Morgunblaðið - 09.08.1986, Blaðsíða 18

18________________MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. ÁGÚST 1986 _
Smithætta við skyndikynni
orðin veruleg hér á landi
Verjur geta minnkað líkur á
smiti alnæmis þrjátíufalt
Vetjur hafa lengst af einungis verið til sðlu S apótekum og á almenn-
ingssalernum. Talið er að notkun veija sé góð vöm gegn alnæmis-
smiti, og mæla læknar með að þær séu notaðar við skyndikynni.
Því hefur sú hugmynd komið fram að hefja sölu á veijum í sjálfsölum.
SÉRFRÆÐINGAR á sviði al-
næmis víða um heim hafa nú
vaxandi áhyggjur af þeirri
stefnu sem útbreiðsla sjúkdóms-
ins hefur tekið. Svo virðist sem
upp sé að koma nýr „áhættuhóp-
ur“, fjöllynt gagnkynhneigt fólk
af báðum kynjum. „Þriðji kúfur-
inn á útbreiðslukúrfu alnæmis
er í uppsiglingu. Fyrst var út-
breiðslan nær eingöngu bundin
við homma, síðan bættist við hóp-
ur eiturlyfjaneytenda sem
sprauta sig i æð, en nú er svo
komið að að einstaklingar af
báðum kynjum eiga það á hættu
að smitast við samfarir við sýkt-
an einstakling," segir Sigurður
Guðmundsson smitsjúkdóma-
læknir á Borgarspítalanum.
í lok júní sl. var haldið alþjóðlegt
þing um alnæmi í París, sem átta
Islendingar sem að þessum málum
vinna hér á landi sóttu. Að sögn
þeirra var mikið rætt um vaxandi
tíðni smits milli karla og kvenna
við kynmök. Á þinginu var meðal
annars sagt frá nýlegri bandarískri
könnun á þessari smitleið. Athugað-
ir voru tveir hópar: Annars vegar
eiginkonur 10 karla sem smitast
höfðu af veirunni, og hins vegar
eiginmenn 10 sýktra kvenna. Ut-
koman var sú að 5 einstaklingar
úr hvorum hópi um sig smituðust.
Að sögn Sigurðar er ekki vitað
hveijar Iíkur eru á smiti við skyndi-
kynni, en dæmi eru til um að menn
hafi smitast við að hafa samræði
við sýktan einstakling einu sinni. Á
íslandi er vitað um 25 einstaklinga
sem smitast hafa af veirunni, 23
karlmenn og 2 konur. Þó er talið
nokkuð víst að í það minnsta 100
Islendingar og hugsanlega allt að
300 gangi með smit veirunnar í
blóði sínu án þess að gera sér það
ljóst. Ef þessi svartsýnisspá er rétt
og hlutfallið 'ah er raunsönn spegl-
un á skiptingunni milli kynja má
gera ráð fyrir að allt að 280 íslensk-
ir karlar séu smitaðir og 20 konur.
Niðurstaðan af þessu er sú að smit-
hætta við skyndikynni er orðin
veruleg hér á landi og fer vaxandi.
Ljff og bóluefni.
Á fundi hjá landlækni nýverið
voru fréttamönnum kynntar helstu
niðurstöður áðumefnds þings í
París. Þar kom fram að þrátt fyrir
mjög umfangsmiklar rannsóknir,
bæði í Bandaríkjunum og Evrópu,
hefur enn lítt miðað í þá átt að
fynna lyf gegn veikinni, en ein-
hvetjar vonir eru bundnar við að
menn séu nær því en áður að finna
nothæft bóluefni. Kristján Erlends-
son ónæmisfræðingur sagði að
skýrslur um árangur af lyfjameð-
ferð til að drepa veiruna hefðu
valdið vonbrigðum. Skýrt var frá
reynslu af notkun 5 lyfja og var
niðurstaðan sú í stórum dráttum,
að ekkert þeirra lofi góðu, að sögn
hans. Um horfur á bóluefni sagði
Kristján: „Sem frumstig að því er
verið að kanna bindistað þann sem
veiran notar til að fara inn í eitil-
frumumar. Ýmislegt athyglisvert
er þar í gangi, svo og athuganir á
þeim stað veirunnar sem binst við
eitilfrumumar. Það var von manna
á þinginu að þarna væri ef til vill
um stað að ræða sem finna mætti
bóluefni gegn. Þó eru mörg ljón á
veginum, meðal annars ijölbreyti-
leiki veimnnar og sú staðreynd að
hún sækir inn í miðtaugakerfið."
Forvarnarstarf
Sem stendur hafa heilbrigðisyfir-
völd því ekki annað ráð gegn
útbreiðslu alnæmisveirunnar en
upplýsinga- og forvarnarstarf. Hér-
lendis hefur mikið starf verið unnið
á því sviði undanfarin misseri. Stórt
skref var stigið þegar kerfisbundn-
ar blóðskimanir hófust í Blóðbank-
anum sl. haust. Nokkm áður hafði
verið tekin í notkun fullkomin rann-
sóknarstofa á Borgarspítalanum til
athugunar á áhættusýnum. í ljós
hefur komið að það var ekki vonum
seinna að tekin var upp regluleg
blóðskimun í Blóðbankanum með
tilliti til alnæmissýkingar, því ný-
lega uppgötvaðist að einn íslend-
ingur hafði smitast í gegnum blóð
úr bankanum, sem honum var gefið
við skurðaðgerð. Erlendis em mörg
dæmi slíkrar smitunar.
Skimunin í Blóðbankanum er
gerð í þeim tilgangi að reyna að
hindra að sýkt blóð komist í notkun
í spítalakerfínu. Það er ekki talið
Fróðleiksmolar um alnæmi
Signrður Guðmundsson sérfræðingur í
smitsjúkdómum við Borgarspítalann tók saman
í SÍÐASTA tölublaði tímaritsins Heilbrigðismál er að finna saman-
tekt um alnæmi eftir Sigurð Guðmundsson sérfræðing í smitsjúk-
dómum við Borgarspítalann. I greininni rekur Sigurður það helsta
sem vitað er um feril, orsök, útbreiðslu, smitleiðir og vamir gegn
alnæmi. Sigurður og ritstjóri Heilbrigðismála hafa veitt Morgun-
blaðinu heimild til að birta þessa samantekt og fer hún hér á eftir.
Ferill
Ferli sýkingar af völdum alnæm-
isveiru má skipta í femt:
1. Einkennalaust smit. Ýmislegt
bendir til að um 50% sýktra verði
einkennalausir í að minnsta kosti 5
ár eftir smit. Á þessu stigi er ein-
ungis unnt að greina sjúkdóminn
með mælingu mótefna gegn al-
næmisveiru í blóði.
2. Bráð einkenni. Lítill hluti
sjúklinga fær einkenni er svipar til
einkymingasóttar (mononucleosis)
nokkmm vikum eftir að smit verð-
ur. Einnig hefur borið á bráðri
heilahimnubólgu af völdum alnæm-
isveimnnar. Hvom tveggja batnar
án aðgerða og verða sjúklingar
fljótt aftur einkennalausir, en mót-
efni verða áfram í blóði.
3. Forstigseinkenni. Þessi ein-
kenni em almenns eðlis, eitlastækk-
anir á hálsi, hiti, megmn,
nætursviti, niðurgangur o.fl. Þess-
um einkennum svipar mjög til
einkenna ýmissa algengra veimsýk-
inga, sem ganga fljótt yfir en
forstigseinkenni alnæmis em hins
vegar langvarandi. Á þessu stigi
ber einnig oft á einkennum frá
miðtaugakerfí, svo sem gleymsku,
mgli og þunglyndi. Rekja má þau
til beinnar sýkingar vegna veimnn-
ar í miðtaugakerfí. Gera má ráð
fyrir að um helmingur smitaðra ein-
staklinga fái forstigseinkenni á
fyrstu 5 ámm eftir smit. Á þessu
stigi er oft unnt að fínna mælanlega
bælingu ónæmiskerfis af völdum
alnæmisveimnnar. Slíkt leiðir til
flórða stigsins, eiginlegs alnæmis.
4. Alnæmi (lokastig sjúkdóms-
ins). Á þessu stigi er ónæmiskerfíð
illa starfhæft og því fá sjúklingar
margs konar fylgisýkingar af völd-
um ýmissa veira, baktería, sveppa
og einfmmunga. Einnig fá sjúkling-
ar á þessu stigi illkynja æxli, fyrst
og fremst svonefnt Kaposissark-
mein í húð og innri líffæri og eitil-
krabbamein í miðtaugakerfí. Um
80% sjúklinga á lokastigi deyja inn-
an tveggja ára frá því fyrstu merkja
um lokastig verður vart. Allt að 30%
sjúklinga sem smitast fá einkenni
um lokastig sjúkdómsins á fyrstu
fímm ámm eftir greiningu.
Orsök
Lítill vafí virðist leika á því að
alnæmi er nýr sjúkdómur. Orsök
hans er veira af flokki svonefndra
retóveira. Veimr skyldar alnæmis-
veim em þekktar að því að valda
krabbameini í tilraunadýrum og ein
þeirra er talin valda ákveðinni teg-
und hvítblæðis í mönnum, einkan-
lega Japönum. Aðrar veimr úr
þessum hópi valda sýkingum og em
þær flestar svonefndar hæggengar
veirusýkingar. Þeim er það sam-
merkt að mjög langur tími líður frá
því að smit verður og þar til ein-
kenni koma í ljós, og getur það
skipt ámm til áratugum. Þessu lýsti
fyrstur Bjöm Sigurðsson læknir á
Keldum sem verður að teljast einna
merkastur íslenskra vísindamanna
í læknastétt á þessari öld. Hann
byggði kenningu sína um hæggeng-
ar veimsýkingar á athugunum á
visnuveim í íslensku sauðfé. Veira
þessi veldur taugasjúkdómi (visnu)
og lungnasjúkdómi (þurramæði) í
sauðfénu. Barst hún hingað eins
og kunnugt er með þýskum karak-
úl-hrútum árið 1933 og hafa aðrir
vágestir en visnuveiran vart valdið
eins miklum búsifjum fyrir íslenska
bændur.
Líklegt er að alnæmisveiran hafi
orðið til í Afríku. Vitað er að hún
er mjög skyld veiru sem fundist
hefur í tveimur tegundum afrískra
apa. Apaveira þessi veldur sjúkdómi
er svipar til alnæmis í annarri apa-
tegundinni. Líklegt er talið að
alnæmisveiran hafí þróast í stökk-
breytingum um ýmis millistig frá
apaveimnni. Að minnsta kosti tvö
þessara millistiga hafa fundist.
Getur að minnsta kosti annað þeirra
smitað menn, en veldur þó ekki ein-
kennum að svo miklu leyti sem vitað
er. Ekki er vitað hvemig apaveiran
eða þróunarstig hennar hafa borist
til manna. Vera kann að það hafí
gerst við neyslu apakjöts eða vegna
bits frá öpum.
Útbreiðsla
Fyrsti alnæmissjúklingur sem
vitað er um með nokkurri vissu var
dönsk kona, sem var skurðlæknir í
Zaire. Árið 1976 veiktist hún þar
af sveppaheilahimnubólgu, sem nú
er vitað að er ein fylgisýkinga al-
næmis og dó skömmu síðar í
heimalandi sínu.
Talið er að sjúkdómurinn sé einna
tíðastur í Mið-Afríkulöndum og hef-
ur verið leitt að því getum, en ekki
sannað, að hartnær 20 milljónir
manna þar í álfu kunni að hafa
smitast.
Sjúdkómurinnvirðist síðan hafa
borist til Karabíska hafsins og það-
an til meginlands Norður-Ameríku
á næstu árum. Verður hans fyrst
vart þar sumarið 1981. Til Evrópu
barst hann nokkru seinna og fyrst
til Belgíu og Frakklands. Sennilega
er það tilviljun að hommar urðu
flytjendur þessa sjúkdóms. Ástæð-
an virðist fyrst og fremst vera sú
að hommar, sem hópur, eru fjöl-
lyndari en aðrir, en smithætta
virðist einkum tengjast kynferðis-
legu fjöllyndi. í Afríku er sjúk-
dómurinn nær jafn algengur í
konum og körlum og er þeim fyrst
og fremst fjöllyndi sameiginlegt.
Sjúkdómurinn hefur breiðst út með
geigvænlegum hraða og hafa nú
um 20.000 Bandaríkjamenn og um
1.800 Evrópubúar veikst af loka-
stigi hans. Tvöfaldast nú fjöldi
lokastigstilfella í Bandaríkjunum á
um 12 til 13 mánaða fresti og á 6
til 8 mánaða fresti í Evrópu.
Smitleiðir
Alnæmisveiran hefur fundist í
ýmsum líkamsvessum, fyrst og
fremst sæði og blóði. Hún hefur
einnig fundist í tárum, brjóstamjólk
og munnvatni, en þó sjaldan og í
•litlu magni. Ekkert hefur komið
fram sem bendir til að veiran smit-
ist með öðru móti en við samfarir
og blóðblöndun.
Helstu áhættuhópar eru annars
æskilegt að þeir sem af einhveijum
ástæðum óttast að hafa tekið smit
leiti þangað í „óbeina" rannsókn,
það er að segja gefí blóð vitandi
það að blóðið verður rannsakað.
Ástæðan er fyrst og fremst sú að
skimpróf eru ekki fullkomlega ör-
ugg. Þau mæla mótefni gegn
veirunni, en einstaklingur getur
borið smit án þess að mótefni finn-
ist ef skammur tími er liðinn frá
því hann smitaðist. Þeim sem vilja
láta kanna blóð sitt með tilliti til
hugsanlegrar alnæmissýkingar eru
ýmsar aðrar leiðir færar, og þeir
þurfa ekki að óttast á fá á sig „al-
næmisstimipil“. Þeir geta til dæmis
haft samband við heimilislækni
sinn, sem lætur rannsaka sýnið án
þess að fram komi úr hveijum það
er.
Ýmislegt fleira hefur verið gert
hér í upplýsinga- og forvarnar-
skyni. Gefnir hafa verið út upplýs-
ingabæklingar á vegum landlæknis-
embættisins, bæði fyrir almenning
og starfsfólk heilbrigðisstofnana.
Samstarfsnefnd Landspítalans og
Borgarspítalans um varnir gegn
alnæmi hefur samið ráðleggingar
handa smituðum einstaklingum um
heppilegan lífsstíl og einnig ábend-
ingar fyrir aðstandendur sýktra um
daglega umgengni við þá. Það er
með öðrum orðum lögð mikil
áhersla á að fræða fólk um eðli sjúk-
dómsins, orsakir, meðferð, smitleið-
ir og fleira.
Megininntak þeirrar fræðslu er
þetta: Alnæmi smitast aðeins við
beina blóðblöndun og samfarir við
sýktan einstakling, hugsanlega án
blóðblöndunar. Alnæmisveiran er
fyrst og fremst í blóði og sæði. Hún
hefur fundist í öðrum líkamsvess-
um, en í litlu magni og enn hefur
ekkert komið fram sem bendir til
að hún smitist með öðru móti en
við samfarir og blóðblöndun. Veiran
smitast því ekki við daglega um-
gengni og það þarf engra sérstakra
varúðarráðstafana að gæta í um-
gengni við sýkt fólk.
Mjög er brýnt fyrir fólki að var-
ast fjöllyndi í ástarmálum og
Sigurður Guðmundsson læknir
vegar hommar, og þá sérstaklega
þeir sem fjöllyndir eru, og hins veg-
ar eiturlyfjaneytendur sem sprauta
sig í æð. Meðal lyfjafíkinna gildir
sú venja, einkum við heróínneyslu,
að sprautan gengur manna á milli,
rétt eins og brennivínspeli undir
réttarvegg.' Sjúkdómurinn hefur
einnig smitast með sýktu blóði til
blóðþega og með storkuþáttum til
fólks með blæðingasjúkdóma, svo
sem dreirasýki. í vaxandi mæli er
farið að bera á smiti meðal vændis-
kvenna og þær hafa smitað við-
skiptavini sína. Getur því
sjúkdómurinn smitast frá einum
karli til annars, frá karli til konu
og frá konu til karls. Böm hafa
einnig tekið þennan sjúkdóm, flest
hafa smitast í móðurkviði eða við
fæðingu.
Ekkert bendir til að sjúkdómur-
inn smitist við venjuleg samskipti
fólks. Athugaðir hafa verið sambýl-
ingar alnæmissjúklinga, sem
notuðu sömu mataráhöld, greiður,