Morgunblaðið - 16.01.1987, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. JANÚAR 1987
11
Hlutaskipti
og ágóðaskipti
eftírÞórólf
Matthíasson
í yfirstandandi samningalotu sjó-
manna og útgerðarmanna hefur
svokölluð kostnaðarhlutdeild verið
meðal umræðuefna. Sjómenn hafa
krafist almennrar lækkunar þessar-
ar hlutdeildar meðan útgerðarmenn
hafa krafist hækkunar hennar þeg-
ar um útflutning gámafisks er að
ræða.
Hlutaskiptakerfið
í einföldu máli má segja að skipt-
ing aflaverðmætis milli útgerðar og
sjómanna verði með eftirfarandi
hætti: Frá brúttóverðmæti aflans
er fyrst dregin frá kostnaðarhlut-
deildin, sem gengur beint til
útgerðarinnar. Nú nemur þessi
kostnaðarhlutdeild 29% af aflaverð-
mæti. Afgangurinn, stundum
nefndur skiptaverðmæti aflans,
skiptist milli útgerðar og sjómanna
skv. fyrirfram ákveðnum reglum.
Sjómenn fá í sinn hlut ríflega 40%
skiptaverðmætis, en útgerðin tæp
60%.
Þegar fiskverð og kostnaðarhlut-
deild hafa verið ákveðin ráðast
tekjur sjómanna nær einvörðungu
af aflamagni. Þegar afkoma laun-
þega er tengd framleiðslumagni á
þennan hátt er talað um hluta-
skipti. Þetta fyrirkomulag á sér
mörg hundruð ára sögu í íslenskum
fískveiðum og hefur eflaust hentað
vel meðan fiskveiðar voru mann-
aflafrek atvinnugrein og fiskur
gegndi hlutverki peninga í viðskipt-
um manna á milli.
Nokkrir gallar núver-
andi fyrirkomulags
Spyrja má hvort hlutskipti eigi
jafnvel við þegar um er að ræða
hátæknivæddan og Qármagnsfrek-
an atvinnuveg eins og nú háttar
um fiskveiðamár. Kostnaðarhlut-
deildin og tilkoma hennar gæti
einmitt verið tilefni slíkrar spum-
ingar. Kostnaðarhlutdeild var
komið á með lagasetningu í kjölfar
olíuverðshækkananna á síðasta ára-
tug. Astæðan var sú að sá hlutur
er útgerðinni var ætlaður úr hluta-
skiptum hrökk ekki fyrir útgerðar-
kostnaði við þessar nýju aðstæður.
Var þá sjálfgert að útgerð legðist
af að öllu óbreyttu. I stað þess að
hrófla við hlutaskiptareglunum
fornu var ákveðið að taka hluta af
aflaverðmæti framhjá skiptum sem
kallað var. þannig vom fluttir fjár-
munir til útgerðarinnar frá sjó-
mönnum og komið í veg fyrir að
útgerð legðist af.
Benda má á alvarlegan vankant
á fyrirkomulaginu. Ástæða þess að
grípa þurfti inn í hlutaskiptakerfið
var hækkandi olíuverð. Frá þjóð-
hagslegu sjónarmiði hefði verið
mikilvægt að hvetja til olíuspamað-
ar við þær aðstæður. Aðgerðin fól
í sér sem fyrr segir að sjómenn
greiddu olíukostnað útgerðarinnar
að nokkru í formi lægri launa. Olíu-
eyðsla skips ræðst að verulegu leyti
af ákvörðunum skipstjórnarmanna.
En ekkert í hinum nýju reglum
tengdi afkomu sjómanna og þar
með skipstjórnarmanna við olíu-
eyðsluna. Þetta verður að telja
alvarlegan ókost. Utgerðin fann að
vísu verulega fyrir þunga olíureikn-
ingsins og gera má ráð fyrir að
einstakir útgerðarstjórar hafi hvatt
skipstjórnarmenn til að haga veið-
um þannig að olíueyðsla yrði sem
minnst. Jafnframt er líklegt að út-
gerðin hafi tekið mið af olíukostnaði
þegar ný skip vom hönnuð eða eldri
skip endurbætt. En það breytir því
ekki að hagsmunir skipstjómar-
manna vom eftir sem áður að veiða
sem mest á sem stystum tíma, óháð
olíunotkun.
Teng-ing- kostnaðarhlut-
deildar og- olíuverðs
Nú munu uppi hugmyndir um
að tengja kostnaðarhlutdeildina
með einum eða öðmm hætti við
olíuverð. Ef olíuverð hækkar mun
kostnaðarhlutdeildin hækka, en
lækka ef olíuverð lækkar. Þar með
yrði öfugt samhengi milli launa sjó-
manna annars vegar og tekna
olíufursta við Persaflóa hins vegar!
Þrátt fyrir þetta er ekkert beint
samhengi milli tekna skipstjómar-
manna annars vegar og olíueyðslu
eigin skips hins vegar.
Olíuverðshækkun mun skv. þessu
fyrirkomulagi hafa tvenns konar
áhrif á afkomu útgerðarfyrirtækj-
anna: Annars vegar mun olíureikn-
ingurinn hækka, hins vegar munu
greiðslur til sjómanna lækka. Heild-
aráhrif olíuverðshækkana þurfa
þannig ekki að verða útgerðinni
þungbær, jafnvel þó um stór stökk
sé að ræða. Það er því hætt við að
útgerðarstjórunum muni vart þykja
taka því að væla í köllunum um að
draga úr olíueyðslunni þó svo olíu-
verð hækki mikið. Jafnframt er
líklegt að dragi úr áhuga útgerðar-
innar á olíusparandi aðgerðum á
borð við skrúfubreytingar og véla-
skipti. Sá hvati er var í gamla
kerfínu í átt til olíusparnaðar hverf-
ur því að mestu. Frá þjóðhagslegu
sjónarmiði er þetta verulega slæmt.
Breytinga er þörf
Að mínu áliti þarf að breyta fyrir-
komuiagi tekjuskiptingar milli
útgerðar og sjómanna. Einn mögu-
Þórólfur Matthíasson
„Það kerfi sem upp-
fyllir bæði þessi skil-
yrði er svonefnd
ágóðaskipting. I stað
þess að áhöfnin fái
hluta af brúttóverð-
mæti aflans fengi hún
hluta af nettóverðmæti
aflans.“
leiki er að taka upp fastlaunakefí
eins og þau þekkjast frá vinnustöð-
um í landi. Hugsanlega mætti taka
upp einhvers konar afkasta- og
nýtingarbónusfyrirkomulag því til
viðbótar. Slíkar ráðstafanir mundu
þó líklega ekki njóta mikillar hylli
meðal sjómanna. Margt bendir til
að sterk tenging þurfi að vera milli
tekna sjómanna annars vegar og
afla hins vegar eigi hæfustu menn-
irnir áfram að haldast í þeirri
starfsgrein. Skal það ekki rakið
frekar.
Það fyrirkomulag er yrði valið í
stað hlutaskiptareglunnar þarf að
uppfylla tvö grundvallarskilyrði: a)
að viðhalda samhenginu milli afla
og tekna sjómanna og b) að tengja
tekjur sjómanna rekstrarkostnaði
skipanna í þeim mæli sem þessi
kostnaður er háður ákvörðunum
skipstjórnarmanna.
Ágóðaskipting
Það kerfí sem uppfyllir bæði
þessi skilyrði er svonefnd ágóða-
skipting. I stað þess að áhöfnin fái
hluta af brúttóverðmæti aflans
fengi hún hluta af nettóverðmæti
aflans, þ.e.a.s. eftir að dreginn hef-
ur verið frá brúttóverðmætinu beinn
rekstrarkostnaður skipsins: olía, ís,
veiðarfærakostnaður að einhveiju
marki o.s.frv. Fjármagnskostnaði
yrði haldið utan við, enda taka sjó-
menn ekki ákvörðun um fjárfesting-
ar útgerðarinnar. Ágóðaprósentu
sjómanna mætti miða við að tekjur
þeirra yrðu óbreyttar m.v. hluta-
skiptakerfið eftir að aðilar hafa
komið sér saman um stærð kostnað-
arhlutdeildarinnar.
Einn kostur ágóðaskiptingar
umfram hiutaskipti er að ekki þarf
að semja um breytingar á kostnað-
arhlutdeild þegar olíuverð breytist.
Mestu skiptir þó að með kerfinu
fæst gott samhengi milli afkomu
skipstjómarmanna annars vegar og
olíukostnaðar, veiðarfærarifrildis
o.s.frv. hins vegar. M.ö.o. skips-
höfnin er verðlaunuð jafnt fyrir að
draga úr kostnaði og auka tekjur.
Þegar fram í sækir má því ætla að
kostnaður á aflaeiningu lækki verði
þetta fyrirkomulag tekið upp. Frá
þjóðhagslegu sjónarmiði eru því
ágóðaskipti hlutaskiptunum fremri.
Einnig má nefna að hagsmunir út-
gerðar og sjómanna varðandi
ráðstöfun afla (útflutningur í gám,
vinnsla innanlands) munu ávallt
fara saman skv. þessu nýja kerfí,
en dæmi munu um hið gagnstæða
skv. hlutaskiptakerfinu.
Nefna ber að ágóðaskipting býð-
ur upp á missætti um hvaða
kostnaðarþættir skulu teljast
rekstrarkostnaður og hvaða þættir
fjármagnskostnaður. Án þess að
lítið skuli gert úr þessum erfiðlejk-
um eru þeir að áliti undirritaðs
minni en þeir erfíðleikar er búa í
öllum afbrigðum núverandi hluta-
skiptakerfís.
Lokaorð
Nú berast þær fréttir að samn-
ingar sjómanna og útgerðarmanna
séu til lykta leiddir. Hins vegar er
því ekkert til fyrirstöðu að aðilar
taki breytt fyrirkomulag til alvar-
legrar umræðu nú þegar, til undir-
búnings næstu lotu.
Höfuadur er hagfræðingur hjá
Fjárlaga- og hagsýslustofnun.
Háskólinn X:
Hjúkrunarfræði og sjúkraþjálfun
eftirÞórð
Kristinsson
Yngstu námsbrautir lækna-
deildar eru hjúkrunarfræðin sem
til var stofnað 1973 og sjúi:ra-
þjálfunin sem byijaði 1976.'
Báðum lýkur með BS-prófí eftir
4 ára nám.
Hin fyrrnefnda hafði í fyrstu
aðsetur í leiguhúsnæði á Suður-
landsbraut 18 í Reykjavík, en
hefur nú aðalbækistöð í húsnæði
Hjúkrunarskóla íslands við
Eiríksgötu, en sá skóli var lagður
niður á þessu ári, eftir að hafa
starfað frá árinu 1931. Hjúkrun-
armenntun er nú eingöngu á
vegum námsbrautar í hjúkrunar-
fræði við háskólann, kennslan fer
þar fram, en einnig eru nokkrar
námsgreinar kenndar á vegum
læknisfræðinnar, raunvísinda-
deildar og félagsvísindadeildar á
öðrum stöðum og klíníska kennsl-
an í sérstökum rannsóknastofum
og á heilbrigðisstofnunum. Til-
gangur námsins er m.a. að
mennta hjúkrunarfræðinga til að
stunda hjúkrun, starfa við heilsu-
gæslu, kennslu og rannsóknir.
Hjúkrunarfræðin er fjölmenn-
asta námsbraut læknadeildar með
samtals 335 nemendur nú í vetur
og reyndar er hjúkrunarstarfið
einnig ijölmennasta starfsgrein
heilbrigðisstéttanna; um 1500
manns unnu við hjúkrun um
síðustu áramót. Fastir kennarar
við námsbrautina eru 11, en
stöðugildin 8,5 og hefur mikið
áunnist á þessu ári því t.d. voru
föst stöðugildi einungis 3,5 árið
1983 er nemendafjöldinn taldi
tæplega 300 og voru þá 88%
vinnustunda við kennslu í höndum
stundakennara. Þess er og vert
að geta, að allt frá byijun hefur
námsbrautin notið aðstoðar og
styrkja erlendis frá, einkum frá
Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni,
sem bæði hefur kostað hingað
ráðgjafa og kennara, auk þess
sem hún hefur styrkt hjúkrunar-
fræðinga til framhaldsnáms
erlendis.
Rannsóknir í hjúkrunarfræðum
eru minni en efni standa til og
ræður því sennilega m.a. mikið
kennsluálag sem verið hefur hjá
föstum kennurum námsbrautar-
innar undanfarin ár og því hversu
skammt er síðan greinin varð
háskólagrein. í nýútgefinni skrá
yfir rannsóknir við háskólann
1985—86 er einungis getið rann-
sóknar á ýmsum atriðum varðandi
bijóstagjöf kvenna í Reykjavík
1981—84, en markmið hennar er
að finna og þróa aðferðir til að
stuðla að lengri bijóstagjöf.
Námsbraut í sjúkraþjálfun tók
til starfa haustið 1976, en fram
til þess varð að sækja slíkt nám
til útlanda. Sjúkraþjálfun er ung
fræðigrein sem hefur á síðustu
áratugum þróast mjög ört með
rætur bæði í raun- og félagsvís-
indum. Islenska heitið er e.t.v.
nokkuð villandi fyrir greinina og
starf sjúkraþjálfara með því að
„Er námsbrautin var
stofnuð var skortur á
sjúkraþjálfurum hér á
landi o g mjög erfitt
að fá inngöngu í slíkt
nám við erlenda skóla,
t.a.m. hafði einungis
einn sjúkraþjálfari
komið heim frá námi
erlendis í nokkur und-
anfarin ár fyrir stofn-
un námsbrautarinnar
hér.“
það gefu” einsýna hugmynd um
hvað er um að ræða. Enska orðið
er „physiotherapy" og starf
sjúkraþjálfarans er auk þjálfunar
og endurhæfingar sjúkra forvam-
ir af ýmsu tagi, viðleitni til að
koma í veg fyrir sjúkdóma og slit
líkamans, einkum í stoðkerfinu.
Sem dæmi um slíkt er vinnuholl-
ustufræðin, þar sem áherslan er
á samspil vinnu og heilbrigðis í
þeim tilgangi að bæta heilsu og
vellíðan og auka öryggi; en þar
koma m.a. til athugunar vinnu-
brögð, vinnuumhverfi o.fl.
Er námsbrautin var stofnuð var
skortur á sjúkraþjálfurum hér á
landi og mjög erfitt að fá inn-
göngu í slíkt nám við erlenda
skóla, t.a.m. hafði einungis einn
sjúkraþjálfari komið heim frá
námi erlendis í nokkur undanfarin
ár fyrir stofnun námsbrautarinnar
hér. Var reyndar líkt á komið í
hjúkmnarfræðinni er til hennar
var stofnað sem háskólagreinar,
mjög hafði dregið úr aðsókn í
hjúkrunarskólann og skortur á
hjúkrunarfræðingum samfara
sívaxandi kröfum í heilbrigðismál-
um. Til samanburðar má rifja upp
það sem áður hefur komið fram
í þessum pistlum að hafin var
kennsla í tannlækningum við ekki
ólíkar aðstæður árið 1940 er ein-
ungis vom 12 starfandi tannlækn-
ar á landinu; sama ár vom 136
starfandi við hjúkmn og aðeins
11 sjúkraþjálfarar. Rúmum fjöm-
tíu áram síðar, eða um síðustu
áramót, vom starfandi hjúkmnar-
fræðingar sem em í Hjúkmnar-
félagi Islands samtals 1.422, 546
í fullu st.arfi og 876 í hlutastarfi;
og til viðbótar 109 hjúkmnar-
fræðingar sem em félagar í Félagi
háskólamenntaðra hjúkmnar-
fræðinga, en um 200 hjúkmnar-
fræðingar hafa útskrifast frá því
námsbrautin tók til starfa við
háskólann. Stöðugildi sjúkraþjálf-
ara em nú 140 og tæplega tvö
hundmð í félagi sjúkraþjálfara. Á
þessu tímabili frá 1940 hefur
þjóðinni fjölgað um rúm hundrað
þúsund.
Námið í sjúkraþjálfun er í senn
fræðilegt og verklegt og fer verk-
lega námið bæði fram á vegum
námsbrautarinnar sjálfrar og á
sjúkrahúsum og endurhæfingar-
stofnunum; en verklega kennslan
sem fram fer í húsnæði náms-
brautarinnar þarfnast sérstakrar
aðstöðu, s.s. bekkja, ýmissa tækja
o.þ.h. Hluti hins fræðilega náms
er kenndur á vegum læknisfræð-
innar. Fastir kennarar em 6, en
stöðugildin 4,37. Nemendur em
alls 60 þar af 18 á fyrsta náms-
ári, en þess er að geta að fjölda-
takmörkun er að námsbrautinni,
einkum sakir lítillar aðstöðu til
verklegrar kennslu á sjúkrastofn-
unum.
Fyrstu níu árin bjó námsbraut-
in við mjög þröngan kost í leigu-
húsnæði á Lindargötu 7,
íþróttahúsi Jóns Þorsteinssonar.
1983 fluttist sjúkraþjálfunin í
annað leiguhúsnæði, á Vitastíg
8; þar em tvær kennslustofur, tvö
herbergi fyrir verklega kennslu
og tvö kennaraherbergi. Mikil bót
var að þessu húsnæði, en vinnuað-
staða kennara er þó heldur klén
þar sem em sex um tvö herbergi,
auk þess sem fjarlægðin frá há-
skólasvæðinu á Melunum er til
baga.
Rannsóknir í sjúkraþjálfun sem
unnið er að em m.a. í starfrænni
líffærafræði, sjúkraþjálfun í heil-
sugæslu og að gerð tölvuforrits
til notkunar við starfsemi, rann-
sóknir og kennslu í sjúkraþjálfun.
Höfundur er prófstjóri við Há-
skóla íslands.