Morgunblaðið - 09.08.1986, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. ÁGÚST 1986
MARMARABJÖRG
Prinsinn var sá, sem „milli tveggja siða í fálmi fellir/fjöregg sinnar
eigin gæfu af stalli“. (EB) Hann var markaður af hnignun og þótt
hann teldi það skyldu sína að vernda arfleifð Marina, þá mátti hann
sín lítils.
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Ernst Jiinger: On the Marble
Cliffs. Translated from the
German bý Stuart Hood. Penguin
Books 1983.
Emst Jiinger hefur m.a. verið
nefndur aristókratískur stjómleys-
ingi. Honum er eiginlegt að virða
fyrir sér mannlífið úr Qarlægð, sem
oft virðist jaðra við kuldalegt af-
skiptaleysi, en þó hafa til að bera
dýpri skilning á sögulegum harm-
leik mannheima og jafnframt
virðingu fyrir einstaklingnum en
margur yfirlýstur mannvinurinn í
stétt rithöfunda.
Líf hans var löngum tilraun til
þess að reyna þanþol mannsins á
ystu nöf. Þessvegna hefur hann
manna best skrifað um stríðið og
orrustuna sem átök manns og her-
tækninnar, þar sem maðurinn er
sigurvegarinn. Þessi skoðun hans
hefúr ekki lengur gildi sbr. viðtal
við hann í Der Spiegel 16. ágúst
1982, en þar segir hann að síðasta
styijöldin hafi verið heimsstyijöldin
1914—18, þar sem hermaðurinn gat
sigrast á vélinni, tækninni. Nú er
slík afstaða ekki lengur fyrir hendi.
„In Stahlgewittem" kom út 1920
og þar með varð hann meðal kunn-
ustu rithöfunda Þjóðveija. Jiinger
tók þátt í fyrri styijöldinni og
reynsla hans varð kveilga þeirrar
skáldsögu. Framganga hans í orr-
ustum var slík að hann hlaut hið
sjaldgæfa heiðursmerki „Pour-le-
mérite". Hann hafði haft reynslu í
hemaði í frönsku útlendingaher-
sveitinni, en ungur að árum strauk
hann úr skóla og gerðist þar liðs-
maður. Hann gerðist sjálfboðaliði í
þýska hemum við upphaf styijald-
arinnar 1914.
Einstakt verk
George Steiner skrifar í formála
að Marmarabjörgum „að enginn
þýskur höfundur hafi náð að tjá
með orðum hrikaleik styijaldarinn-
ar eins og Jiinger". Samlíkingamar
eru einstakar og skera sig algjör-
lega úr hefðbundnum líkingum,
honum tekst að færa orrustugný-
inn, stálstorminn, blóðið og dauð-
ann í prósa, sem engan á sér líka
í þessum eftium í þýskum bók-
menntum. Snilld hans í stíl og máli
einkennist af tærleika og einstakri
nákvæmni og ber með sér yfírlegu
og strangt aðhald, slípun og fágun,
ekki ósvipað vönduðum handunnum
skartgrip úr eðalmálmi og dýrum
steinum. Þetta stranga form og
nákvæmi stflsmáti er einstakt en
jafnframt kaldt og fjarlægt, en
máttugt og altakandi.
Jiinger lauk við handritið að
„Auf den Marmorklippen" 12. ágúst
1939. Sumarið 1939 var dýrðar-
sumar, sól skein í heiði allt sumarið.
Eins og segir í texta Júngers: „Lit-
ir lífsins loguðu glæstir og tærir
fyrir sólarlaið".
Styijöldin hófst 1. september
1939 og um vorið 1940 höfðu 35
þúsund eintök Marmarabjarga verið
prentuð og seld. Þá gripu stjóm-
völd í taumana og bönnuðu frekari
prentun bókarinnar. Bókin var þó
ekki brennd eins og svo margar
bækur þýskra höfunda. Hún kom
aftur út 1948, eftir að Júnger hafði
verið „náðaður". Hann neitaði að
mæta fyrir „afnasisma" — dómstól.
Vísaö til nasista
Sögusvið sögunnar gæti verið við
Bodenvatnið, Suður-Ameríka og ít-
alía. Inntakið er harkaleg útmálun
og fordæming kúgunar og harð-
stjómar og þess lýðs, sem stuðlar
að slíkum stjómarháttum. Tími sög-
unnar gæti verið hvenær sem er,
skilin milli liðins tíma og nútima
eru óljós, höfundurinn ræður tíman-
um. Þótt sagan minni á fantasíu
um uppbyggingu þá eru viðhorf
stjómvalda sögunnar mörkuð af
margvíslegum samlíkingum úr at-
burðarás fjórða áratugarins á
Þýskalandi, þegar nasistar vom að
ná völdum í ríkinu. Það kemur skýrt
fram í sögunni hinn afgerandi
menningaifyandskapur nasískra
stjómvalda og lýsingamar á áróðri
Varðarins em af sama toga og áróð-
ur stjómvalda Þriðja ríkisins.
Sagan hefst á minningum sögu-
manns um betri tíma. Þeir bræður
hafa snúið heim úr langvarandi §ar-
vem í hemaði í Alta Plana. Þeir
setjast að á setri, sem stendur á
jaðri marmarabjarganna, umkringt
stalla-görðum og villigróðri við
heimreiðina, en þar er mikill fjölda
höggorma, sem höfðu átt þar smug-
ur og skjól í björgunum frá
ómunatíð, samkvæmt frásögn
bændanna í nágrenninu. Þessir
höggormar vom hálfgerð gæludýr,
þeim var gefið á vissum tímum og
skriðu þá út úr holum sínum, hlýddu
kalli Erios, álfabarnsins, sem var
sonur sögumanns og dóttur ráðs-
konunnar Lampusu, sem er jarð-
nom.
Otho og sögumaðurinn stunda
söfnun og rannsóknir flómnnar,
íhuga dýrð dagsins og endalausa
flölbreytni náttúmnnar. Umhverfis
marmarabjörgin liggur Marína,
byggðir ftiðsamra vínyrkjubænda
og hér og þar mátti sjá fomar borg-
ir, klaustur og hallir. Lífsmáti
íbúanna var svo til óbreyttur, allt
frá dögum Karlamagnúsar. Við
endurkomuna fundu þeir að breyt-
ingar vom í aðsigi, þótt allt væri
kyrrt á ytra borði. Jörðin gaf enn
margfaldan ávöxt, vínviðurinn óx í
sólbökuðum hlíðum og hefðin réð
enn ríkjum. Lýsingar Júngers á
gróskunni, uppskemhátíðunum og
afrakstri jarðargróðursins em mett-
aðar síðsumarsól löngu liðinna tíma.
Campagna liggur næst Marínu,
land gresja, þar sem hálfvilltir
hjarðmenn stunda kvikfjárrækt og
handan þess er Mauretanía, byggð
misjöfnum lýð sem byggir myrkvið-
ið og fenin, þeirri tegund manna,
sem hata fegurðina og er gjamt
að fara um í hópum og eyðileggja
og brenna það sem fyrir verður.
„Þegar þeir em vissir um að vera
Qölmennari en andstæðingamir,
öðlast þeir kjark til þess að skríða
upp úr vilpu göturennanna..."
Vörðurinn stjómaði þessum lýð,
útsmoginn, grimmur og var þó tal-
inn hreinskilinn og hreinskiptinn.
Þessir eiginleikar, sem margir töldu
honum eiginlega, em einmitt oft
forsenda fjöldafylgis, sbr. Comwall
í Lear konungi:
„Ég þekki slíka hrappa
hreinskilnin býr yfir
svikum soralegri
en tugir af svifaliprum
heimskum augnaþjónum
sem hugulsemin hleypur
með í gönur."
(2. þáttur 2. svið, þýðing
Helga Hálfdanarsonar)
Óttinn grípur um sig
Fýrst eftir afturkomuna heyra
bræðumir óljósar sögusagnir um
Vörðinn og fylgismenn hans, of-
beldisverk og yfirgang, sem færðist
nær og nær. Óttinn greip um sig
„og ég er viss um að vald hans var
byggt á ótta fremur en eigin áhrifa-
valdi...“ Þegar óttinn gerði innrás,
þá gat Vörðurinn notað vaid sitt
óheft. Áður en til árásarinnar kæmi
vann Vörðurinn að því leynt og ljóst
að veikja trú mannanna á eigin
styrk, spilla siðum þeirra og
smeygja lýðskmmumm og lyga-
mörðum inn í landið. í stað hinna
fomu siða tók nú að bera á ýmis-
konar hjátrú og hindurvitnum,
afkáraleg trúariðkun skaut nú upp
kollinum í ýmsum myndum, málfar-
ið spilltist, málfar sorplýðsins,
gróft, ónákvæmt og bjagað var tal-
ið gott og gilt og því lengra sem
leið kom betur og skýrar í Ijós
innra eðli þessa safnaðar. Það sem
hafði gerst var að nú sætti fólk sig
við sorann, en fyrmm hefði þetta
lið verið afgreitt „eins og siður var
að afgreiða smáþjófa“.
Campagna varð fyrst fyrir barð-
inu á þjófalýð fenjanna. Otho og
sögumaður gengu fram á brennd
býli og dauðan búsmala á rannsókn-
arferðum sínum um nágranna-
byggðimar. Það varð ekki fyrr en
í óefni var komið að talað var um
ákveðnari afstöðu gegn Verðinum.
Braquemart og prinsinn af Sun-
myra koma í heimsókn til að
ráðgast um hvað gera skuli. Þeir
vom fulltrúar þeirra afla sem helst
hefðu getað stöðvað framrás Varð-
arins og þar með um leið tilvísun
til þeirra stjómmálaafla, sem hefðu
getað stöðvað framsókn nasista í
Þýskalandi. En þeir bmgðust,
vegna þess að Braquemart var of
andlega skyldur Verðinum til þess
að geta sigrast á honum eða hvatt
til nægilegrar andstöðu. Hann
hyggst helst taka upp sömu bar-
áttuaðferðir og Vörðurinn, hann er
níhilisti inn við beinið, lítur á
mannlífið eins og það væri vél og
það samfélag sem hann stefndi að
var þrælasamfélag, hann aðhylltist
hugmjmdafræði útópíunnar. Hann
var sálarlaust flak, en taldi sig vita
allt öðmm betur. „Hann hafði enga
sjálfsvirðingu en án hennar liggur
leiðin norður og niður."
Hnignunin
Prinsinn var sá, sem „milli
tveggja siða í fálmi fellir/fjöregg
sinnar eigin gæfu af stalli." (E.B.)
Hann var markaður hnignun og
þótt hann teldi það skyldu sína að
vemda arfleifð Marínu, þá mátti
hann sín lítils.
Sögumaður segist hafa búist við
að stéttarbræður prinsins, aðall
Marínu, myndu vopnast og hefja
baráttuna gegn þeim sem ógnuðu
frelsi landsmanna. „En ég sá aðeins
þennan mann (prinsinn) gamlan
fyrir tímann, sem þarfnaðist sjálfur
stuðnings, þessi viðkynning sýndi
mér svo ekki varð um villst hvaða
stigi hnignunin hafði náð.“
Meðal þeirra sem koma við sögu-
em Belovar, ættarhöfðingi í
Campagna, sem fellur í lokaátökun-
um, og faðir Lampros, ábóti í
klaustri heilagrar Maríu, skammt
frá setrinu, hann ferst einnig.
Vörðurinn gerir árás og stefnir
liði sínu inn í landið, bræðumir og
Belovar ásamt nokkm liði fara gegn
fjandmönnunum. Blóðhundar og
veiðihundar taka mikinn þátt í átök-
unum. Marínaríki hrynur í ragna-
rökum, landið logar hvert sem litið
er, hallir, klaustur og býli brenna
upp og hrynja. Skrækróma raddir
og ýlfur árásarliðsins kveða við,
„líkast sem ýlfur rottu-mors“. Síðan
hófust ránin, morðin og hin algjöra
eyðilegging, sem er mesta unun
skrflsins.
I lokin bjargast sögumaður og
bróðir hans fyrir tilstuðlan Erios
og höggormanna. Þegar skríllinn
kom æðandi upp hallann að setrinu,
með blóðhundana í fararbroddi, gaf
Erio snákunum hljóðmerki og þeir
skriðu úr holum sínum og réðust
til atlögu gegn blóðhundum Varðar-
ins og lýðnum og í lokin var hallinn
stráður líkum þrútnum af eitri.
Sögunni lýkur með brottför
bræðranna og „heimkomu" þeirra
til vina sinna í Alta Plana.
í f ílabeinsturni
Júnger er maður sem byggir ffla-
beinstuminn, en hann veit að „af
öllum þörfum mennskrar sálar, er
engin jafn biýn og arfleifð fortíð-
arinnar". (Simon Weil: L’Enracine-
ment.)
Arfleifð fortíðarinnar er arfleifð
híerarkís (stigveldis, stigskiptingar
kirkju og aðalsveldis), en sú arfleifð
er gild í Marínu í sögu Júngers
fyrst í stað. Hliðstæðan, Þýskaland
á 3ja og 4ða áratugnum, er ríki þar
sem híerarkið er hrunið og ríkinu
er ógnað af valdatöku þeirra „innri
öreigahópa" sem Toynbee fjallar
um. Menningarsnautt fólk, sem
Júnger lýsir i sögu sinni sem sam-
saftii þjófa, flækinga og allra handa
utangarðsmanna sem fylla flokk
Varðarins. Afskiptir hópar, sem eru
utangarðs og hafa aldrei átt þátt í
eða verið hluti híerarkísins. Þegar
slíkir hópar sameinast undir einu
merki, sem flaggar með frelsi, rétt-
lætiskennd og föðurlandsást, og em
teknir gildir og taldir hlutgengir í
stjómmálabaráttunni þá hefur
Trójuhesturinn verið leiddur inn í
hin helgu vé, þar sem híerarkískt
form ríkir og þar sem leifar þess
em enn gmndvöllur mennskra sam-
skipta hvað snertir rétt og rangt,
sæmilegt og ósæmilegt. Tengsla-
laust fólk, sem hatar alla þá
menningararfleifð sem er undir-
staða siðaðs samfélags.
I sögu Júngers er samfélagið í
Marínu að feyskjast innan frá,
lífsþrótturinn og samsömunin að
hefðunum hröma og sú skoðun
sögumannsins „að ekkert hús sé
reist, engin ætlan gerð, án þess að
hrömunin sé homsteinninn og það,
sem á eilíft líf í okkur, lifir ekki í
verkum okkar" er niðurstaðan, þeg-
ar mennsk verk og samfélag em
hmnin.
Reynsla Jiingers
Marmarabjörg er öðmm þræði
ofin úr reynslu Júngers sjálfs á
þessum ámm. Hann var lærður
grasafræðingur og áhugi hans á
flómnni er sívökull, hann safnaði
plöntum af miklum áhuga og bróð-
ir hans, Friedrich Georg Júnger,
var skáld og náttúmfræðingur.
Júnger dáði hina þýsk-latnesku arf-
leifð Búrgundar, þar sem riddara-
mennska miðalda blómstraði og
vínviðurinn þakti hæðir og slakka.
Lýsingar Júngers á Braquemart
vísa til þýskra stjómmálamanna
síðari hluta Weimar-tímabilsins, en
Júnger var mjög andsnúinn lýðveld-
inu. Þeir bmgðust allir á hættu-
stund, það sá enginn við Verðinum,
og sá Vörður hlýddi ekki þeim leik-
reglum sem reynt var að halda í
stjómmálabaráttunni.
Júnger var talinn einn snjallasti
stílisti eftirstríðsáranna, hann hefur
skrifað fjölda bóka og rita varðandi
heimspeki og fagurfræði. Hugrenn-
ingar hans um tunguna hníga að
því, að þar væri að finna hinn innsta
raunvemleika, „tungan mun lifa
eyðinguna, mannanna verk munu
hrynja, en í tungunni munu menn
leita skjóls, týndir heiminum."
(Dagbók 1943.)
Því fer fjarri að Júnger sé sjálfum
sér samkvæmur í kenningum og
skoðunum á langri ævi. Hann fædd-
ist 1895 í Heidelberg. Hann hefur
svipst milli andstæðra skoðana.
Framúrstefnumaður á 3ja áratugn-
um, hneigðist að útópíum en var
jafnframt aðdáandi híerarkís mið-
alda. Júnger stundaði náttúmfræði
í Leipzig og Napólí og lagði aðal-
áherslu á grasafræði. Flóran og
fánan töfruðu hann og flokkunar-
kerfi Linnés var honum opinber-
unarbók, sem á sér samsvömn í
formgerð stigskipts kerfís mann-
heima.
Fenjalýður nútímans
Marmarabjörg átti vissulega er-
indi á sínum tíma, undirdjúpin risu
upp, „siðmenningin er líkust kerta-
ljósi sem leitast er við að halda
Iogandi á kaldri nótt stormviðr-
anna.“ (S. Freud.) Erindið er ekki
síður brýnt 47 ámm síðar, andlegir
öreigar hafa nú náð undirtökunum
víða um heim og árásir þeirra bein-
ast nú fyrst og fremst að grandvelli
þeirrar menningar, arfleifð fortíð-
arinnar, í sögu, bókmenntum og
listum, útþynningin er ástunduð og
lykilhugtök bjöguð og brengluð.
Þetta lið hefur smeygt sér inn í þær
stofnanir, sem hafa varðveitt boð-
skap og kenningar, sem vestræn
menning hefur byggst á um aldir,
og vinnur að því að vúlgarísera og
útþynna hana.
Júnger.lýsir niðurkoðnun tung-
unnar í Marmarabjörgum, hvemig
tungutak fenjalýðsins og bófa-
flokka Varðarins smitar smátt og
smátt tungutak þeirra, sem þeir
hafa viðskipti við og hvemig gróf-
ari og grófari baráttuaðferðir
saurga og spilla málfarinu. Sú hug-
vekja var fyllilega tímabær á sínum
tíma. Þessi málspilling hefur færst
í aukana, klisjur einkenna tal
manna og stefnt er að því að ein-
falda málnotkunina sem mest,
blæbrigði og fjölbreytni hverfa og
stundum virðist eins og hugsun og
hugtök séu slitin úr samhengi hvort
við annað. Málið verður tómt og
holt. Þar með er grandvöllur allrar
siðmenningar og menningar hmn-
inn, en að því virðist stefnt af
fenjalýð nútímans.