Morgunblaðið - 19.04.1986, Blaðsíða 16

16' •______________ __ Mg>R&lHtjefc'ADIg;^,A^eiA'Rt>A'GURW: APRÍL lg86-f
nnýr:ti£rd ■aör.m io jjö 6b ,f> olfnorii; '1 nqov brjjoí öisbbfo minjie 6iV f 'sninJi.ifiJi) b BÍaiorfö nifloA - mulörf öiV .*i£}bio munubnilöii
Er hráefnisöflun fyrir
fiskvinnslu annarra
þjóða hlutverk okkar?
Hér fer á eftir ræða, sem Friðrik Pálsson, forstjóri SH,
flutti á ráðstefnu fiskiðnaðar í fyrradag.
Framtið sjávarútvegs á íslandi
hlýtur að vera björt. Um þessar
mundir virðast öll ytri skilyrði,
þegar til lengri tíma er litið, vera
hagstæð, enda þótt ýmsar blikur
séu á lofti, sem varpa skugga á
næsta nágrenni.
Nákvæmari upplýsingar um
ástand fiskstofna, betri möguleikar
til hagkvæmari nýtingar þeirra,
bsétt fiskileitartækni, hagkvæmari
veiðiaðferðir, betri tæki og tækni
til að viðhalda ferskleika hráefnis,
aukin tækni við vinnslu afurðanna,
einfaldari og öruggari flutninga-
tækni, aukinn áhugi á fiski sem
heilsufræði; allt þetta svo og aukin
eftirspum eftir fiskafurðum um
allan heim hlýtur að vekja mönnum
bjartsýni hér á Islandi þar sem allt
snýst um fisk og aftur fisk.
En skyggir þá eitthvað á þennan
rósagarð, og hvað er framundan?
Ég ætla að fjalla um nokkur
atriði, sem mér finnast vera efst á
baugi þessa stundina og snerta
framtíð sjávarútvegsins sérstaklega
— og ég ætla að taka það fram,
að ég vinn fyrir fiskvinnsluna, en
tala hér í eigin nafni eingöngu.
Með verðbólgnfjallið
á bakinu
Aðalauðlind okkar íslendinga er
fiskurinn í hafinu umhverfis landið.
Á hafinu hefur þjóðin lifað alla tíð
og mun gera um ófyrirsjáanlega
framtíð.
Til skamms tíma datt fáum í
hug, að sú auðlind væri í rauninni
takmörkuð. Allt benti til þess, að í
hana mætti sækja næsta ótakmark-
að. En um miðja þessa öld fór
ýmislegt annað að koma í ljós.
Nægir þar að nefna hrun stofna
síldar og loðnu og fleiri stofnar
virtust vera í hættu.
Mikill baráttutími fór í hönd.
Útlendingar skyldu hér út úr land-
helginni, því við ætluðum einir að
veiða og vinnajjann fisk, sem miðin
gáfu af sér. Ymsar fiskveiðiþjóðir
gerðu harða hríð að okkur, en án
árangurs. Fiskinn eigum við sjálfir
og þeir, sem láta sér detta í hug
að hleypa hér erlendum mönnum
inn í landhelgi til að ná í fisk til
vinnslu erlendis eða beint í pottinn,
eru álitnir landráðamenn eða þaðan
af verra.
Við hófumst svo handa við að
nýta einir stofnana okkar og
kannski höfum við farið afskaplega
rangt að því og gætum gert það
miklu hagkvæmara með færri skip-
um o.s.frv. Um það hef ég svo oft
fjallað, að ég sleppi því hér.
Við búum við nokkuð flókið kerfi
til að verðleggja fisk upp úr sjó og
skipta verðmætunum á fyrsta stigi
upp úr fiskiskipi inn í vinnslustöð.
Það gerum við í Verðlagsráði sjáv-
arútvegsins og hefur það nú starfað
um flórðung úr öld.
Sá samningur, sem gerður hefur
verið í verðlagsráði nokkrum sinn-
um á ári í 25 ár, á milli sjómanna
og útgerðarmanna annars vegar og
fiskverkenda hins vegar, byggir á
þeim skilningi, að á „lágmarks-
verði" Verðlagsráðs kaupi físk-
kaupandinn allan þann fisk, sem
fískseljandinn kemur með að landi.
Hluti hefur farið í neyslu innanlands
og með hluta hefur verið siglt, en
látum það liggja milli hluta.
Það hefur virst hvíla gagnkvæm
kaup- og söluskyida á kaupendum
og seljendum þar sem byggt er á
fískverði Verðlagsráðsins og gæða-
mati Fiskmats ríkisins. Auðvitað
hafa verið ýmis frávik frá gildandi
lágmarksverði en nánast undan-
tekningalaust til hækkunar.
Sá böggull hefur fylgt skammrifi,
að oftar en ekki ná kaupendur og
seljendur ekki samkomulagi í Verð-
lagsráði og kalla til fulltingis full-
trúa ríkisins, sem um áraraðir hefur
skorið á hnútinn og skilið báða aðila
eftir að orrustu lokinni bæði móða
og sára. Deila má um hvor hefur
haft betur hveiju sinni.
Þótt margt sé merkilegt við þær
orrustur, sem á þessum velli hafa
verið háðar, ber þó hæst, að þar
hafa margsinnis barist fulltrúar
útgerðar og vinnslu, sem eru í flest-
um tilfellum menn úr sama liði. Það
má því segja, að í Verðlagsráði
hafí þeir haft ákveðinn vettvang til
að finna út laun handa sjómönnum
í stað þess að semja við þá eins og
hvem annan starfsmann. Allmörg
skip eru þó að sjálfsögðu í eigu
aðila, sem ekki eru beint tengdir
vinnslunni.
í mörg ár höfum við búið við
þetta kerfi og enda þótt margir
hafí talið það ómögulegt, hefur
enginn lagt í að breyta því svo neinu
nemi.
Það má e.t.v. segja um það eins
og sagt er um stríð austurs og
vesturs, að nokkurt jafnvægi hafí
ríkt um vopnabirgðir hvors aðila
fyrirsig.
Afleiðingar þessara átaka hafa
meðal annars verið þær, að árum
saman hafa greinamar verið reknar
með halla og hafa þó haldið jafnvel
viðhaldi í lágmarki, hvað þá, að
eðlilegir flármunir gætu myndast
til nýjunga, endurbóta og framfara.
Þessi mikilvægasti atvinnuvegur
þjóðarinnar var í fjárhagslegu
svelti, en honum var samt skylt að
halda þjóðinni gángandi og hann
silaðist áfram með verðbólgufjallið
á bakinu, en kiknaði ekki.
Hvers eiga f iskkaup-
endur að gjalda?
Svo verður það ljóst, að farið er
að gæta hættulega mikillar sóknar
í flesta fískistofna okkar og við
því þarf að bregðast. Vísustu menn
setjast á rökstóla og niðurstaðan
verður sú, að tímabundið er settur
á kvóti og honum úthlutað. sam-
kvæmt „lénskum rétti“ eins og það
hefur verið kallað, en einungis til
annars aðilans, fískseljandans.
Þar var stigið varhugavert spor.
Að því loknu er sest niður til að
semja um fiskverð, en þá er leikur-
inn heldur betur orðinn ójafn. Að
forminu til eiga nú „skipsskrokk-
arnir" sjálfír auðlindimar okkar.
Ef skip ónýtist erfíst t.d. kvótinn
til annarra skipa o.s.frv.
Eigendur viðkomandi skips-
skrokka eru að vísu eigendur kvót-
ans um leið, en aðeins á meðan
þeir eiga skrokkinn. Réttindi af
þessu tagi eru þekkt úr öðmm
greinum, en eru engu að síður
heldur hvimleið.
Ég benti á það, þegar kvótinn
var settur á, að það kynni að skap-
ast ójafnvægi við verðlagningu í
Verðlagsráði, ef fiskseljandinn
„ætti“ fískinn í sjónum eða að
minnsta kosti réttindi til að sækja
hann. Menn höfðu ekki allt of
miklar áhyggjur af því.
En hver hefur raunin orðið. „Eig-
endur“ auðlindanna okkar, útgerð-
Friðrik Pálsson
„Því er nú ekki þannig
farið. Markmiðið með
nýtingu auðlindarinnar
er hvorki að hámarka
ágóða sjómanna né út-
gerðarmanna, heldur
að tryggja að þjóðin í
heild og þetta sameigin-
lega fyrirtæki okkar,
Island sf., hafi sem
mestan heildarágóða af
rekstri þess. Þess vegna
þarf að líta á lokaafurð-
ina og haga nýtingu
aflans þannig, að sem
mest verði til skiptanna
fyrir þjóðina alla.“
armenn og sjómenn þeirra, gefa
fískkaupendum bara langt nef. Þeir
fara með „eignir" sínar eins og
þeim sýnist og sigla með aflann til
útlanda, setja hann í gáma og láta
sigla með þá, allt eftir því, sem
þeim þóknast. Þeir „eiga“ kvótann.
Mér er þó bæði ljúft og skylt að
taka það fram, að í flestum tilfellum
vinna sjómenn og fískverkandinn
heils hugar og sameiginlega að
því að skapa þjóðinni sem mest
verðmæti.
Þeim eru falin mikil réttindi og
gífurleg verðmæti og því hljóta að
fylgja miklar skyldur og mikil
ábyrgð.
En hvers eiga samningsaðilar
þeirra og viðskiptavinir til margra
ára, fískkaupendur, að gjalda?
Hvemig er hægt að taka af þeim
allan rétt? Og hvað með allt land-
verkafólkið eða alla þjóðina?
Dettur nokkrum í hug, að út-
gerðarmenn og sjómenn myndu láta
það óátalið, að fiskverkendur fengju
erlend skip til að veiða í landhelg-
inni og leggja upp hjá þeim?
Auðlind þjóðar-
innar allrar
Ég geri þetta að svo löngu um-
talsefni hér til að leggja áherslu á,
hve hættuleg sú þróun getur orðið,
sem við sjáum verða'að veruleika
á degi hveijum í ýmsum verstöðv-
um. Þessi mál eru vandmeðfarin
og viðkvæm og framtíð sjávarút-
vegs á íslandi er í okkar eigin
höndum hvað þetta varðar. Við ráð-
um ekki ytri skilyrðunum, en þessu
ráðum við.
Ég lét hafa eftir mér á öðrum
stað fyrir skömmu, að ég teldi, að
við ættum ekki að blanda okkur
mikið í þetta mál. Við ættum að láta
markaðina ráða ferðinni. Þessi
ummæli mín virðast hafa misskilist
og ég vil því skýra það ögn nánar.
Það vár sjálfsagt bjartsýni að
láta sér detta í hug, að markaðurinn
myndi sjálfur ráða og aðeins yrði
fluttur út sá ferski fískur, sem ætla
mætti, að gæfí þar betur af sér í
heild fyrir sjávarútveginn og þar
með þjóðarbúið. Raunin hefur orðið
sú, að álíti fískseljandinn, útgerðar-
menn og sjómenn, að honum muni
hagkvæmt að sigla með aflann eða
senda hann í gámum, þá getur
hann það og gerir það, án tillits til
þess, hver áhrif það hefur á físk-
vinnsluna, fiskvinnslufólk eða
rekstur þjóðarbúsins.
Það gegndi allt öðru máli, ef
fiskseljandinn væri ekki að öllu að
ráðskast með takmarkaða auðlind,
sem þjóðin öll á og öllu máli skipt-
ir, að skili henni sem mestum og
bestum tekjum. Fiskseljandanum
er að vísu sú vorkunn, að honum
hefur verið úthlutað öllum auðlind-
unum samkvæmt gölluðu kvóta-
kerfí og telur því ef til vill, að hann
geti að vild hagað nýtingu þeirra.
Mér er það reyndar þvert um geð
að þurfa að fjalla um útflutning_ á
ferskum físki með þessum hætti. Ég
tel, að útflutningur á ferskum físki
eigi fullan rétt á sér, hvort heldur
er í gámum, flugvélum eða fiski-
skipum. Vonandi eigum við eftir
að sjá hann eflast og dafna á næstu
árum en helst á annan hátt og mun
ég reyna að skýra það hér á eftir.
Fiskverkandinn hefur
yfirsýn yfir markaðina
Ég mun nú íjalla lítillega um
aðra hlið á þessu máli. Það er oft
sagt, að miklu máli skipti að stytta
boðleiðimar frá markaðinum til
framleiðandans og svo öfugt. Enn-
fremur er talið mikilvægt, að selj-
•andi hafi á hveijum tíma yfír að
ráða eins nákvæmum upplýsingum
um stöðu mála á öllum mörkuðum
og kostur er.
í íslenskum sjávarútvegi höfum
við búið við mikinn sveigjanleika.
Við höfum í miklum mæli valið
okkur markaði eftir því, hvað þeir
gefa af sér. Sá fískur, sem skiptir
okkur mestu máli, þorskurinn, hef-
ur til skiptis farið til frystingar,
söltunar eða herslu eða þá verið
fluttur ferskur á markað.
Það hefur verið keppst við að
reyna að koma til framleiðenda
upplýsingum um það, hvaða
vinnsluaðferð og hvaða markaðir
gefi best af sér hveiju sinni og
enda þótt fleiri atriði spili þar inn,
reynir framleiðandinn eftir bestu
getu að velja þá verkunaraðferð,
sem hann væntir að skili mestu í
aðra hönd.
Fiskverkandinn hefur og á að
hafa yfirsýn yfir allar þær vinnslu-
aðferðir og markaði, sem honum
eru tiltækir hveiju sinni. Þannig á
það líka að vera. Hann er sérhæfður
fískverkandi. Ekki hvarflar þó að
mér að halda því fram, að hann sé
Ræða Friðriks Pálssonar, forsljóra SH
á ráðstefnu fiskiðnaðar í fyrradag
óskeikuil,! éft hann á að minnsta
kosti að hafa besta aðgang að
upplýsingum til að byggja ákvarð-
anir sínar á.
Við íslendingar erum veiðimenn.
Á þessu er oftlega klifað og hefur
mér stundum fundist það einum um
of. En dæmið um gámafiskinn hefur
sannað mér, því miður, að við erum
ekki nógu langt af veiðimannastig-
inu komin. Við þurfum að muna
að við erum matvælaframleiðendur.
Lengi voru útgerðarmenn jafnframt
fiskverkendur, síðan varð aðskiln-
aður þessara aðila talsverður, en í
seinni tíð er útgerðin í meira mæli
komin í eigu fiskvinnslunnar. Þann-
ig á það líka að vera.
Útgerðin er og á að vera hráefn-
isöflunartæki fyrir fískiðnaðinn í
landinu. Það á jafnframt að vera
keppikefli fískvinnslunnar, sem
eiganda útgerðarinnar, að halda
hráefniskostnaðinum í lágmarki.
Allar aðrar iðngreinar, þar sem
hráefni eru u.þ.b. 50% af kostnaðin-
um við framleiðslu vörunnar myndu
kappkosta að hafa hráefniskostnað-
inn í lágmarki.
En hér á landi líta allt of margir
öðrum augum á hlutina. Við erum
ennþá svo miklir veiðimenn og svo
miklir útgerðarmenn í hjarta okkar,
að okkur fínnst það geta verið
keppikefli, að hráefnið upp úr sjó
sé dýrt þ.e.a.s. að verðið á því sé
hátt. Hins vegar ættum við ein-
göngu að miða að því, að verð á
fullunninni útflutningsvöru sé sem
hæst. Það ber okkur að hámarka.
Talandi um fullunnar vörur, þá
gæti það allt eins verið ferskur
fískur, annaðhvort í flökum eða
heill eftir því, á hvaða verkunarstigi
markaðurinn borgar best fyrir
hann. Það hlýtur að vera fiskverk-
andinn, sá sem hefur yfírsýn yfir
alla markaðina, sem best er til þess
fallinn að meta það, hvaða vinnslu-
stig gefi mest af sér hveiju sinni.
Það er ófært, að hráefnisöflunar-
deildin taki ákvarðanir um það.
En ég sagði rétt áðan, að fisk-
vinnslan ætti að mestu leyti út-
gerðina. Hún ætti því auðvitað, að
geta ráðið þessu í öllum tilvikum,
þegar hennar eigin skip eiga í hlut.
Þannig gerist það því miður ekki,
m.a. vegna þess, að sjómennirnir á
bátum eða togurum þeirra aðila
bera sig stöðugt saman við sjó-
mennina á hinum skipunum, sem
eru í eigu annarra en fískiðjuver-
anna.
Það liggur fyrir, að í mörgum
tilfellum fá sjómenn um sinn meira
í sinn hlut fyrir þann afla, sem
sendur er út í gámum heldur en
þann, sem landað er innanlands.
Er þetta þá ekki allt eðlilegt? Ef
sjómennimir fá meira fyrir þann
afla sem þeir landa erlendis heldur
en þann, sem þeir selja fískvinnsl-
unni hér á landi, er þá ekki físk-
vinnslan hér óþörf og jafnvel úrelt
og ástæðulaust að halda henni
gangandi?
Því er nú ekki þannig farið.
Markmiðið með nýtingu auðlindar-
innar er hvorki að hámarka ágóða
sjómanna né útgerðarmanna, held-
ur að tryggja að þjóðin í heild og
þetta sameiginlega fyrirtæki okkar,
Island sf., hafí sem mestan heildar-
ágóða af rekstri þess. Þess vegna
þarf að líta á lokaafurðina og haga
nýtingu aflans þannig, að sem mest
verði til skiptanna fyrir þjóðina alla.
Þó að hátt verð á erlendum fersk-
fískmörkuðum, sem auk þess kann
að vera tímabundið, verði til þess,
að útflutningur af ferskum físki
stóraukist, er síður en svo sjálfgef-
ið, að það tryggi mestan afrakstur.
Það er fyrst og fremst ranglátt
kvótakerfí, sem kallar á þetta
ástand.
Aðgangi að auðlindum
fylgja skyldur
Ég talaði um það áðan, að fisk-
kaupandinn og útgerðarmaðurinn
hefðu látið koma sér í þá aðstöðu
að betjast hvor við annan um skipt-
ingu fiskverðs upp úr sjó. Það fyrir-
komulag hefur orðið sjvarútvegin-
um dýrt, magnað óánægju innan
hans og dregið úr samtakamætti
hans í heild og þar með afkomu
hans og þjóðarinnar allrar.
Það er brýnast um farsæld sjáv-
arútvegsins í náinni framtíð, að