Morgunblaðið - 17.12.1986, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. DESEMBER 1986
Afmæliskveðja:
Arni Kristjánsson
píanóleikari
Árni Kristjánsson og kona hans, Anna Steingrímsdóttir, í samkvæmi
með Erling Blöndal Bengtsson.
Eftir langa göngu er gott að á
um stund, huga að hversu miðað
hefur, gá til veðurs og velja bestu
leiðina fyrir næsta áfanga. Einn
þeirra manna sem nú æir um stund
og hyggur að mal sínum, er Ami
Kristjánsson píanóleikari en í dag
hefur hann lagt að baki áttatíu ár.
Frá Grund í Eyjafírði, með við-
komu á Akureyri, er hann sextán
ára að aldri kominn út í heim, stað-
ráðinn í að nema píanóleik. Hvað
rekur ungan svein út í slíkt ævin-
týri ef það er ekki kall huldukon-
unnar. Hún fælir frá honum allan
ótta og fyllir hann óskammfeilni
hins grandalausa. Óboðinn knýr
hann dyra hjá frægasta kennara
Berlínar og er Scharwenka skilur
að þessi farandsveinn er kominn
alla leið frá Últíma Túle, býður
hann gestinum inn. Tíu árum síðar
(1933) er Ámi kominn heim, til að
miðla því sem hann hefur lært.
Hann veit að heima bíður fólk hans
með spum í svip og fróðleiksþorsta.
Nú vita menn hvert erindi hans var
og hafa tekið mið af lærdómi hans
pg hann sjálfan sér til fyrirmyndar.
í því fmmræktarstarfi að kenna
íslendingum umgengni við agaða
fegurð hins klassíska tónmáls, naut
hann samfylgdar margra mætra
manna, manna eins og Páls ísólfs-
sonar orgelleikara, Bjöms Ólafsson-
ar fiðluleikara, Heinz Edelsteins
sellóleikara og hugsjónarmannsins
Ragnars Jónssonar, svo nokkrir séu
nefndir af fmmræktendum
íslenskrar tónmenntar. í samstarfi
þessara manna er stór saga, sem
því miður hefur ekki nema að litlu
leiti verið skrásett. Ytri umgerð
starfssögu Áma Kristjánssonar er
sú að hann starfaði sem kennari
og skólastjóri við Tónlistarskólann
í Reykjavík í rúman aldarfjórðung
og síðar sem tónlistarstjóri Ríkisút-
varpsins um sextán ára skeið. Þar
til viðbótar hefur hann gegnt ýms-
um trúnaðarstörfum en síðast en
ekki síst leikið fyrir okkur íslend-
inga tónverk meistaranna og þar í
fólginn dýrasti hluti starfsævi hans.
Enn er Ámi að starfi en 1983 hafði
hann kennt við Tónlistarskólann í
50 ár. Þeir sem hafa notið leiðsagn-
ar hans muna hann sem andríkan
og gáfaðan listamann er miðlaði
ekki aðeins kunnáttu sinni, heldur
beindi einnig sjónum manna að tign
og fegurð listarinnar. í nýútkominni
bók, sem hefur að geyma nokkur
greinarkom, er Ami hefur sett sam-
an á síðari ámm við ýmis tækifæri,
má finna þann einlæga og hrif-
næma svein er forðum svaraði kalli
álfkonunnar.
í fyrsta kafla bókarinnar, er ber
yfirskriftina „Hvað ertu tónlist?",
lýsir Ámi í raun sjálfum sér og því
dýrmæti er hann hefur sótt í sjóði
listarinnar.
„Allar listgreinar eru skyldar og
sprottnar af sömu rót í myrkviðum
mannsálarinnar. Listhvötin, tján-
ingarhvötin leitar upp og fram í ljós
meðvitundarinnar. Einn tjáir sig í
tónum, annar í orðum, hinn þriðji
í myndum, en alls staðar slær
strengjunum saman: í tónlistar-
manninum býr málari eða ljóða-
smiður, í skáldinu tónlistarmaður,
í myndlistarmanninum byggingar-
meistari og skáld o.s.frv. I hveijum
áheyranda, sem móttækilegur er
fyrir tónlist, bifa margir strengir,
er hann hlustar á sinfóníu leikna,
eða sónötu, eða fúgu svo nefnd séu
aðalform „hreinnar" tónlistar, sem
svo er kölluð, hvað þá, ef tónlistin
er ljóðræns eðlis eða hermitónlist.
Enginn skyldi halda að nokkur tón-
elskur hlustandi geti notið tónlistar
einvörðungu sem leiks með form
og tónahjaldur. Snerti hún hann í
sannleika, lifna margslungnar til-
fínningar í undirvitund hans og laða
fram hugsanir, taka á sig myndir.
Það vakna af gleymsku dularfullar
kenndir, — og tíminn hverfur hon-
um meðan hann hlustar í algleymi."
Vert er að minnast orða Emst
Theodors Hoffmanns, er var jafn
hagur á tóna og orð, en hann spyr:
„Er tónlist ekki hið leyndardóms-
fulla tungumál Qarlægra æðri
heima, þar sem undursamleg hrynj-
andi þessa guðamáls nær að
bergmála í sálum okkar og vekur
mönnum löngun til háleitara og
mikilfenglegra lífs?“ Víst var það
bjargföst trú á fræðsluöldinni, að
með því að efla með mönnum þekk-
ingu, yrði heimurinn frelsaður
undan illræði og miskunnarlausu
ranglæti fáfræðinnar. Nú efast
menn að þekkingin verði hjálpræði
mannsins og sjá það skýrar en
nokkru sinni fyrr, að fagurt mannlíf
á sér einnig aðrar uppsprettur er
liggja í djúpum tilfinninganna, en
í þeirri kviku er allur gróður við-
kvæmur, svo að gæta verður þess
vandlega að ekki sé þar sáð illu
sæði. „Sáðmaður gekk út að sá“
stendur skrifað og sú saga á vel
við ævistarf Áma Kristjánssonar,
og hann hefur sáð í fijóa jörð. Starf
hans hefur ávaxtast og margfaldast
og er hann nú hyggur að mal sínum,
ásamt fjölskyldu sinni, sér hann að
vel hefur honum dugað nesti það
er hann hafði með sér að heiman
fyrir langa löngu og að enn mun
það duga honum dijúgan spölinn
framundan. Undirritaður óskar
Árna og fjölskyldu hans til ham-
ingju en hann dvelur nú hjá dóttur
sinni, Kristínu, er býr á Spáni.
Heimilisfangið er:
Kristín Ámadóttir,
Gran via de Carlos III., 61, at 2°,
Barcelona 08028,
Espána. Jón Ásgeirsson
í dag, 17. desember, er kennari
minn Ámi Kristjánsson píanóleikari
80 ára. Við þau tímamót í ævi hans
leitar hugur minn aftur í tímann
eða allt til ársins 1945.
Mikill ljómi er yfir þeim haust-
dögum er við hófum píanónám hjá
Áma við Tónlistarskólann í
Reykjavík. Kennslustundir hans
vom okkur mikil opinberun. í
tímunum sat Ámi gjaman við hlið
okkar og lék verkið með okkur á
efri hluta hljómborðsins, meðan við
vorum að komast í gegnum það.
Ég man hve hugur minn var bund-
inn við leik hans, — mér fannst
eins og ég sæi inn í ókunna veröld,
svo mjög lifnaði verkið í höndum
hans. Þar næst reyndi hann að fá
hvem nemanda til þess að túlka
verkin á sinn eigin persónulega
hátt, þar sem forskrift tónskáldsins
var höfð að leiðarljósi.
Hvert styrkleikatákn gat ekki
verið satt í flutningi okkar nema
við fyndum það þannig innra með
okkur. Ámi gerði sér einnig far um
að glæða tilfínningu okkar fyrir
öðmm listum jafnframt þvf, sem
hann ræddi við okkur um lífið og
tilgang þess.
Árni Kristjánsson, píanó-
leikari, er áttræður í dag.
í tilefni af afmæli hans
gaf Almenna bókafélagið
út greinasafn, sem Ámi
segir vera samtíning um
tónlist og tónlistarmenn. ~
Heiti bókarinnar er:
„Hvað ertu tónlist?" Hér
á eftir fer kafli úr bókinni
er Ámi nefnir „Með
Wagner í Bayreuth":
Með Wagner
í Bayreuth
Á hallanda sumri ár hvert, þegar
skógurinn dökknar og vínviðurinn
vefur sig um hæðir FYankalandsins,
skrýðist einnig Bayreuth, borgin
milli hæðanna við upptök Main-
elfar, sínu bezta skrúði og heldur
hátíð, sem um skeið breytir þessum
litla kyrrláta bæ í höfuðborg tónlist-
arlífsins í Evrópu. Gestir og
gángandi streyma pángao ur ollum
áttum, músíkantar af öllu Þýzka-
landi, hljóðfæraleikarar með gígjur
sínar, lúðra og hljóðpípur, söngvar-
ar og sviðsstjórar, tæknimeistarar,
trúðar, leikarar og aðrir listarinnar
þjónar, fréttamenn og ferðamenn,
sem koma unnvörpum til þess að
sameinast undir merki meistarans,
er stofnsetti hér á þessum stað
þýzkt þjóðleikhús fyrir rúmum
hundrað árum.
Öll borgin verður iðandi af lífí.
Ibúamir, sem hversdagslega sýsla
við störf sín í kyrrþey, snúast nú
um framandi gesti úr nýja og gamla
heiminum, en loftið fyllist kliði ólfk-
ustu tungumála, er brotna hvert
við annars hreim í margvíslegum
blæbrigðum — í gistihúsum og á
götum úti. Wagner — þetta orð eiga
allar tungur sameiginlegt, þótt hver
kveði að því á sinn hátt — Wagner
er sameiningartákn allra, er hingað
sækja.
Bayreuth er borg Richards
Wagners og virki listar hans. Hér
fann þessi órólegi andi loks sama-
stað eftir stormasamt líf, löngum í
útlegð frá föðurlandi sínu, hér
stendur hús hans Wahnfried, „wo
mein Wáhnen Frieden fand“, eins
og hann lét letra á framhlið þess,
— hér lagði hann grundvöll að
frama sínum og veraldarfrægð, og
hér — í grænum lundi að baki húss
síns, var hann liðinn lagður í mold.
Niðjar hans hafa búið í Bayreuth
eftir hans dag og hldið heiðri hans
hátt á loft: fyrst Siegfried sonur
hans, sem tók við arfínum ásamt
móður sinni Cosimu, dóttur Liszts
— en hún var lengi æðsti prestur í
musterinu — og síðar synir Sieg-
frieds tveir, Wieland og Wolfgang,
og þeirra móðir Winifred. Wieland
er nú allur, en Wolfgang lifir og
stjómar leiksýningum f Festspiel-
haus. í meir en níu áratugi hefir
„goðið í Bayreuth" — eins og De-
bussy kallar Wagner — setið þar á
stalli og laðað til sín pílagríma hvað-
anæva svo þúsundum skiptir, er
koma þangað yfír lönd og höf á
hveiju sumri til að njóta Iistar hans,
dýrka hann og vegsama.
Hér, í Bayreuth, rættust draumar
Richanls Wagners. Draumar Wagn-
ers? Já, Wagner dreymdi stóra
drauma: — um nýtt samfélag, nýja
menningu, nýtt líf og nýja list, nýtt
leikhús handa þjóðinni í andstöðu
við hirðleikhús þeirra tíma, og hann
boðaði hugsjónir sínar í ræðu og
riti, en einkum þó í söngleikum
sfnum, sem áttu að vera fyrirmynd-
ir eða frummyndir af listaverkum
framtíðarinnar og jafnframt magn-
aðar hugvekjur til nýrra lífsskoð-
ana. „Der Ring des Nibelungen"
eða „Niflungahringurinn" er ekki
einasta mesta verk Wagners að
fyrirferð, þessi fjórleikur er hans
heimsmyndunarsaga og lífstjátn-
ing.
Dramað — goðsögnin var hans
heimur. „Helgasta köllun manns-
ins“ — sagði hann — „er listin, en
æðsa takmark listarinnar er dram-
að.“ Dramað, þ.e. músíkdrama
Wagners, sem svo hefir verið kall-
að, „hið nýja listaverk", á að verða
til fyrir samverkan allra listgreina.
Heitið „músík-drama“ taldi hann
síður en svo vera réttnefni: — sagði
það valið verkum sínum til hnjóðs
af óvinveittum gagnrýnendum. Hér
geti ekki verið um neinn sjónleik
eða drama að ræða, eins og nafnið
feli í sér, slíkt heiti gæti í hæsta
lagi átt við um þann óskapnað söng-
listarinnar, sem ber hið fáránlega
nafn „ópera" — söngleikaform, sem
teygði dramað og togaði á alla lund
til að samþýðast tónlistinni — form
sem Wagner fyrirleit og vildi feigt.
En músíkin, sú list, sem kennd er
við listagyðjumar eða músumar,
skyldi á ný hefjast til síns foma
vegs og binda í sér söng, póesíu,
Ieik og látbragðslist í einu samfelldu
listaverki eða hljómandi sjónarspili.
tónlistin var upphaf dramans —
sagði Wagner — óg það á hún aft-
ur að verða. „Hún er hvorki fylgi-
kona þess né frilla, hún er þess
móðir. Hún hljómar, og það, sem
hún hljómar, verður yður augum
ljóst á leiksviðinu —en hvað hún
er, getið þér aðeins rennt grun í;
þessvegna birtist hún yður í líking-
um á leiksviðinu, líkt og þegar
móðir lýkur upp leyndardómum trú-
arinnar fyrir bömum sínum með
því að segja þeim helgisögur."
... „Ég vildi helzt mega lýsa sjón-
leikum mínum sem sýnilegum
athöfnum tónlistarinnar sjálfrar,"
sagði hann ennfremur. „Búhnen-
Festel", þ.e. „Hátíðarsjónleikur"
var það heiti, er hann að lokum
kaus „Hringnum", þegar hann bauð
til fyrstu hátíðarinnar í Festspiel-
haus í Bayreuth árið 1876.
Wagner hafði lengi dreymt um
hið nýja hátíðarleikhús sitt, hina
nýju Wartburg, nýju Akropólís,
þaðan sem rödd hans skyldi hljóma
um veröld víða. Og það skyldi
standa á leyndum stað í Braga-
lundi, langt úr alfaraleið veraldar-
hyggjunnar, því að hann hugsaði
sér hátíðarsýningar sínar sem n.k.
launhelgar í nýjum anda. Hann lýsti
því þannig: „Leikhúsið á að standa
á hæð og sjást langt að. Þangað á
fólk að flykkjast úr öllu landinu og
leita sér sálubótar í samneyti við
fegurð háleitrar og skýrrar listar.
Aðeins hið bezta á að vera á boðstól-
um og flutt á því samboðinn hátt.
Þjóðin á sjálf að efna til listahátfð-
arinnar, og skal einskis endurgjalds
krafizt."
Bayreuth varð fyrir valinu, og
var leikhúsið reist þar á grænni hæð
í hinu fegursta umhverfi með til-
styrk góðra manna undir forystu
vinar Wagners og velunnara,
Lúðvíks II Bæjarakonungs. Og í
Bayreuth lét Wagner lúðra gjalla
og kveðja saman þýzka þjóð 1876,
um líkt leyti og minnzt var á Fróni
með þjóðhátfð íslands þúsund ára.
Einnig hin þýzka þjóð gat þá minnzt
síns uppruna og sameðlis sem einn-
ar örlagaheildar. í fjarvídd goð-
sagnarinnar, eða í ljósi þeirrar
heimsmyndunarsögu, sem Wagner
rakti í fjórum ginnmögnuðum sjón-
arspilum, studdum þeim fomu
fræðum, sem skráð em í Eddu og
sögum okkar lands, mátti þjóð hans
sjá sjálfa sig sem í skuggsjá og
kanna rök mannlegrar tilveru
sinnar. „Niflungahringurinn"
hljómaði hér í Bayreuth í fyrsta