Morgunblaðið - 11.01.1987, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1987
27
þjónaði það hagsmunum KGB að
nota hann til að sanna mátt sinn.
Fyrir KGB skipti einnig máli, að
með því að handtaka Daniloff var
öryggislögreglan að ganga þvert á
persónulega hagsmuni Gorbachevs.
Anatoly Dobrynin, sem var sendi-
herra Sovétríkjanna í Bandaríkjun-
um í 24 ár, er helsti ráðgjafi
Gorbachevs og Kremlveija um
bandarísk málefni. Eftir langa dvöl
í Washington er hann jafnvel betur
að sér um innanríkismál í Banda-
ríkjunum en Sovétríkjunum. Hvað
hefði Dobrynin sagt, ef Gorbachev
hefði spurt hann, hvort taka ætti
Daniloff fastan? Hann hefði tví-
mælalaust bent Gorbachev á það,
að Bandaríkjastjórn yrði að bregð-
ast harkalega við. Þá hefði hann
minnt á, að Daniloff væri einnig
blaðamaður og fjölmiðlar myndu
krefjast þess, að honum yrði sleppt.
Þar sem þetta gerðist rétt fyrir för
Gorbachevs til Bandaríkjanna væri
þess að vænta, að Daniloff-málið
myndi spilla fyrir árangri hennar
og raunar væri hún dæmd til að
misheppnast.
Þegar Daniloff var tekinn var
Gorbachev ekki í Moskvu. Hann var
í fríi suður við Svartahaf. Sá, sem
veitti stjóminni forystu, var stað-
gengill Gorbachevs, það er Yegor
Ligachev.
kerfínu. Hann er í raun köngulóin
í vef nomenklátúra-kerfisins. Allir
þeir, sem vilja öðlast frama innan
þess, eiga allt sitt undir Ligachev.
Hann stjómar blöðunum Prövdu
oglsvestíu og ræður miklu í utanrík-
ismálum. Eftir að Gorbachev setti
Andrei Gromyko af sem utanríkis-
ráðherra og gerði hann að valda-
lausum forseta Sovétríkjanna er
ljóst, að Gorbachev vill vera sinn
eigin utanríkisráðherra.
Með því að ýta Gromyko til hlið-
ar losaði Gorbachev sig við reynslu-
mesta utanríkisráðherra í heimi.
Hann skipaði í hans stað Eduard
Shevardnadze, sem veit ekkert um
utanríkismál. Shevardnadze hafði
sýslað með flokksmál og lögreglu-
mál. Hann vann sig upp í flokknum
í Georgíu en það sópaði ekki að
honum. Hann hafði aldrei komið
nálægt utanríkismálum, þegar
Gorbachev valdi hann sem utanrík-
isráðherra. Með þessu vali sýndi
Gorbachev, að hann ætlaði sjálfur
að fara með stjóm utanríkismála.
Hann er í raun utanríkisráðherra
Sovétríkjanna, Shevardnadze er
ekki annað en aðstoðarmaður hans.
I einræðiskerfi Sovétríkjanna
fylgir ekkert vald því að vera ut-
anríkisráðherra. Valdið er hjá þeim,
sem stjórnar kerfinu og flokknum.
Samkvæmt því hefur Ligachev
valdataumana í sinni hendi. Þetta
Með því að gera Andrei
Gromyko að forseta
Sovétríkjannaí júlí 1985
hafnaði Gorbachev þjónustu
reyndasta utanríkisráðherra í
heimi og tók í raun sjálfur að
sér embætti utanríkisráðherra.
Hér sést Gorbachev óska
Gromyko til hamingju með
forsetakjörið — á milli þeirra
situr Nikolai Tikhonov,
þáverandi forsætisráðherra
Sovétríkjanna.
Hlutverk Ligachevs
Ligachev er annar ritari í sovéska
Kommúnistaflokknum og gengur
næst aðalritara flokksins, Gorbach-
ev. Titillinn „annar ritari" gefur
ekki rétta mynd af völdunum, sem
honum fylgja. Annar ritari er
ábyrgur fyrir flokksstarfinu, hann
skipar menn í embætti og er í nán-
um tengslum við lykilmenn í kerf-
inu. Völd hans innan stjórnmála-
ráðsins (politburo) eru mjög mikil.
Þegar Mikhail Suslov var og hét
sem hugmyndafræðingur flokksins
kölluðu menn hann gjarnan „annan
annan ritarann". Hann bar ábyrgð
á útbreiðslu heimskommúnismans,
stjórnaði utanríkismálanefnd
flokksins og úrskurðaði í hug-
myndafræðilegum þrætum. Suslov
réð einnig miklu um skipun í emb-
ætti. Völd hans voru gífurleg á bak
við tjöldin. Eftir fráfall hans þótti
rétt að leggja stöðu hans niður. Það
fellur hins vegar í hlut annars ritar-
ans, nú Ligachevs, að fara með
yfirstjórn áróðursmála og hann er
formaður utanríkismálanefndar
flokksins. Þá er hugmyndafræðin
einnig á hans könnu.
Ligachev stjórnar þannig flokks-
þýðir ekki, að Gorbachev hafi ekki
einnig mikil völd; hann er þó aðalrit-
ari og kemur fram sem slíkur.
Ligachev fer ekki í einu og öllu
eftir vilja Gorbachevs. Hann er orð-
inn andstæðingur Gorbachevs í
stjórnmálaráðinu. Þar ræður afl
atkvæða niðurstöðu.
Gorbachev og Dobrynin voru
báðir í fríi, þegar KGB handtók
Daniloff. Ligachev tók endanlega
ákvörðun um handtökuna, formlega
ber Gaidar Aliyev, aðstoðarforsæt-
isráðherra og KGB-maður, ábyrgð
á handtökunni í stjórnmálakerfinu
Viktor Chebrikov, yfirmaður KGB,
sem á sæti í stjórnmálaráðinu, gaf
fyrirmælin, sem gengu þvert á
hagsmuni Gorbachevs.
Hinn 12. september náðist um
það samkomulag að Daniloff og
Zakharov skyldu báðir fluttir í
sendiráð landa sinna á meðan rann-
sókn færi fram á málum þeirra.
Tillaga um undir-
búningsfund
Shevardnadze fór til Banda-
ríkjanna um miðjan september.
Hann fór með bréf frá Gorbachev
til Reagans og afhenti það 19. sept-
ember. Þar var lagt til, að efnt yrði
til fundar þeirra tveggja í því skyni
að undirbúa leiðtogafundinn
Washington. Vildi Gorbachev halda
hann á Islandi eða í einhveiju öðru
Evrópuríki.
Þetta var skrýtin tillaga. Það er
hlutverk utanríkisráðherra og sér-
fræðinga þejrra að undirbúa leið-
togafundi. Á hinn bóginn virtist
þetta góð hugmynd hjá Gorbachev.
Það var unnt að skýra hana á þann
veg, að hann vildi ýta Daniloff-
málinu til hliðar. Með þvi að hitta
SJÁ BLS. 31
Dýrt að segja
sannleikann
eftirArnór
Hannibalsson
Dr. Arnór Hannibalsson flutti
eftirfarandi kynningarorð um
dr. Míkhail S. Voslenskí á fundi,
sem Samtök um vestræna sam-
vinnu (SVS) og Varðberg héldu
í Átthagasalnum á Hótel Sögu
laugardaginn 29. nóvember
1986. Dr. Voslenskí átti að flytja
erindi á fundinum, en hann
komst ekki til landsins fyrr en
daginn eftir.
Það getur verið dýrt að segja
sannleikann. Það getur kostað
mann mikið að segja sannleikann.
Samt eru til þeir menn, sem geta
ekki annað. Einn þeirra er Míkhaíl
Voslenskí. Hann hefði ekki þurft
að segja satt orð á ævinni. Hann
var háttsettur sovézkur embættis-
maður og hefði átt að láta sér líka
það vel. Samt ákvað hann að gefa
upp á bátinn stöðu og virðingarsess
og yfirgefa föðurlandið. Til þess
eins að geta sagt satt og rétt frá
öllu. Þetta er undarlegt háttalag.
Það er ekkert sældarbrauð að vera
útlagi. Það hlutskipti er ekki öf-
undsvert að mega aldrei á ævinni
snúa aftur til ættlands síns. Hver
maður á sér sínar rætur. Þær rætur
eru þar sem hann er fæddur. Hvað
sem til vill, verða menn ekki slitnir
frá þeim rótum. Og hver er sá sem
óskar sér þess að deyja fjarri föður-
landi sínu og vera lagður í framandi
mold? Míkhaíl Voslenskí kaus að
leggja að baki alla þjónustu við
sovétvaldið til þess eins að geta
sagt frá því, hvernig það er, hvern-
ig það starfar. Til eru þeir sem líta
á þetta sem sérvizku. Kjósa ekki
flestir að liggja í hægindum á vel
tyrfðum bás og baula eftir sínum
töðumeis? Míkhaíl Voslenskí valdi
útlegðina. Hann er ekki einn sovét-
borgara um það. Listamenn og
fræðimenn flýja unnvörpum. Ein-
ungis til þess að geta unnið og
starfað samkvæmt samvinzku
sinni. Hvað er sannleikur? Er hann
sjónarhorn, sem menn geta valið
að vild? í augum sovétleiðtoga er
sannleikurinn fólginn í því að flygja
fyrirmælum flokksins um rétta
hugsun. Þegar Madame Gor-
batsjova var spurð að því í íslenzka
sjónvarpinu, hvort hún kannaðist
við forréttindi yfírstéttarinnar í
Sovétríkjunum, kom hún af fjöllum
og kvað fréttamanninn hafa rangar
upplýsingar. Auðvitað var hún að
segja sannleikann — það sem henni
bar að segja. En hvernig ætli henni
gengi að reka heimili aðalritarans
fyrir aðeins áttföld mánaðarlaun
vekamanns? Ætli henni brygði ekki
við, ef svo naumt væri skammtað?
Míkhaíl Voslenski neitaði að láta
nota sig til að segja sannleik, sem
hann vissi að var lygi. Það er nefni-
lega hægt að greina, hver sannleik-
urinn er. Það er að minnsta kosti
hægt að leita hans af einlægni
Enginn einn maður getur sagt allan
sannleikann. Allt okkar mannanna
basl er í molum. Bók Voslenskís,
Nomenklatúra, er ekki allur sann-
leikurinn. Hún er brot af honum.
En orðin, sem standa þar skrifuð,
eru sönn. Með því að skrifa og gefa
út þessa bók hefur Voslenskí gefið
öðrum fordæmi. Við eigum ekki að
sætta okkur við neitt minna en
sannleikann. Við eigum ekki að
þegja yfir því, sem við vitum, að
er satt. Við eigum ekki að hindra
að sannleikurinn komi í ljós. Fjöldi
fjölmiðlamanna á Vesturlöndum
vilja ekki heyra sannleikann. Þeir
taka bók Voslenskís með tor-
tryggni, vegna þess að sú mynd
sem hann dregur upp, kemur ekki
Dr. Arnór Hannibalsson
heim og saman við það, sem þeir
vilja trúa. Rödd sannleikans er lág-
vær, eins og Sigmundur Freud
sagði um rödd skynseminnar. En
smám saman kveður sú rödd sér
hljóðs. Og hin voldugustu herveldi
fá ekki staðizt heni snúning.
Það er hægt að ofsækja þá, sem
segja satt. Það er gert. Ekki aðeins
í Sovétríkjunum. Þegar sannleikan-
um er varnað vegar, finnur hann
sér aðra leið.
Það þarf mikinn innri styrk að
standast það, þegar heimurinn æpir
að manni. Míkhaíl Voslenskí hefur
þann innri styrk. Þeir sem höfðu
kynnzt Sovétríkjunum á stríðsárun-
um og vildi segja frá reynslu sinni
á prenti eftir stríðið, lentu í erfið-
leikum með að fínna útgefendur á
Vesturlöndum. Þegar Voslenskí
birti sína bók, höfðu viðhorf breytzt
að nokkru. Æ fleiri neyddust til að
trúa því sem satt var. En samt
hætti Voslenskí lífi sínu með því
að láta bók sína frá sér fara. Tilræð-
ið við hann heppnaðist að vísu ekki.
En við vitum ekki, hvenær hnefinn
verður næst reiddur til höggs. Þeir
sem ekki vilja trúa því, sem Vos-
lenskí hefur að segja, ganga í lið
með þeim, sem vilja hann feigan.
Það er ekki háleitt hlutskipti.
Fátt er Vesturlandabúum nauð-
synlegra en að tileinka sér sannleik-
ann um risaherveldið sem teygir sig
yfir sjötta hluta þurrlendis jarðar
vestan og austan Úralfjalla. Ef
þekkinguna vantar, er við því að
búast, að viðskipti þeirra ríkja, sem
vilja halda uppi mannréttindum, við
risann í austri, lendi öll í klúðri.
Eg mæli með þvi, að við hlustum
grannt eftir því, sem Míkhaíl Vos
lenskí hefur að segja. Allt sem hann
lætur frá sér fara einkennist af
vönduðum vinnubrögðum. Hann
segir ekki meira en hann hefur
heimildir fyrir. En reynsla hans og
þekking gefa honum heimild til að
segja margt, sem við annars hefð-
um ekki getað vitað. Það er hægt
að kjósa að loka eyrunum. En með
þvi móti fljótum við sofandi að
feigðarósi.
Við þurfum að taka á ímyndunar-
aflinu til þess að gera okkur grein
fyrir, hvílíkum stórmælum það í
rauninni sætir, að við skulum geta
setið hér í rólegheitum og ihugað
sannleikann um valdastétt Sov-
étríkjanna. Okkur finnst það svo
sjálfsagt að við leggjum ekki hug-
ann að því. Við látum okkur ekki
detta í hug, að kárínur vofí yfir
okkur fyrir að taka þátt í þessum
fundi. Við erum ekki haldin neinum
nagandi ótta um að við verðum
rekin úr vinnunni fyrir það. Við
gerum okkur ekki alltaf nægilega
ljóst, hvílík forréttindi það eru að
búa í landi, sem hefur tjáningar-
frelsi tryggt með stjómarskránni.
Þegar ég dvaldist í Moskvu vet-
urinn 1982—1983 spurði ritari á
skrifstofu heimspekideildar
Moskvuháskóla mig að því, hvort
ekki mætti senda mér tímarit, sem
háskólinn gefur út um heimspekileg
efni. Ég kvaðst gjaman myndu
liggja það. „En hvað segir ritskoð-
unin í þínu landi? Bannar hún ekki
innflutning á sovézkum ritum og
gerir þau upptæk?“ Ég svaraði því
til, að ritskoðun væri bönnuð í
íslenzku stjómarskránni. Ritarinn
svaraði því engu, en horfði á mig
tortryggnisaugum. Ég sá að hún
ætlaði að segja: Svona lygi þarf nú
ekki að bjóða mér. Auðvitað er rit-
skoðun í hans landi! — Þetta er
hugsunarháttur þrælsins. í hans
augum er ófrelsið hið eðlilega
ástand. En einmitt þar sem ritskoð-
un kæfir alla djarfa hugsun rís þráin
eftir frelsi, eftir því að mega segja
sannleikann. Míkhaíl Voslenskí
hristi af sér helsið og sagði hug
sinn allan. En til þess að geta það
varð hann að setjast að í útlöndum.
Við þurfum að gera okkur ljóst, að
við Vesturlandamenn emm eina
fólkið í heiminum sem hefur þá
skyldu að vaka yfir því, að tjáning-
arréttur manna sé ekki skertur. Til
em þeir Vesturlandamenn sem
segja: Við skulum taka tillit til vina
okkar (les: Flokksvaldsins) austan
járntjalds og þegja um ýmislegt sem
við vitum en þeir vilja að ekki kom-
ist í hámæli, því að annars gætu
þeir móðgast og þá er friðnum
hætt. Ekkert er íjær sanni en þetta.
Ef við viljum halda friðinn, skulum
við segja sannleikann, skýrt og
skorinort. Fólkið fyrir austan þráir
að heyra hið sanna orð. Hvert skref
sem við hopum á hæli undan þess-
ari skyldu okkar er nýr feigðarboði
fyrir okkar eigin mannréttindi.
Samstaða í Póllandi krafðist að- ■
gangs að fjölmiðlum til þess að fólk
fengi sannar fréttir. Samstöðumenn
sögðu óhikað: Fjölmiðlamir ljúga!
En þeir eiga að segja satt. Sovézk
stjórnvöldu töldu það stærsta glæp
Dúbeeks og Flokksins í Póllandi á
samstöðutímanum, að slakað var á
ritskoðun. Þau trúa því, að ströng
ritskoðun tryggi innanlandsfrið.
Fólk má aðeins fá að vita það, sem
er stjórnvöldum í hag. En afleiðing-
in er sú, að hið prentaða og útvarp-
aða orð er ömurleg andleg
eyðimörk. Fjöldi fólks myndi hlusta
á erlent útvarp, ef færi gæfist. En
í hverri borg er rekin truflanastöð,
til þess að sjá til þess að ekkert
berist yfir landamærin, sem stang-
ast á við það sem á að segja. Innan
Sovétríkjanna eru menn, sem hafa
sagt satt orð. En það er þaggað
snarlega niður í þeim. Það myndi
einnig verða gripið fram í fyrir
okkur hér, ef aðstaða væri til.
Við, sem erum alin í kristinni
menningu, treystum því, að fjöl-
miðlamenn og fræðimenn ljúgi ekki
að okkur vísvitandi. Um málefni
austantjaldslanda er erfitt að vita,
hvað er satt og hvað er logið, því
að okkur skortir þekkingu. Við lát-
um okkur það lynda, að vestrænir
fréttamenn austantjalds sendi lítið
annað frá sér en opinberar tilkynn-
ingar, svo að þeir verði ekki reknir
úr landi. Það er erfitt að afla þekk-
ingar um málefni austantjalds-
landa. Þessvegna stöndum við í
mikilli þakkarskuld við menn eins
og Míkhaíl Voslenskí, sem kom til
okkar til að geta sagt okkur sem
sannast og réttast frá. Hann er
velkominn gestur og við munum
hlusta á hann með athygli.
Höf undur er dósent við Háskóla
íslands.