áttu mörg
böm. Þeirra sonar var Þórhallur,
faðir Halldóru, móður Guðlaugs,
föður Þórdísar, móður Þórðar, föður
Sturlu í Hvammi."
Sturla í Hvammi var afi Sturlu
Þórðarsonar. Það er ekki ósenni-
legt, að hann sé hér að rekja ætt
sina.
Frá Hrúti er nokkuð sagt í Lax-
dælu, þótt það sé meira gert í Njálu.
Laxdæla lýsir honum á þennan hátt:
„Hann var snemmendis mikill og
sterkur er hann óx upp. Var hann
og hveijum betur í vexti, hár og
herðabreiður, miðmjór og limaður
vel með höndum og fótum. Hrútur
var allra manna fríðastur sýnum,
eftir því, «em verið höfðu þeir
Þorsteinn, móðurfaðir hans, eða
Ketill flatnefur. Inn mesti atgervis-
maður var hann fyrir allra hluta
sakir."
Þá segir Laxdæla stuttlega frá
því, að Gunnhildur kóngamóðir hafi
metið Hrút mikils, þegar hann var
hirðmaður Haraldar konungs, sonar
hennar. Þó er ekki gefið beint í
skyn að þar hefi verið um ástamál
að ræða, en skilnaðarstund þeirra
er þó lýst á áhrifaríkan hátt. Frá-
sögn Laxdælu hljóðar þannig:
„Gunnhildur leiddi Hrút til skips
og mælti: Ekki skal þetta lágt
mæla, að ég hafi þig reyndan að
miklum ágætismanni, því að þú
hefur atgervi jaftiframt inum bestu
mönnum hér í landi, en þú hefir
vitsmuni langt um fram.
Síðan gaf hún honum gullhring
og bað hann vel fara, brá síðan
skikkjunni að höfði sér og gekk
snúðugt heim til bæjar, en Hrútur
stígur á skip og siglir í haf.“
Laxdæla segir svo stuttlega frá
ferli Hrúts eftir heimkomuna til
Islands. Um konur hans og bömin
segir á þessa leið:
„Hrútur kvongaðist og fékk konu
þeirrar, er Unnur hét, dóttir Marðar
gígju. Unnur gekk frá honum. Þar
af hefjast deilur þeirra Laxdæla og
Fljótshlíðinga. Aðra konu átti Hrút-
ur, þá er Þorbjörg hét. Hún var
Armóðsdóttir. Átt hefur Hrútur ina
þriðju konu, og nefnum vér hana
eigi. Sextán sonu átti Hrútur og tíu
dætur við þessum tveim konum."
Hrútur og- Sturla
Nú víkur sögunni til Njálu. Þar
er hlutur Hrúts ekki aðeins miklu
meiri en í Laxdælu, heldur má segja
að hann sé ein helsta söguhetjan í
fyrri helmingi sögunnar.
Lýsing Njálu á Hrúti er talsvert
á annan veg en í Laxdælu. Laxdæla
dregur það mest fram, að Hrútur
hafi verið manna best vaxinn og
fríðastur, en Njála gerir meira úr
öðrum kostum hans. Hún segir:
„Hrútur var vænn maður, mikill
og sterkur, vígur vel og hógvær í
skapi, manna vitrastur, harðráður
við óvini sína, en tillaga góður inna
stærri mála“.
Óneitanlega er hér dregin upp
mannlýsing, sem vafalítið hefiir
fallið Sturlu Þórðarsyni betur í geð
en lýsingin á Hrúti í Laxdælu.
Sturla metur augljóslega mikils í
frásögnum sínum, að menn séu
hógværir og vitrir og „tillagagóðir
inna stærri mála,“ svo sem hann
var sjálfur. Sérstaklega virðist hann
dá forvitra menn, en hvað eftir
annað segir Njála frá þvi að Hrútur
hafi verið forvitur. Sé Sturla höf-
undur Njálu, gæti maður freistast
til að halda að hann sé að draga
upp mynd af sjálfum sér, þegar
hann er að segja frá þessum forföð-
ur sínum.
Eitt er líka sameiginlegt í sögu
þeirra Hrúts og Sturlu, en það er
þáttur drottninga í lífi þeirra. Það
Þórarinn Þórarinsson
var eiginlega drottning Magnúsar
konungs lagabætis, sem kom í veg
fyrir, að hann hrinti Sturlu alveg
frá sér, svo að vægilega sé til orða
tekið. Drottningin var miklu vitrari
en konungurinn og kunni að meta
Sturlu sem skáld og sögumann, ef
annað hefur ekki legið undir steini.
Á sama hátt var það Gunnhildur
kóngamóðir, sem kom í veg fyrir
að Haraldur konungur, sonur henn-
ar, ræki Hrút á dyr, heldur gerði
hann að hirðmanni sínum. Kynni
Sturlu af drottningu Magnúsar
lagabætis geta hafa gert sögu
Gunnhildar áhugaverðari í augum
hans.
Aðdáun Njáluhöfundar á Hrúti
kemur vel í ljós, þegar hann lætur
svein einn mæla að gefnu tilefni:
„Þínum drengskap skal ég við
bregða æ síðan."
Deilur Laxdæla
og Fljótshlíðinga
Mörgum hefur þótt skjóta
skökku við, að Njáls saga skuli
heQast í Breiðaíjarðardölum og
Hrútur vera aðalsöguhetjan í inn-
gangi sögunnar. Þetta þurfa menn
þó ekki að undrast, ef haft er í
huga, að líklegur höfundur sögu
Gunnars og Hallgerðar sé Breið-
firðingur og afkomandi Hvamms-
Sturlu. Við Breiðafjörð, en þó eink-
um í Dölum, hafa deilur Laxdæla
og Fljótshlíðinga þótt eftirminnileg-
ar og lifað frá manni til manns.
Höfundur Njálu er bersýnilega
fróður vel um þessar deilur. I stuttu
máli er atburðarás þeirra þannig:
Hrútur kvongast Unni dóttur Marð-
ar gígju og fær með henni ríflegan
heimanmund. Hún gengur frá hon-
um og vill Mörður þá fá heiman-
mundinn til baka og ríflega það.
Líklega hefði Mörður, sem var
lagarefur, haft mál sitt fram, ef
Hrútur hefði ekki skorað hann á
hólm og skyldi sá, sem sigraði, fá
heimanmundinn tvöfaldan. Mörður
hafnaði hólmgöngunni og féll
krafan niður að sinni. Unnur átti
frænda, sem var enn meiri vígamað-
ur en Hrútur, Gunnar Hámundar-
son á Hlíðarenda. Hann tók málið
upp að beiðni hennar og fékk tæki-
færi til að skora Hrút á hólm og
skyldi sigurvegarinn hreppa heim-
anmundinn. Hér sá Hrútur sitt
óvænna og kaus að láta heiman-
mundinn af hendi.
Gunnhildur kónga-
móðir
Gagnorðir menn, eins og höfund-
ar íslendingasagna yfirleitt voru,
hefðu vel getað rakið deilur Lax-
dæla og Fljótshlíðinga í stuttu máli.
Það er hins vegar ekki gert í Njáls
sögu.
Það er hér, sem mér finnst skáld-
ið í Fagurey koma til sögunnar.
Hér gerist hann trúr þeirri ástríðu
sinni, ef vikið er til séra Gunnars
Benediktssonar, að „flétta dulrænar
frásagnir raunverulegum atburð-
um“. Ef til vill eiga hér þó enn
betur við þau ummæli séra Gunn-
ars, að Sturla „undirbúi komu
mikilla atburða dulúðgum fyrir-
burðum".
Skáldið í Fagurey telur sig þurfa
að finna skýringu á því, að Unnur
Marðardóttir gekk frá Hrúti forföð-
ur hans, þrátt fyrir líkamlegt og
andlegt atgervi hans. Þessa þraut
leysir hann með því að láta Gunn-
hildi kóngamóður koma til sögunn-
ar og gerast örlagavaldur hennar.
Það er þáttur Gunnhildar í Njáls
sögu, sem styður það, að höfundur-
inn hafi haft góðar spumir af hátta-
lagi hennar í ástamálum og hvemig
hún tók á móti gestum sínum.
Þótt Gunnhildur kóngamóðir
væri að ýmsu leyti gallagripur, var
hún mikill og sérstæður persónu-
leiki. Heimskringla lýsir henni
þannig, að hún hafi verið „kvenna
fegurst, vitur og margkunnug,
glaðmælt og undirhyggjumaður
mikill og in grimmasta". Egils saga
lýsir henni þannig: „Gunnhildur var
allra kvenna vænst og vitmst og
fjölkunnug rnjög." í ástamálum var
hún ekki við eina fyöl felld og kom
þar meðal annarra við sögu Þórólfur
Skalla-Grímsson og Ólafur pá.
Þegar hér var kómið sögu, var
Eiríkur blóðöx, konungur, eigin-
maður Gunnhildar, látinn, en hún
stjómaði með sonum sínum, sem
fóm mjög að ráðum hennar. í skjóli
Minning:
Guðmundur Ingvars-
son, Vestmannaeyjum
Fæddur 25. ágúst 1904
Dáinn 10. mars 1986
f gær var jarðsunginn frá
Landakirkju í Vestmannaeyjum
frændi minn, Guðmundur Ingvars-
son, Kirkjuvegi 28. Hann lést á
Sjúkrahúsi Vestmannaeyja hinn 10.
mars sl. Guðmundur fæddist 25.
ágúst 1904 að Minna-Hofi á Rang-
árvöllum. Foreldrar hans vom Sig-
ríður Steinsdóttir ljósmóðir og Ing-
var Ólafsson bóndi.
Guðmundur var 7. í röðinni af
10 bræðmm. Eftir em á lífi þeir
Magnús bóndi frá Minna-Hofi og
Sigurgeir kaupmaður á Selfossi.
Ungur fór Guðmundur á vetrar-
vertíð til Vestmannaeyja eins og
bræður hans höfðu gert. Vann hann
þá hjá Ársæli Sveinssyni útvegs-
bónda frá Fögmbrekku. Hér í Eyj-
um kynntist hann eftirlifandi konu
sinni, Clöru Lambertsen, mestu
gæðakonu. Þau giftu sig 20. júní
1931 og eignuðust tvo syni, þá Jó-
hann Ingvar flugvallarstjóra í Eyj-
um, giftan Guðbjörgu Kristjáns-
dóttur og Stein sölumann í Reykja-
vík, giftan Guðbjörgu Petersen.
Bamabömin em fimm og eitt
bamabamabam.
Heimili Mumma og Clöm var
mjög myndarlegt og gaman að
koma til þeirra, bæði að Vestur-
húsum og á Kirkjuveginn. Ógleym-
anleg era jólaboðin hjá þeim mekt-
arhjónum. í fyrstu fór ég með pabba
og mömmu ásamt systmm mínum
og síðar með manni sínum og böm-
um. Enn í dag minnast þau heim-
sóknanna.
Ég kynntist frænda mínum vel
þegar ég byijaði að vinna í verslun
Isfélags Vestmannaeyja, en þar var
Mummi verslunarstjóri. Hann var
mér mjög góður og kom okkur
ætíð vel saman, þótt aldursmunur-
inn væri 30 ár. Töluðum við oft um
þá gömlu og góðu daga. Hjá Kaup-
félagi Vestmannaeyja vann hann í
yfir 30 ár og lengst af sem verslun-
arstjóri eða þar til hann veiktist í
janúarmánuði síðastliðnum, þá orð-
inn 81 árs gamall.
Jafnhliða daglegum störfum
vann hann í fjölda mörg ár hjá
Samkomuhúsi Vestmannaeyja. Öll
sín verk vann hann af trúmennsku
og natni. Ekki fór mikið fyrir hon-
um frænda mínum, en hann fylgdist
vel með og var mjög frændrækinn
og var honum ætíð annt um hagi
skyldfólks síns. Hann var mikill
íþróttaunnandi, lét sig sjaldan vanta
á kappleiki. Ég veit að margir
munu sakna þess að sjá ekki hann
ekki á fótboltavellinum í sumar.
Elsku Clara, ég og fjölskylda
mín vottum þér og allri fjölskyld-
unni dýpstu samúð.
Fari frændi minn í friði, friður
Guðs hann blessi.
Guðrún Steinsdóttir