Morgunblaðið - 22.03.1986, Blaðsíða 14

M ty.ORQHNBLADID, LAUG ARDAGL[R22. MARZ1986
GLÆSILEGUR
UPPSPUNI
í kvikmyndinni „Jörð í Afríku“ tekst höfundi kvikmyndahandritsins, Kurt Luedtke, og leikstjór-
anum Sydney Pollack að sniðganga með öllu skáldkonuna og hugsuðinn Karen Blixen — þess
í stað er brugðið upp glæstri og litríkri Hollywood-mynd af hinu fræga bókmenntaverki hennar.
Sydney Pollack og Klaus Maria Brandauer við töku myndarinnar í Kenýa.
„Égáttijörð íAfríku við rætur
Ngonfjallanna". Með þessari
setningu byrjar Karen Blixen
endurminningar sinar um þau
átakamiklu, stormasömu ár frá
1914 og fram til 1931 þegar hún
var búsett í Kenýa — en um þetta
bókmenntaafrek Karenar Blixen
fór Ernest Hemingway afar lof-
samlegum orðum, þegar bókin
kom útá ensku 1940.
Þessi upphafssetning heyrist nú
oftar en einu sinni í bandarísku
kvikmyndinni „Jörð í Afríku", sem
frumsýnd verður hérlendis í Laug-
arásbíói í dag. Það leynir sér hins
vegar alls ekki, að á hvíta tjaldinu
hefur hið djúpskyggna og ljóðræna
skáldverk Karenar Blixen breytzt í
eitt ótrúlega litríkt melódrama,
hlaðið ólgandi tilfinningum, ofur-
viðkvæmni og æsilegri ytri spennu
í atburðarás — enn einu sinni hefur
Hollywood sem sagt unnið spjöll á
kunnu bókmenntaverki. Hin feiki-
lega kostnaðarsama kvikmynd
Sydney Pollacks er svo sannarlega
dýrðlegt, gljáfægt sjónarspil, og
má raunar segja að hans „Jörð í
Afríku" sé eitt ákjósanlegasta
dæmið um það, hvemig reglulegt
listhismi eða innantómt listlíki verð-
ur til, hvemig sönnu listaverki er
breytt í eitthvað allt annað, í and-
stæðu sína með tilfærslum og út-
úrdúrum í öllum regnbogans litum,
en þó svo heillandi hátt, að það er
jafnvel ekki hægt annað en að láta
hrífast með af þessari kvikmynd —
sem kvikmynd.
Verk Karenar Blixen
undir valtara
Sydney Pollack hefur ásamt þeim
Meryl Streep, Robert Redford og
Klaus Maria Brandauer gert hið
hrikalega og átakamikla í frásögn
Karenar Blixen að þýðum andvörp-
um og niðurbældum ekkasogum,
fagurlega gyllt með þeirri fullkomn-
un og öllu því glysi, sem Hollywood
býr yfir og kann að beita.
Vitanlega er oft haft á orði um
kvikmyndir, sem byggðar eru á
þekktu bókmenntaverki, að persón-
umar í bókinni eða þá sögulegar
persónur séu með allt öðrum brag
í bókmenntaverkinu en í raunveru-
leikanum: I kvikmyndinni „Jörð í
Afríku" ber þó fyrst verulega á
þessu misræmi. Það var heldur
ekkert smávegis búið að ganga á
bak við tjöldin um það, hve ná-
kvæmlega myndin skyldi fylgja frá-
sögn Blixen, áður en kvikmyndun
útiatriðanna hófst fyrir þessa 30
milljón-dollara stórmynd suður í
Kenýa. Það var ákaft deilt um það,
hvað kvikmyndin ætti að sýna og
hvaða atriðum hún ætti að þegja
sem vandlegast yfir. Italski leik-
stjórinn, Anna Cataldi, sem í fyrstu
vann sem aðstoðarleikstjóri að
undirbúningnum fyrir töku myndar-
innar, lagði á það áherzlu að myndin
fylgdi sem nánast efnisþræði og
persónulýsingum bókarinnar og að
hvergi yrði slegið neitt af hinum
djarfari atriðum í frásögn Blixen.
Þessar kröfur hennar vöktu ákafar
deilur, og hún varð að iokum að lúta
í lægra haldi með sínar hugmyndir
varðandi „Jörð í Afríku."
Til að þóknast meðal annars
hinum einkar gróðavænlega leik-
ara, Robert Redford, varð útkoman
sú, að við gerð myndarinnar skyldi
fylgt þveröfugri stefnu miðað við
hugmyndir Önnu Cataldis, og „Jörð
í Afríku" breytt í þýðlegt, beizkju-
blandið og sykursætt kvikmynda-
verk, sem þó a.m.k. einstaka sinn-
um bregður upp stórkostlegum,
leiftrandi háðskum atriðum, sem
verða eftirminnileg.
Þessi kvikmynd, sem ætlað er
að segja frá vissum þáttum í ævi-
ferli mikilhæfrar, uppreisnargjam-
rar og sérlundaðrar konu, er alveg
ótrúlega siðprúð, pen og meinieysis-
leg að allri gerð og það er svo víðs-
fjarri að myndin geti hneykslað
nokkra sálu enda vissulega ekki til
þess ætlast af framleiðendum og
leikstjóra.
Kassastykki
par excellence
Það er vel við hæfi þeirrar stefnu,
sem Sydney Pollack tók varðandi
yfirbragð kvikmyndarinnar „Jörð í
Afríku", að umgjörð atburðarásar-
innar er unaðsleg, friðsæl og
ósnortin náttúra Afríku, víðlendir
skógar og gresjur og dýramyndir,
sem verma hinum náttúrusinnuðu
áhorfendum nútímans um hjarta-
rætumar. í þessari, að þvf er virðist
óendanlegu afrísku náttúruparadís
bjástrar Karen Blixen — sem Meryl
Streep leikur á hrífandi hátt — við
að halda plantekrunni í horfinu og
sinna mannúðarstörfum meðal inn-
fæddra, einna líkust Albertínu
Schweitzer umflotin viðvarandi ást-
arsorg.
Myndin lýsir því, þegar Karen,
nýkomin til Afríku frá Danmörku,
giftist sænska baróninum Bror
Blixen; hún kynnist hinum ensku
nágrönnum sínum frá Brezku-
Austur-Afriku og þeim lífsháttum,
sem þeir hafa mótað þar um slóðir,
og hún tekur þátt í samkvæmislifi
þeirra. Baróninn Bror Blixen er
leikinn af Klaus Maria Brandauer
á þann djöfullega hrífandi hátt, sem
honum er jafnan lagið og tekst vel
að túlka þennan reikula léttúðar-
gepil, sem fljótlega tekur að van-
rækja eiginkonuna og plantekruna
en fær aftur á móti vaxandi áhuga
á veiðiferðum á gresjunum og á
þeldökkum konum þessa lands.
Hann smitar Karen af sárasótt, sem
henni tekst að fá lækningu við á
sjúkrahúsi í Evrópu. Þá birtist
Robert Redford á myndfletinum,
líkt og kruklaður Marlboro-maður,
í hlutverki Denys Finch-Hattons,
elskhuga Karenar, sem að vísu
flytur inn í hennar hús eftir að hin
særða eiginkona hefur endanlega
rekið barón Bror á dyr, en ljær hins
vegar ekki einu sinni máls á því
að ganga opinberlega að eiga hina
dönsku ástmey sína. Undir lokin
verður svo ógæfan nær allsráðandi
í lífi Karenar Kaffiverksmiðjan
brennur til kaldra kola, elskhuginn
ferst í flugslysi, og Karen selur hið
dýrmæta postulín sitt tii þess að
geta snúið aftur heim til Evrópu.
Táradalur í Af ríku
Sú litríka „Jörð í Afríku", sem
Sydney Pollack hefur látið kvik-
mynda, höfðar ótæpilega til við-
kvæmustu tilfinninga áhorfend-
anna; það verður erfitt, jafnvel fyrir
hin mestu karlmenni, að veijast
tárum yfir þeim grimmu örlögum,
sem kvenhetjan í myndinni má þola.
Líkt og holskeflur steypast
ástríður, vonbrigði og áhyggjur yfir
þessa konu, sem flækt er í net sinna
eigin tilfinninga milli drykkfellds
ruddalegs eiginmanns og heillandi
elskhuga — og að lokum stendur
hún ein uppi, slypp og snauð af
hamingju. I myndinni getur að líta
dýrðlega sólarupprás yfir gresjun-
um, hið skæra ljós Afríku flæðir
yfir myndsviðið, tíbrá, hillingar, og
verður að umgjörð Karenar Blixen,
þar sem hún hugar ein að plantekr-
unni, svikin og niðurlægð af eigin-
manni sínum, heillum horfin í fram-
andlegu landi, víðs fjarri fjölskyldu
sinni og vinum. En hún lætur ekki
bugast. Áhorfandinn upplifir á hvíta
tjaldinu ástarsamband hennar og
hins enska hefðarmanns, Finch-
Hattons, ævintýramanns, veiði-
manns og óstýriláts heimsmanns,
sem framar öllu er þó umhugað að
láta engar skyldur og kvaðir borg-
aralegs hjónabands fjötra sig, en
alls ófús að skerða frelsi sitt sem
óháður karlmaður með óslökkvandi
ævintýraþrá í blóði. Viðbrögð áhorf-
andans við þessari tveggja klukku-
stunda og 40 mínútna löngu harm-
þrungnu sögu hljóta að verða vikn-
andi brár, því þama gefst vissulega
tækifæri til að menn séu tilfinninga-
lega hreinskilnir gagnvart sjálfum
sér, leyfi sér að láta augun flóa í
tárum og hjartað fyllast blýþungri
sorg. Þá má ef til vill segja, að
menn þurfi að vera sterkir nú á
dögum til að áræða yfirleitt að láta
þannig undan tilfinningalegum
veikleika, sem sækir beint að manni
í „Jörð í Afríku". Svo margir hafa
núorðið vanizt með öllu af því að
láta nokkum tíma í ljós ákafar og
viðkvæmar tilfinningar — nútíminn
hefur kennt mönnum, að heppilegra
sé að kæfa allar slíkar innri hrær-
ingar og kenndir þegar í fæðingu
og mynda þykka, harða skel utan
um tilfinningar sínar og sálarlíf.
Merkisberi hinna
klassísku
Hollywood-stórmynda
Allt frá upphafi kvikmyndagerð-
ar hefur því oftlega verið haldið
fram að hin leikna kvikmynd veiti
áhorfandanum að vísu ekki neinn
dýpri skilning, enga nýja vitneskju
um innsta eðli og samhengi þerra
vandamála, sem leitast er við að
lýsa; en á meðan kvikmyndin líður
fram á tjaldinu eða á skjánum,
geti hún aftur á móti leyst áhorf-
andann úr fjötrum rúms, tíma,
orsakasamhengis og allra endan-
legra þarfa. Þannig megnar kvik-
myndin að deyfa og dreifa, að
stökkva veruleikanum um stund á
flótta og töfra fram annan tilbúinn
heim í vitundinni, þegar henta
þykir. Hollywood hefur frá upphafi
sinna vega lagt alveg sérstaka rækt
við einmitt þessa stefnu í kvik-
myndagerð og hefur lagt ríka
áherzlu á að ná fram undangreind-
um afþreyingaráhrifum í fram-
leiðslu mynda. Alveg án nokkurs
tillits til dýpri skilnings og vitneskju
um raunverulegt eðli þeirra hluta,
sem kvikmyndin á að fjalla um,
teflir Hollywood fram sinni eigin
útgáfu af rúmi, tíma og orsakasam-
hengi, án þess að taka hið minnsta
tillit til raunveruleikans, án hlið-
sjónar af því ástandi, sem heimur-
inn er í, og umbreytir þannig kvik-
myndinni í sinn eigin heim — og á
þennan hátt hefur Hollywood líka
tekizt að heilla heiminn.
Þessi stefna í kvikmyndagerð er
með öllu frábitin því að fást nokkuð
nánar við flókið hugsanasamhengi
og hugmyndir en gerir aftur á móti
sögum og dáðum söguhetjum þeim
mun hærra undir höfði. Þungamiðj-
an í frásögn slíkra kvikmynda eru
þau atvik, sem koma fyrir hetjumar
og sú lífsreynsla sem þær verða að
ganga í gegnum, en þessir þættir
samtvinnast svo gjaman í mikil
örlög, sem ná að halda áhorfendum
gjörsamlega hugföngnum.
Sydney Pollack fylgir í kvik-
myndagerð sinni þessari klassísku
Hollywwood-hefð í ríkara mæli en
velflestir aðrir bandarískir kvik-
myndaleikstjórar af hans kynslóð.
Kvikmyndir hans verða til eftir
fastri formúiu: Góð saga með
þekktum kvikmyndastjömum er
sögð á eins litríkan og hugnæman
hátt og frekast er unnt; ekki er
treyst á neina fasta afstöðu heldur
fyrst og fremst á tilfinningar. Sjálf-
ur lítur Pollack gjaman á sig sem
„fylgjanda fastra hefða". Þær kvik-
myndir, sem mest áhrif hafa haft
á hann, segir hann að hafi verið
þær myndir, sem hann hafi kynnzt
á uppvaxtarárunum, kvikmyndir
gerðar af William Wyler, Elia Kaz-
an, George Stevens. Hann segir
ennfremur, að það hafi haft djúp,
varanleg áhrif á sig hve mjög þessar
myndir hafi alltaf fjallað bara um
einstakar persónur og drauma
þeirra.
Leikari gerist leikstjóri
Sydney Pollack fæddist í Lafay-
ette í Indianafylki í Bandaríkjunum
árið 1934. Hann ólst upp í South
Bend, þar sem faðir hans rak litla
lyflabúð. 17 ára gamall tekur hann
sig upp og heldur til New York-
borgar, þar sem hann er við nám
í leiklistarskóla Sanfords Meisners
á árunum 1952 til 1954. Hann varð
svo viðloðandi þennan leiklistar-
skóla allt fram til ársins 1960 og
starfaði þá sem aðstoðarmaður
Meisners við kennsluna. Á þessum
árum kemur Pollack líka fram í
fyrsta sinn sem leikari á Broadway.
Árið 1961 heldur hann svo vestur
til Hollywood sem „dialóuge coach“
við töku kvikmyndarinnar „The
Young Savages", sem John FYank-
enheimer leikstýrði. í sambandi við
gerð þeirrar kvikmyndar kynntist
hann Burt Lancaster, sem studdi
hann á framabrautinni. Ári síðar lék
hann í kvikmynd Denis Sanders
„War Hunt“ og fór þar með lítið
hlutverk, en hann hitti þá í fyrsta
sinn leikarann Robert Redford, sem
síðar átti eftir að verða skærasta
stjaman í kvikmyndagerð Pollacks.
Á árunum milli 1962 og 1965 vann
Pollack sem leikstjóri við gerð sjón-
varpsmynda.
Árið 1965 tók hann líka sínar
fyrstu leiknu kvikmyndir í fullri
lengd: „The Slender Thread" með
Sidney Poitier og Anne Bancroft í
aðalhlutverkunum, og „This Pro-
perty is Condemned" með þeim
Natalie Wood og Robert Redford í
aðalhlutverkum. I dag kemur svo
nýjasta kvikmynd Pollacks, „Jörð f
Afríku", fyrir sjónir íslenzkra áhorf-
enda, en myndin verður frumsýnd
hérlendis í Laugarásbíói. „Jörð í