Morgunblaðið - 11.01.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1987
MICHAEL VOSLENSKY UM LEIÐTOGAFUNDINN í REYKJAVÍK:
IJTANRIKISSTEFNA
ERÓMARKVISS
Gorbachev hefur ekki náð undirtökunum
ístjórnmálaráði sovéska Kommúnistaflokksins
MICHAEL Voslensky er einn hæst setti sovéski
embættismaðurinn, sem ieitað hefur hælis á
Vesturlöndum. Þegar hann settist að í
Vestur-Þýskalandi á árinu 1972 var hann 51 árs
gamall. Hann hafði þá öðlast víðtæk kynni af sovéska
stjórnkerfinu og starfsemi þess bæði innan
Sovétríkjanna og út á við. Voslensky var meðal annars
fulltrúi Sovétstjórnarinnar hjá Heimsfriðarráðinu. I
störfum sínum sem prófessor við Lúmúmbaháskólann
í Moskvu, sem félagi og starfsmaður Vísindaakadem-
íunnar og ritari aðalnefndar Sovétríkjanna um
afvopnunarmál öðlaðist hann einstaka þekkingu á
þeim viðhorfum, sem ráða mótun sovéskrar
utanríkisstef nu.
Yiktor Afanasyev, aðal-
ritstjóri Prövdu, minnti
á það fyrir skömmu, að
marxistar væru ekki
friðarsinnar (pasifíst-
ar), þeir væru reiðubúnir að heyja
þjóðfrelsisstríð og það, sem hann
kallaði varnarstríð. Þegar Tékkar
reyndu á árinu 1968 að losna undan
ófrelsi sósíalismans og hinu sovéska
oki, sem er forsenda þess, að þeir
þurfa að sætta sig við sósíaliska
einræðisstjóm, sagði Leonid Brez-
hnev, að Sovétmenn teldu sig hafa
rétt til þess að beita herafla til að
verja hinn „sósíalíska ávinning" í
Tékkóslóvakíu. Herafli frá Varsjár-
bandalagslöndum var sendur inn í
Tékkóslóvakíu til að berja þjóðina
til undirgefni. „Flokkurinn styður
alþjóðahreyfíngar kommúnista og
þjóðfrelsishreyfingar og heldur uppi
viðstöðulausri hugsjónabaráttu
gegn stéttaandstæðingum sínum,“
sagði Afanasyev, PróVdu-ritststjóri.
Þegar rætt er við Michael Vosl-
ensky, kemst viðmælandi hans fljótt
að þeirri niðurstöðu, að hann efíst
ekki um vilja valdastéttarinnar í
Sovétríkjunum til að ná heimsyfír-
ráðum. Voslensky hefur skilgreint
eðli þessarar nýju valdastéttar í
heimskunnri bók sinni Nomenklat-
ura, sem kom út 1980. Er þetta
nafn á Kremlveijum og hirð þeirra
nú orðið alþjóðlegt eins og „Gúl-
ag“, sem Alexander Solzhenitsyn
gerði frægt. Voslensky hefur tvisv-
ar sinnum komið hingað til lands í
því skyni að flytja fyrirlestra. í fyrra
skiptið í nóvember 1985, þegar
hann talaði á fundi Samtaka um
vestræna samvinnu og Varðbergs
og lýsti sovéskum áformum um að
ná undirtökunum í Vestur-Evrópu.
Hann var hér aftur á ferð í lok
nóvember 1986. Ætlaði hann þá
að ræða um leiðtogafundinn í
Reykjavík á fundi sömu félaga og
áður. Vegna niðurfellingar á flugi
Flugleiða hf. varð að aflýsa erindi
Voslenskys en dr. Amór Hannibals-
son, sem ætlaði að kynna hann fyrir
fundargestum, hafði framsögu um
sovésk málefni. Birtist kynningar-
ávarp dr. Amórs um Voslensky með
því viðtali, sem hér fer á eftir.
Eins og áður sagði efast Vosl-
ensky ekki um áform valdastéttar-
innar í Sovétríkjunum. Honum er
kappsmál að koma sjónarmiðum
sínum sem best á framfæri og læt-
ur verulega að sér kveða í umræð-
um um alþjóðamál og sovésk
málefni. Hann vildi ekki láta undir
höfuð leggjast að koma sjónarmið-
um sínum um leiðtogafundinn í
Reykjavík á framfæri við Islend-
inga, þótt röskun á flugáætlun
útilokaði opinberan fyrirlestur. Við
hittum hann því nokkrir, sem höfum
staðið að komu hans hingað til
lands, og er eftirfarandi afrakstur
þess samtals. Fáa menn hef ég hitt,
sem gæta jafn mikillar nákvæmni
í frásögn sinni og Michael Vosl-
ensky. Honum er ljóst, að skoðanir
hans eru oft andstæðar yfírborðs-
kenndum frásögnum og vangavelt-
um í vestrænum fjölmiðlum. Hann
nálgast viðfangsefnið úr allt ann-
arri átt en venjulegir fjölmiðlamenn
og vestrænir sérfræðingar í málefn-
um Sovétríkjanna. Hann er ekki
einvörðungu að lýsa staðreyndum
heldur mati sínu á þeim og hvemig
hann telur, að eigi að skilja þær á
grundvelli þekkingar hans á sov-
éska stjómkerfínu og þeim, sem
ráða þar ferðinni.
Geimvarnir ekki
vandamál
Micahel Voslensky segir, að það
sé mjög forvitnilegt að skilgreina
leiðtogafundinn í Reykjavík. Þegar
það sé gert þurfí annars vegar að
líta til áhrifa hans á þróun alþjóða-
mála og hins vegar þess, hvað hann
segir okkur um hið lokaða stjóm-
kerfi Sovétríkjanna.
Nauðsynlegt er að rifja upp að-
draganda fundarins _ til að fá af
honum rétta mynd. í sumar sendi
Ronald Reagan, Bandaríkjaforseti,
Mikhail Gorbachev, leiðtoga Sov-
Michael Voslensky á Hótel
Loftleiðum.
étríkjanna, langt bréf. Þar lagði
hann til, að teknar yrðu upp mjög
alvarlegar viðræður í því skyni að
ná samkomulagi um takmörkun
vígbúnaðar. Taldi forsetinn mikil-
vægt að semja um fækkun lang-
drægra kjarnorkueldflauga og
meðaldrægra eldflauga í Evrópu og
Asíu. Forsetinn minntist ekki á
geimvamaáætlunina (SDI). Sovét-
menn vissu, að forsetinn væri ekki
tilbúinn til að ræða um SDI í af-
vopnunarviðræðum, þar sem hann
lítur enn þannig á, að um rannsókn-
ir sé að ræða en ekki vopnakerfi.
Þá er Reagan þeirrar skoðunar, að
með samningum um afvopnun sé
verið að lögfesta, ef svo má segja,
vamir gegn eldflaugaárás, en með
geimvamaáætluninni sé verið að
tryggja varnimar með tæknilegum
ráðstöfunum. Forsetinn hefur hvað
eftir annað látið í ljós áhuga á, að
Sovétmenn fái aðgang að SDI-
tækninni. Hann lítur því ekki á SDI
sem hluta af samningum við Sovét-
menn um takmörkun vígbúnaðar
eða afvopnun heldur sem vamar-
tæki gegn öllum hugsanlegum
árásaraðilum. Það er aldrei unnt
að þurrka kjamorkuovopn út af
jörðinni eða semja við alla um að
þau hverfí úr sögunni. Nú á tímum
gera menn sér til dæmis grein fyrir
þeirri hættu, sem það hefði í för
með sér, ef þjóðarleiðtogi á borð
við Gaddhafí hefði kjamorkuvopn
undir höndum. Fáir vænta þess, að
unnt sé að setja honum skorður
með samningum.
Sovétmenn svöraðu bréfí Reag-
ansjákvætt. Sérfræðingar ríkjanna
hittust og vora niðurstöður þeirra
á þann veg, að unnt yrði að semja
um takmörkun vígbúnaðar. Sovét-
menn settu það ekki sem skilyrði
fyrir samkomulagi, að Bandaríkja-
menn hættu við geimvarnaáætlun-
ina eða rannsóknir í þágu hennar
í samræmi við ABM-samninginn frá
1972 um bann við gagneldflauga-
kerfum.
Þegar leið á sumarið var almennt
talið, að Gorbachev færi til Wash-
ington fyrir árslok 1986. Væntu
hvorir tveggju þess, að fyrir þann
tíma lægju fyrir skýrar, sameigin-
legar tillögur að samkomulagi um
takmörkun vígbúnaðar, sem unnt
yrði að staðfesta með einum eða
öðram hætti, þegar Gorbachev væri
í Washington.
Deilan um Daniloff
Þegar undirbúningur undir leið-
togafund í Washington var kominn
á þennan skrið varð hörð deila milli
stjómvalda í Bandaríkjunum og
Sovétríkjunum vegna þess að KGB,
svoéska öryggislögrelgan, handtók
Nicholas Daniloff, fréttaritara
bandaríska vikuritsins U.S. News
and World Report hinn 30. ágúst í
Moskvu. Hann var ekki njósnari.
Sovétmenn kröfðust þess að Genn-
adiy Zakharov, sovéskur eðlisfræð-
ingur í aðalskrifstofu Sameinuðu
þjóðanna, yrði látinn laus. Banda-
ríska alríkislögreglan handtók
Zakharov í New York 23. ágúst og
sakaði hann um njósnir. Daniloff
var ekki njósnari eins og Zakharov.
Eins og málum er nú háttað hafa
Sovétmenn dregist aftur úr Vestur-
löndum í tækniþekkingu og fram-
föram. Þeir geta ekki brúað þetta
bil með eigin afli. Þeir verða annað-
hvort að kaupa tækninýjungar á
Vesturlöndum eða stela þeim. Af
þessum sökum er Sovétmönnum
nauðsynlegt að stunda víðtækar
njósnir á Vesturlöndum. Til að
vinna þetta starf era margir KGB-
menn sendir sem stjómarerindrekar
til annarra landa. Gorbachev er það
kappsmál, að út á við beri Sovétrík-
in það yfirbragð, að þar ríki
stöðugleiki og þeim sé unnt að
treysta í alþjóðlegum samskiptum.
Það vekur alltaf reiði, þegar útsend-
arar KGB eða GRU, leyniþjónustu
sovéska hersins, era afhjúpaðir á
Vesturlöndum. Þetta kemur sér illa
fyrir ímynd Sovétríkjanna. Gorb-
achev er andvígur hneykslum af
þessu tagi og telur þau rýra sig
trausti út á við.
En hvað er til ráða fyrir Kreml-
veija? Eiga þeir að gera njósnara
út af örkinni, án þess að veita þeim
þá vemd, sem felst í úrlendisrétti
stjómarerindreka? Þessi vemd
kemur í veg fyrir, að útsendarar
séu handteknir. Zakharov starfaði
hjá Sameinuðu þjóðunum og naut
ekki réttinda sem sovéskur stjóm-
arerindreki, þess vegna var hann
handtekinn. Stjórnendum KGB og
GRU er sama, þótt fólk lendi í
óvinahöndum. Þeir era á hinn bóg-
inn á nálum yfír því, að útsendarar
þeirra séu teknir til yfirheyrslu.
Þeir óttast, að við þær aðstæður
kunni njósnaramir að bjóðast til að
segja sannleikann í von um að hljóta
væga refsingu að launum. Síðan
geti þeir sest að á Vesturlöndum
og ritað endurminningar sínar.
Að öllu athuguðu er talið best
að búa þannig um hnúta, að njósn-
ararnir hafí stöðu stjórnarerind-
reka; þeir séu ekki handteknir
heldur sendir heim, ef þeir finnast.
Fyrir Sovétmenn er hins vegar mik-
ilvægt að geta sýnt fram á, að
jafnvel voldugasta ríki heims sendi
sovéska njósnara heim, þótt þeir
séu ekki jafnframt skráðir sem
stjómarerindrekar og með réttindi
þeirra. Vegna Zakharovs vildu sov-
ésk stjómvöld halda þannig á
málum, að þetta markmið næðist.
Rökin vora meðal annars þau, að
önnur ríki ættu ekki annarra kosta
völ en feta í fótspor Bandaríkja-
manna, létu þeir undan sovéskum
kröfum um framsal á njósnaranum
Zakharov. Frá sovéskum sjónarhóli
var mikilvægt, að sýnt yrði fram á
þetta með ósvífnum og afdráttar-
lausum hætti.
Daniloff var fómarlamb KGB í
þessu augnamiði. KGB-maður af-
henti honum pakka með skjölum
og síðan var Daniloff handtekinn
og sakaður um njósnir. Vesturlönd
era vamarlaus gegn slíkum prett-
um.
Daniloff talar rússnesku. Sovésk
stjómvöld hafa horn í síðu slíkra
manna. Hann var að því kominn á
starfsferli sínum að kveðja Sov-
étríkin. KGB þurfti ekki að grípa
til neinna sérstakra aðgerða til að
losna við hann úr landi. Hins vegar