Morgunblaðið - 19.04.1986, Blaðsíða 20

M0RG5JNÍBIÍ.AÐIÐ,IÍAUGARBA6URI9JAPRÍL1986 'N
2onj
Stofnblöndun lax-
fiska-Varaaror ð
eftir Sigurð
Guðjónsson
Nú á uppgangstímum í fiskrækt
og fískeldi er orðið löngu tímabært
að vekja athygli á stofnahugtakinu
og þýðingu þess.
Þó svo að í þessari grein verði
svo til eingöngu íjallað um lax gilda
sömu lögmál einnig um aðra lax-
físka og reyndar margar aðrar físk-
og dýrategundir.
Laxastofn er skilgreindur sem
hópur laxa sem hrygnir á tilteknum
stað og á tilteknum tíma og hrygnir
ekki í neinum mæli með öðrum slík-
um stofnum á öðrum stað eða á
öðrum tíma (Ricker 1972).
Segja má að hin mikla ratvísi
laxins sé grundvöllur þess að laxa-
stofn geti myndast og viðhaldist.
Þeir fískar sem best eru úr garði
gerðir til að þola umhverfísaðstæð-
ur í hverri á, en þær geta verið
afar mismunandi, lifa og koma
aftur til að hrygna. Smám saman
þróast stofn sem er vel aðlagaður
að hverri á, því hæfustu einstakl-
ingarnir ná að eiga afkvæmi sem
komast á legg. Slíkt náttúruval er
sífellt í gangi og hefur svo verið í
íslenskum ám, síðan lax nam hér
land á ný eftir síðustu ísöld, en
henni lauk fyrir 8—10 þúsund árum.
Ætla má að hver á sem á annað
borð fóstrar físk hafí fískstofn sem
er betur aðlagaður aðstæðum í
henni en fískstofnar annarra áa.
Með öðrum orðum er líklegt að
fískur sem viilist í aðra á en sína
heimaá minnki með því lífslíkur
afkvæma sinna.
Þar sem náttúruöflin eru stöðugt
að verki við að breyta landinu og
þar með ám og lífsskilyrðum í þeim,
verða fískstofnamir að aðlaga sig
breyttum aðstæðum annars deyja
þeir út. Náttúruval á sér því stöðugt
stað og lífvist áa og vatna breytist
stöðugt. Stofn er því síbreytilegt
fyrirbrigði sem þróast stöðugt með
því umhverfí sem hann lifír í. Ein-
mitt þama leynist mikil hætta.
Snöggar og miklar breytingar á
umhverfí geta leitt til þess að stofn
tortímist. Slíkar stórbreytingar eiga
sér stað í náttúrunni en eru tiltölu-
lega sjaldgæfar. Hins vegar getur
og hefur mannskepnan brejrtt
umhverfí svo að stofnar eða tegund-
ir glatast. Einnig geta afskipti
mannsins af fískstofnum breytt
eiginleikum þeirra eða leitt til tor-
tímingar stofnanna. Slíkt hefur oft
gerst með ofveiði eða rangri veiði-
stjómun. Ástæða er einnig til að
ætla að stofn geti skaðast með
öðmm hætti. Þar er átt við flutn-
inga á stofnum milli svæða. Slepp-
LÝSI hf. er nú af hefja fram-
leiðslu á blautfóðri úr meltu til
fiskeldis. Þar er frystitogarinn
Freri, sem leggur meltuna til,
og búizt er við því, að hægt verði
að afgreiða fóður frá fyrirtæk-
inu í fyrsta sinn í ágúst eða
september. Allt fóður til fiskeld-
is er nú innflutt.
Ágúst Einarsson, framkvæmda-
stjóri Lýsis hf., sagði í samtali við
Morgunblaðið, að þegar hefði verið
tekið við 50 lestum af meltu frá
Frera til tilraunavinnslu, en búizt
væri við fyrsta stóra meltufarmin-
um í júní. Meltan væri hins vegar
aðeins hluti fóðursins, en að auki
þyrfti til dæmis vítamín og bindi-
mjöi. Fiskeldismenn á Suðumesj-
um hefðu sýnt þessu mikinn
áhuga, en allt fískifóður væri nú
innflutt. Stjómendur Lýsis hf.
teldu fyrirtækið fyllilega í stakk
„Sé slík þekking- til á
ánum er auð veldara að
átta sig á hvaða um-
hverfisþættir eru mest
afgerandi í hverju ár-
kerfi fyrir fiskstofna
þeirra. Höfundur þess-
arar greinar vinnur nú
að slíkri vistfræðilegri
flokkun íslenskra
straumvatna.“
ing á laxaseiðum er algeng fisk-
ræktarleið hérlendis. Því miður
hefur oft verið sleppt seiðum í ár
af öðrum stofnum en þar eiga
heima. Slíkt getur haft slæmar
afleiðingar eins og betur verður
rætt hér á eftir.
Hin mikla fjölbreytni í útliti og
atferli laxastofna stafar bæði af
áhrifum umhverfís og arfbundnum
þáttum. Tvær leiðir eru þekktar til
þess að komast að því hvort og þá
af hve miklu leyti einhver munur á
útliti eða atferli sé arfbundinn eða
stafí af áhrifum umhverfís.
Önnur aðferðin byggist á því að
athuga byggingu próteina með
rafdrætti. Sé munur á byggingu
einhvers próteins má rekja hann til
munar á genum.
Hin aðferðin er að ala fisk af
mismunandi stofnum við sömu skil-
yrði og sjá hvort fram kemur munur
á atferli eða útliti. Komi fram
munur má rekja hann til erfðafræði-
legra þátta en ekki til áhrifa um-
hverfís á fískinn.
Með þessum aðferðum hefur
verið sýnt og sannað að til eru
margir mismunandi stofnar af hin-
um ýmsu tegundum af Kyrrahafs-
laxi og Atlantshafslaxi (Ricker
1972, fjöldi greina í Canadian Jo-
umal of Fisheries and Aquatic Sci-
ence 38:1981, Saunders 1981).
Reynslan hefur sýnt að hver
laxveiðiá hefur sinn eigin laxastofn.
í stærri árkerfum eru jafnvel marg-
ir stofnar á ferðinni og hefur þá
gjaman hver þverá sinn eigin stofn.
íslenskir laxastofnar eru marg-
breytilegir eins og íslenskar lax-
veiðiár. Því miður hefur rannsókn-
um til að staðfesta erfðafræðilegan
mun á íslenskum laxastofnum lítt
verið sinnt enn sem komið er. Þó
höfum við dæmi er sýna að munur
á íslenskum stofnum sé arfbundinn.
Laxastofn Dalsár, sem fellur í
Hvítá í Árnessýslu, er svokallaður
stórlaxastofn þ.e. meiri hluti físk-
anna dvelur 2 ár í sjó áður en
búið til þessarar framleiðslu, bæði
hvað verð og gæði varðaði, enda
byggði það á mikilli reynslu í fram-
leiðslu fóðurs. Sveinn Jónsson, líf-
efnafræðingur, hefði verið ráðinn
til að hafa umsjón með fóðurgerð-
inni og yrði mjög til hennar vandað.
Vemlegur vaxtarbroddur væri í
fískeldinu og því mikilvægt að fóð-
urframleiðsla væri hér á landi,
bæði vegna gjaldeyrisspamaðar og
þess, að meira' en nóg væri til af
fískúrgangi til þessara nota. Þá
væri nauðsynlegt að þekking á
fóðurframieiðslu færðist inn í
landið, svo fiskeldið yrði ekki um
of háð erlendum aðilum og hugsan-
legum verðsveiflum á erlenda
markaðnum.
Þá gat Ágúst þess, að fyrirtækið
hefði samið við Samtök loðdýra-
ræktenda um blöndun vítamíns í
loðdýrafóður, sem hér er notað.
kynþroska er náð og fískur gengur
í ána aftur til hrygningar. Laxa-
stofn sá sem er í Laxeldisstöð ríkis-
ins í Kollafírði er hins vegar smá-
laxastofn þ.e. meiri hluti fisksins
dvelur 1 ár í sjó áður en kynþroska
er náð og laxinn snýr aftur heim.
Lax úr Dalsá var tekinn í klak í
Kollafjörð og seiðin alin upp við
svipuð skilyrði og Kollafjarðarseiði.
Seiði þessi voru svo notuð í hafbeit
og skiluðu sér mest sem stórlax
(62%) (2 ár í sjó), meðan lax af
Kollfjarðarstofni skilaði sér lítið
sem stórlax (25%) (Árni ísaksson
1982).
Gönguseiðum af Þverárstofni,
sem einnig er stórlaxastofn, var
sleppt í Langá á Mýmm árið 1982.
Gönguseiði þessi skiluðu sér 56%
sem smálax (1 ár í sjó) og 44% sem
stórlax (2 ár í sjó) (Ámi ísaksson
1985). Gönguseiðum af laxastofni
Laxár í Dölum var sleppt í Langá
1983. Laxastofn Laxár í Dölum er
smálaxastofn. Seiði þessi skiluðu
sér 92% sem smálax og einungis
8% sem stórlax (Ámi ísaksson og
Sigurður Már Einarsson 1986).
Bæði þessi dæmi sýna breytileika
í íslenskum laxastofnum sem er að
minnsta kosti að nokkm arfbund-
inn.
Af rannsóknum erlendis sem
sýna breytileika milli stofna er af
nógu að taka. Læt ég nægja hér
örfá dæmi sem sýna glöggt hætt-
una sem getur stafað af fískflutn-
ingi og em því sérstaklega áhuga-
verð.
Bams (1976) gerði tilraunir með
2 stofna af bleiklaxi (Oncorhynchus
gorbuscha) úr Tsolum-ánni og
Kakweiken-ánni í British Columbia
í Kanada. Hann sleppti seiðum af
báðum þessum stofnum svo og
blendingsseiðum þessara stofna.
Hrogn þessara þriggja afbrigða
vom klakin við sömu skilyrði í
uppeldislæk við Tsolum-ána. Seiði
bleiklax ganga til sjávar strax og
kviðpoki fer að minnka og afla sér
ekki fæðu fyrr en á ósasvæðum eða
út í sjó. Svipað hlutfall allra af-
brigðanna hefur komist af. I Tsol-
um-ána á sleppistað endurheimtist
laxinn hins vegar mjög misjafnlega.
Fyrrir hveija 10 fiska af hreinum
Tsolum-stofni (heimastofn) kom 5,1
fiskur af blendingsstofni og einung-
is 2,5 fískar af Kakweiken-stofni
(ókunni stofninn). Af þessari tilraun
má sjá að ratvísi bleiklax er að
nokkru arfbundin.
Árangur sleppinga á stálhöfða-
seiðum (regnbogasilungur sem
gengur í sjó) (Salmo gairdneri) í ár
á vatnasvæði Columbia-fljótsins í
Oregon í Bandaríkjunum var afar
misjafn og einungis stofnar af
vatnasvæðinu lifðu. í ljós kom að
stofnar af öðmm vatnasvæðum
höfðu ekki ónæmi fyrir sníkjudýra-
tegund, Ceratomyxa shasta, af gró-
dýraætt (Myxosporin), sem einung-
is er til staðar í Columbia-vatna-
kerfínu. Enn verra getur farið ef
sníkjudýri sem þessu er óafvitandi
dreift t.d. með físki í önnur vatna-
kerfi, því þá verður náttúmlegur
stofn árinnar fyrir áfalli.
Nýlega barst sníkjudýrið
Gyradachtylus frá Svíþjóð til Nor-
egs og hefur dreifst þar með fiski.
Hefur þetta afbrigði Gyradachtylus
valdið miklum usla í Noregi en
norskur lax hefur ekki ónæmi fyrir
þessu sænska afbrigði, enda þótt
Gyradachtylus sé ti staðar í Noregi.
Af þessum dæmum sést að flutn-
ingur stofna milli árkerfa getur
verið stórvarasamur, einnig með
tilliti til sníkjudýra og sjúkdóma. I
mörgum tilfellum er erfitt að segja
nákvæmlega til um hve mikinn usla
stofnablöndun hefur gert, þar sem
margir aðrir þættir hafa áhrif á
stofnstærð, en leiða má líkur að
því að oft hafí stofnablöndun valdið
tjóni á náttúmlegum vistkerfum.
Af framansögðu má sjá að nokkr-
ar reglur verður að hafa í heiðri
varðandi seiðasleppingar.
1. Ætíð á að nota fiskstofn árinn-
ar ef sleppa á seiðum í á. Sé fiskur
tekinn í klak til þessara nota verður
að gæta þess að nota marga fiska
af öllum stærðum til að ná fram
allri erfðabreidd (genetic variance)
stofnsins. Því færri hrygnur sem
teknar em í klak því fleiri hænga
þarf að nota tii að frjóvga hrognin.
Varast ber að velja físk í klakið á
einn eða annan hátt. Aldrei skal
nota einungis einn hæng til fijóvg-
unar.
2. Ef af einhveijum ástæðum er
nauðsynlegt að sleppa seiðum í á
og seiði af stofni árinnar em ófáan-
leg og verða ófáanleg er næstbest
að fá seiði úr á í næsta nágrenni
sem hefur svipuð einkenni og áin
sem sleppa á í. Ef þetta er gert er
líklegt að stofnamir séu ekki mjög
frábmgðnir þar sem ætla má að
styttra sé síðan leiðir skildu og að
stofnamir séu aðlagaðir að svipuð-
um skilyrðum. En til að þetta sé
mögulegt þarf að liggja fyrir vitn-
eskja um gerð íslenskra straum-
vatna og fískstofna þeirra. Hér
verður ljós nauðsyn vistfræðilegrar
flokkunar á íslenskum ám. Sé slík
þekking til á ánum er auðveldara
að átta sig á hvaða umhverfísþættir
em mest afgerandi í hveiju árkerfí
fyrir fiskstofna þeirra. Höfundur
þessarar greinar vinnur nú að slíkri
vistfræðilegri flokkun íslenskra
straumvatna.
En laxaseiði em einnig notuð til
fiskeldis. Rannsóknir hafa sýnt að
hafbeitarfískur er ekki eins ratvís
og náttúmlegur lax. Því getur staf-
að mikil hætta af stórfelldri hafbeit.
Áætlanir em um sleppingar á millj-
ónum gönguseiða hér á landi á
næstu ámm. Til samanburðar má
ætla að heildarframleiðsla náttúm-
legra gönguseiða íslenskra vatns-
kerfa sé um 1 milljón seiða. Aðeins
þarf lágt hlutfall úr sleppingum
frá slíkum stöðvum að villast í ár
í grendinni til að náttúmlegur stofn
slíkra áa hverfi. Skaðinn er því
meiri sem eldisstöðvarstofninn er
frábmgðnari náttúmlega stofnin-
um og hentar þar með ekki um-
hverfi árinnar.
Laxeldi í sjókvíum hefur færst í
vöxt hér á landi. Reynslan hefur
sýnt að í Noregi sleppi um 5% af
kvíafíski út. Ekki þarf umfang kvía-
eldis að vera mikið til að slíkur
fískur geti farið í miklum mæli upp
í ár og blandast náttúmlegum laxi.
Með þessum vamaðarorðum vil
ég ekki hvetja til neinnar öfga-
stefnu sem hindra myndi uppgang
fískeldis hér á landi. Hins vegar
getur óhindmð stofnablöndun og
flutningur á laxi verið laxeldinu
sjálfu dýrt, því villtir laxastofnar
er sá efniviður sem fískeldið þarf
og nýtir sér. Einnig er það eldinu
ekki heldur til góðs ef sjúkdómar
og sníkjudýr vaða yfir allt. Það
verður því að setja reglur sem
hindra og takmarka flutning og
blöndun laxfískastofna og það
fljótt. Slíkar reglur þyrftu ekki í
flestum tilfellum að hindra eðlilega
uppbyggingu í fiskeldi hér á landi.
Slíkar reglur em nú þegar til í
Bandaríkjunum og slík lög vom
nýlega sett í Noregi. Báðar þessar
þjóðir gripu þó of seint í taumana,
kannski mest vegna þekkingar-
skorts, en honum getum við ekki
lengur borið við. Til þess em vítin
að varast þau, og hvet ég því til
að við forðumst að detta í sama
bmnninn og nágrannar okkar.
Höfundur er fiskifræðingur &
Veiðimálastofnun.
Heimiidir
Ámi ísaksson 1982. Retums of microtagged Atl-
antic salmon (Salmo salar) to the Kollafjörður
Experimental Fish Farm in 1976—79 tagging
experiments. I.C.E.S. C.M. 1982/M:34.
Ámi ísaksson 1985. Rannsóknir á seiðaframlciðslu
Langár á Mýrum 1975—1984. Veiðimálastofnun
skýrsla. 52 bls.
Ámi ísaksson og Sigurður Már Einarsson 1986.
Rafveiðar í Langá 1985. Veiðimálastofnun skýrsla.
VMSTR/86006. llbls.
Bams, R.A. 1972. Survival and propensity for
homing as affected by presence or absencc of
locally adapted patemal genes in two transplanted
populations of pink salmon (Oncorhynchus
gorbuscha). J. Fish. Res. Board Can. 33.
2716-2725.
Ricker, W.E. 1972. Hereditary and environmental
factors affecting certain salmonid populations.
19—160. í R.C. Simon and P.A. larkin (ritst.). The
stock concept in Pacifíc salmon. H.R. MacMillan
Lectures in Fisheries. U.B.C. Vancouver.
Saunders, R.L. 1981. Atlantic salmon (Salmo salar)
stocks and management implications in the Can-
adian Atlantic Provinces and New England UoA.
Can. J. Fish Aquat Sci. 41:917—935.
Lýsi hf:
Hefja framleiðslu
á fiskifóðri í sumar
Nítján útskrifast frá Nýja hjúkrunarskólanum
Tíu hjúkrunarfræðingar í barnahjúkrun og
níu i heilsugæsluhjúkrun útskrifuðust 12. apríl
sl. frá Nýja hjúkrunarskólanum. Þetta er í fyrsta
sinn sem skólinn útskrifar hjúkrunarfræðinga úr
sérnámi í barnahjúkrun og í þriðja skiptið sem
hann útskrifar hjúkrunarfræðinga úr sérnámi i
heilsugæsluhjúkrun.
Aftari röð frá vinstri: Sigríður A. Pálmadóttir,
Guðrún H. Teitsdóttir, Kristín Guðmundsdóttir,
Halla Eiríksdóttir, Þórdís Ingólfsdóttir, Guðný Gísla-
dóttir, Halldóra Kristjánsdóttir, Kristín Vigfúsdóttir,
Hrönn Guðmundsdóttir og María Pétursdóttir skóla-
stjóri.
Fremri röð frá vinstri: Aðalheiður Björgvinsdóttir,
Sigríður Jóhannesdóttir, Kristín A. Einarsdóttir,
Ingigerður Jónsdóttir, G. Hallveig Finnbogadóttir,
Guðrún Friðjónsdóttir, Guðrún Ragnars og Elín B.
Hartmannsdóttir. Á myndina yantar þær Unni Ein-
arsdóttur og Guðrúnu Eiðsdóttur.