Morgunblaðið - 11.01.1987, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1987
31
Reagan að máli skömmu eftir að
Daniloff var sleppt gæti Gorbachev
skapað hagstæðar forsendur fyrir
för sinni til Washington. Hann hefði
getað komið þangað í góðu and-
rúmslofti.
Málum var ekki þannig háttað.
Daniloff-málið var ekki ástæðan
fyrir tillögu Gorbachevs.
I sjónvarpsávarpi til sovésku
þjóðarinnar eftir Reykjavíkurfund-
inn lýsti Gorbachev undirbúningi
hans með þeim orðum, að sovéska
forystan hefði unnið mikið starf og
sagði: „í því starfi tóku þátt, auk
stjórnmálaráðsins og ritara mið-
stjómar, utanríkisráðuneytið og
vamarmálaráðuneytið, önnur ráðu-
neyti, fulltrúar vísinda, hemaðar-
sérfræðingar og sérfræðingar á
ýmsum iðnaðarsviðum. Sú afstaða
sem við mótuðum fyrir fundinn í
Reykjavík var árangur af víðtækum
og mörgum viðræðum við vini okk-
ar, við forystumenn í hinu sósíalíska
samfélagi." So/étmenn vildu, að
rædd yrðu grundvallaratriði á fund-
inum.
Framgangur
á fundinum
Þegar til fundarins kom reyndust
Sovétmenn samvinnufúsir. Þeir
samþykktu margt, sem þeir höfðu
áður verið andvígir. Sergey Akhr-
omeyev, marskálkur og forseti
sovéska herráðsins, gegndi mikil-
vægu hlutverki í viðræðunum um
afvopnunarmál og reyndist fús til
að samþykkja raunsæjar tillögur.
Það miðaði verulega í viðræðunum
um fækkun langdrægra eldflauga
og brottflutning neðaldrægra eld-
flauga frá Evrópu. En þegar kom
að því að ræða um eftirlit með gerð-
um samningum svöruðu Sovétmenn
almennum orðum og vildu ekki, að
neitt yrði fest á blað.
í upphafí ríkti mikil bjartsýni á
fundinum og allt fram á síðustu
stundu. Bandaríkjamenn urðu alls
ekki varir við, að geimvamimar
þvældust neitt fyrir viðmælendum
þeirra. Það var ekki fyrr en á loka-
fundinum, sem Gorbachev sagði,
að framgangur allra mála væri
undir því kominn, að Bandaríkja-
menn settu óaðgengilegar skorður
við rannsóknum vegna geimvam-
anna.
Þetta kom Bandaríkjamönnum á
óvart. Þeim varð ljóst, að eitthvað
óvænt hafði gerst, sem olli því, að
Sovétmenn sneru við blaðinu. Þeir
áttu erfitt með að skilja ástæðuna.
Geimvarnir eru mikilvægar í augum
Sovétmanna. Þeir eru ekki komnir
eins langt í tæknilegri úrvinnslu og
Bandaríkjamenn. Þeir þurfa að
brúa bil til að ná æskilegri stöðu
að eigin mati. Sovétmenn hafa kom-
ið sér upp eigin gagneldflaugakerfi.
Þeir hafa í 20 ár unnið að því að
hanna slíkt kerfí. Bandaríkjamenn
fóru síðar af stað en Sovétmenn.
Nú vilja sovésk stjómvöld tefja fýr-
ir Bandaríkjamönnum. Óbeit
Sovétmanna á hervæðingu í geimn-
um er ekki unnt að taka alvarlega.
Þeir urðu fyrstir til að senda vígtól
út í geiminn árið 1957.
Sovétmenn vilja semja um tak-
mörkun vígbúnaðar, af því þeir vita,
að það er á þeirra valdi að virða
eða brjóta slíka samninga. Leyndar-
hyggjan ræður ríkjum í Sovétríkj-
unum. Þar kemst aldrei upp um
mál eins og það, sem Bandaríkja-
stjóm glímir nú við vegna vopnasölu
til írans. Það verða aldrei sambæri-
leg stjómmálahneyksli í Sovétríkj-
unum. Þjóðfrelsishermenn og
hryðjuverkamenn um heim allan
nota sovésk vopn — sovéskir kal-
ashnikov-rifflar gætu verið í skjald-
armerki hryðjuverkamanna um
heim allan.
í fijálsum löndum er sagt frá
öllu, sem ríkisstjórnir gera. Þess
vegna er engin þörf á sérstöku eftir-
liti þar með þvi, hvort þær standa
við gerða samninga. I jafnstóru
landi og Sovétríkjunum er nauðsyn-
legt að halda uppi eftirliti með fjölda
langdrægra eldflauga. Frá þvi var
sagt í blaðinu Isvestíu, að tíðinda-
maður blaðsins fór og hitti starfs-
Á grafhýsi Leníns 1. maí 1985.
Gorbachev stendur næstur
herforingjunum en annar frá
hægri á myndinni er Yegor
Ligachev, annar ritari
flokksins. Lengst til hægri á
myndinni er Gaidar Aliyev,
aðstoðarforsætisráðherra, sem
stóð að því með Ligachev að
láta handtaka Nicholas
Daniloff.
menn í eldflaugastöð. Hann lýsir
komu sinni þangað og segist fýrst
hafa spurt, hvar eldflaugamar
væm. Var honum þá sagt, að hann
stæði ofan á skotpalli, sem var fal-
inn neðanjarðar.
Sovétmenn líta á afvopnunar-
samninga sem tæki til að skapa sér
þá stöðu að ná undirtökunum gagn-
vart andstæðingum sínum. Þeir
ætla ekki að virða þá frekar en
þeim hentar. Þannig em samningar
af þessu tagi lykilatriði í mati þeirra
á eigin styrkleika á vettvangi al-
þjóðastjómmála.
í Reykjavík sögðu Sovétmenn,
að Reagan yrði að líta á tillögumar
í heild og setja skorður við rann-
sóknum vegna geimvama. Vom
þeir svo bamalegir að halda, að
hann myndi sætta sig við þá niður-
stöðu? Nei, þeir vildu, að ftmdurinn
yrði árangurslaus. Hvað býr að
baki þessari ákvörðun? Hér em fjór-
ar forsendur, sem má nota við mat
á afstöðu Sovétmanna:
1. Þeir vildu ekki skapa gott
andrúmsloft.
2. Þeir beittu Reagan ekki nein-
um þrýstingi.
3. Þeir vildu geta dregið upp þá
mynd, að Reagan hefði komið í veg
fyrir samkomulag.
4. Gorbachev náði engu fram á
fundinum. Honum mistókst.
Þegar litið er á þessi fjögur at-
riði og þróun mála frá lyktum
fundarins er erfítt að komast að
rökfastri niðurstöðu. Helsta álykt-
unin, sem unnt er að draga, er sú,
að framkoma Sovétmanna hafí ver-
ið órökrétt.
Sovétmenn virtust vilja skapa
gott andrúmsloft, þar til dró að lykt-
um fundarins. Þeir settu Reagan
enga afarkosti fyrr en samkomulag
virtist í nánd. Þeir hafa ekki lagt
sig sérstaklega fram um að sverta
Reagan eftir fundinn. Gorbachev
reyndi það að vísu á blaðamanna-
fundi sínum í Reykjavík. En fáein-
um dögum síðar, þegar Viktor
Karpov, formaður samninganefnd-
ar þeirra í Genf, kom til Bonn, varð
ljóst, að ekki var um samræmda
stefnu að þessu leyti að ræða. Þá
er ljóst, að Gorbachev náði ekki til-
gangi sínum. Hinn mikli undirbún-
ingur Sovétmanna undir fundinn
bar ekki árangur. Aðalritari, sem
er eigin utanríkisráðherra, þarf að
ná árangri á alþjóðavettvangi til
að sanna eigið ágæti. Hann hefur
nú hitt forseta Bandaríkjanna tvisv-
ar sinnum án árangurs.
Þegar þessi íj'ögur atriði eru
metin verður niðurstaðan sú, að
framkoma Sovétmanna sé ekki rök-
rétt. Framganga Gorbachevs á
fundinum gefur hins vegar til kynna
baráttu meðal manna í sovésku for-
ystunni. Gorbachev ræður ekki einn
ferðinni, hvorki í utanríkismálum
né á öðrum sviðum. Stjómmála-
maður, sem lendir í sömu aðstöðu
og hann, á í vandræðum.
Ómarkviss utan-
ríkisstefna
Eftir að Michael Voslensky hefur
dregið þræði Reykjavíkurfundarins
saman með þessum hætti segir
hann: Ég hef aldrei áður séð slíka
órökvísi í framkvæmd sovéskrar
utanríkisstefnu. Hér er ekki um
samræmda áætlun að ræða; sovésk
utanríkisstefna er ómarkviss. Hún
byggist ekki lengur á samræmdri
áætlanagerð og síðan fastmótaðri
stefnu. Hún líkist stefnumótun í
lýðræðisríki.
Voslensky telur, að stjómmála-
ráðið hafí komið saman til fundar,
á meðan þeir Gorbachev og Reagan
ræddu saman í Höfða. Þar hafí
Ligachev, formaður utanríkismála-
nefndar flokksins, sett fram tillögu,
sem hlaut samþykki og Gorbachev
varð að hlýða. Hann telur, að Lig-
achev og félagar hans taki ekki
ákvarðanir um mál af þessu tagi á
grundvelli efnisþátta í umræðunum
um takmörkum vígbúnaðar. Þeir
líti á valdahlutföllin í stjómmálaráð-
Fáir, sem eru á þessari mynd
með Mikhail Gorbachev (önnur -*m
röð yst til hægri) frá því 28.
desember 1983, eru enn virkir
í forystu Sovétrikjanna.
Gromyko, fremstur til vinstri,
er orðinn forseti, Gorbachev
skipar sæti Chernenkos,
aðalritara, Tikhonov (neðst til
hægri) er hættur sem
forsætisráðherra, Romanov
(önnur röð til vinstri) hefur
verið sparkað, Grishin (i miðið
i annarri röð) er ekki lengur i
stjórnmálaráðinu, Anatoly
Dobrynin hefur tekið við af
Ponomarev (þriðja röð til
vinstri), Kunayev (þriðja röð í
miðið) flokksleiðtoga i
Kashakztan var sparkaðá
dögunum, en Solomentsev
(þriðja röð til hægri) situr enn
í stjórnmálaráðinu.
inu; hefði Gorbachev náð söguleg-
um árangri í viðræðum sínum við
Reagan hefði það styrkt hann inn
á við og út á við. Fyrir Ligachev
og félögum hans hafí vakað, að
Gorbachev næði ekki árangri, þeir
vissu, að Reagan féllist aldrei á
stöðvun rannsókna vegna geim-
vama. Stjómmálaráðið skipaði
Gorbachev að setja Reagan óað-
gengileg skilyrði.
Gorbachev vildi geta skrifað und-
ir eitthvað í Reykjavík. Hann kom
ekki til fundarins til að ganga það-
an út tómhentur. Hann vildi ekki,
að geimvamimar yrðu gerðar að
úrslitaatriði. Hann dró umræður á
langinn, þegar hann vissi, að hann
yrði að slíta þeim án árangurs.
Hann taldi það geta bætt stöðu sína.
Andstæðingar hans í stjómmála-
ráðinu náðu sínu fram í utanríkis-
málum.
Frá því Gorbachev tók við völdum
hafa verið gerðar léttvægar breyt-
ingar í efnahags- og atvinnumálum
innan Sovétríkjanna. Lenín gerði
róttækar breytingar á þriðja ára-
tugnum, sem Stalín nam úr gildi.
Khmchev steig skemmri skref, sem
Brezhnev hafði að engu. Hver ný
kynslóð ráðamanna reynir fyrir sér
með breytingar á þrjátíu ára fresti.
En kerfíð hefur þó fljótlega fallið í
fyrri farveg. Nomenklátúra þolir
ekki breytingar. Það er misskilning-
ur, að Gorbachev hafí tögl og
hagldir í stjómmálaráðinu. Það hef-
ur alltaf tekið aðalritara allnokkum -
tíma að ná óskomðu valdi. Við eig-
um enn eftir að sjá, hvort Gorbach-
ev tekst það. Leiðtogafundurinn í
Reykjavík staðfestir það. Af þessum
sökum er hann merkilegur.
Bj.Bj.