Morgunblaðið - 20.03.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. MARZ 1987
Oflugra atvinnulíf
eftirJóhann J.
*
Olafsson
Morgunblaðið birtir hér á eftir
í heild setningarræðu Jóhanns
J. Ólafssonar formanns Verzlun-
arráðs íslands á Viðskiptaþingi
fyrir skömmu.
„Verzlunarráð íslands helgar
einkavæðingunni sjöunda Við-
skiptaþing sitt. Þeir, sem talað hafa
fyrir frjálsu viðskiptalífí, hafa ávallt
lagt áherslu á að atvinnurekstur
ætti að vera í höndum einkaaðila.
Hvað veldur því að nú þarf sérstak-
lega að leggja áherslu á þetta
viðfangsefni?
Einkavæðing er yfirfærsla opin-
bers atvinnurekstrar til einkaaðila.
Einkavæðingin hefur á síðustu
árum fengið aukna athygli hjá þjóð-
um, sem ætla sér að byggja
markvisst upp öflugra efnahagslíf.
Markviss uppbygging atvinnu-
lífsins er okkur mikilvæg til þess
að við getum notið hér sambæri-
legra lífskjara og í grannlöndum
okkar. í því samhengi er óhag-
kvæmur rekstur atvinnufyrirtækja
lúxus sem við getum ekki leyft
okkur. Við þurfum markvissar en
áður að auka hagkvæmni í meðferð
fjármuna og megúm ekki sóa góð-
um starfskröftum, sem iðulega
fylgir einokunarfyrirkomulagi opin-
beira fyrirtækja.
Á Vesturlöndum er það orðin
nokkuð viðurkennd regla, að hið
opinbera hefur lítið að gera í fyrir-
tækjarekstur. Reynslan hefur sýnt
okkur, að slíkur rekstur er ekki
hagkvæmur. Hér áður fyrr töldu
menn að ríkisrekstur gæti leitt til
lægra vöruverðs, m.a. vegna hag-
kvæmni stærðar. Aukinn jöfnuður
hefur og verið rök fyrir ríkis-
rekstri. Eftir þá reynslu sem er af
allsheijar ríkisrekstri á þessari öld,
líkt og í Sovétríkjunum og Kína,
eru menn þó orðnir nokkuð sam-
mála um, að þetta er ekki hag-
kvæmasta rekstrarformið. Ekki er
því þar með neitað að til séu dæmi
um að opinber fyrirtæki séu vel
rekin. Þó tel ég óhætt að fullyrða
að reynslan hafi sýnt okkur að hug-
myndir Adams Smith eiga við enn
í dag. Forsagnir hans um mannlega
hegðun í viðskiptum hafa sannað
gildi sitt. Einkarekstur er það
rekstrarform sem líklegast er til að
skila árangri. Um þetta er vart
deilt lengur.
Samt er það svo, að opinber
rekstur er til staðar á hinum ýmsu
sviðum atvinnulífsins. Ástæður þess
eru bæði sögulegar og stjómmála-
legar. Sögulegar ástæður liggja
fyrir opinberum rekstri heilbrigðis-
og menntaþjónustu. Stjómmálaleg-
ar ástæður em fyrir rekstri ýmissa
framleiðslufyrirtækja. Stjómmála-
menn hafa barist fyrir þvf að
ijármagni úr opinbemm sjóðum
væri beint í heimahémð þeirra.
Fyrirtæki með vafasama afkomu-
möguleika hafa verið stofnuð og fé
sett í ómarkvissar framkvæmdir.
Alþjóðleg samkeppni
og einkavæðing
Við Islendingar búum á eyju
fjarri öðmm þjóðum. í alþjóðavið-
skiptum er hinsvegar ekki lengur
um að ræða nein eylönd. Viðskipti
milli landa aukast stöðugt. Landa-
mæri hverfa. Þeir, sem veita bestu
þjónustuna eða framleiða bestu vör-
umar, selja þær á alþjóðamarkaði,
en skila arðinum til heimalands síns.
Með aukinni alþjóðlegri samkeppni
hafa kostir öflugs efnahagslífs orð-
ið öllum þorra almennings ljósari.
Ef innlend atvinnustarfsemi stend-
ur sig ekki í samkeppni við erlenda
aðila ríður yfir tvenns konar ólán.
Heimamarkaður mettast af erlend-
um vömm ásamt því að erlendir
markaðir tapast. Áfleiðingin fyrir
þjóð sem lendir í slíku í einhverjum
mæli er atvinnuleysi og lífskjara-
rýmun. Innflutningshöft og opinber
stuðningur fyrir fyrirtæki undir
slíkum kringumstæðum em einung-
is gervilausnir sem fresta vandan-
um og magna hann.
Óheillaþróun af þessu tagi er
ekki afstæðar vangaveltur hag-
fræðinga. Þær fréttir sem við
höfum verið að fá að undanfömu í
kringum kosningar á írlandi em
ekki glæsilegar. Skuldir írska þjóð-
arbúsins nema tæplega 150% af
þjóðarframleiðslu og allar telcjur
ríkisins af tekjuskatti þarf til að
greiða afborganir og vexti af þeim.
Skattbyrði er mjög þung, svo að
nemur 61% af þjóðarframleiðslu,
en 40% írskra skattgreiðenda lenda
í skattaþrepi sem aðeins hátekju-
fólk annars staðar lendir í. Atvinnu-
leysi er um 20%. Á írlandi er
landflótti hafinn. Slíkt ástand gæti
skapast hér á landi, ef ekki er hald-
ið rétt á málum.
Við íslendingar höfum aldrei
getað útilokað okkur frá alþjóðlegri
samkeppni. Markviss uppbygging
okkar á erlendum fískmörkuðum
og síbætt vinnsla sjávarafla hefur
átt dijúgan þátt í að skapa hér
nútímaþjóðfélag. Sjávarafurðir í
háum gæðaflokki hafa gert okkur
samkeppnisfæra á alþjóðavettvangi
og skapað okkur ríkuleg verðmæti.
A ýmsum öðmm sviðum atvinnu-
lífsins hefur hinsvegar liðist minni
framleiðni og óhagkvæmni í skjóli
opinbers rekstrar, eða opinberra
aðgerða líkt og innflutningsbanna.
Landsmönnum hefur orðið æ
ljósara gildi útflutnings, ekki aðeins
á sviði sjávarútvegs, heldur á öllum
sviðum þar sem við höfum forskot
vegna góðra hráefna, hugvits, eða
sérstæðrar þjónustu.
Við höfum hér allt að vinna. Með
samningum um lækkun tolla í ut-
anríkisviðskiptum okkar höfum við
fengið tollfijálsan aðgang að mark-
aði milljóna manna, en látið í
staðinn aðgang að okkar litla mark-
aði, sem telur 240 þúsund manns.
Útflutningsátak verður ekki tek-
ið úr samhengi _ annarra þátta
efnahagslífsins. Útflutningur er
ekki einangrað fyrirbæri. Allt efna-
hagslíf þjóðarinnar stendur á bak
við útflutning okkar og leggur sitt
af mörkum. Óhagkvæmur opinber
rekstur íþyngir þannig beint og
óbeint samkeppnisstöðu okkar, og
að lokum endar allur kostnaður á
útflutningsafurðum okkar. At-
vinnu- og tækniþróun þarf því að
eflast á öllum sviðum. Því fjár-
magni sem nú fer í að leysa út
gjaldþrota ríkisrekstur þarf að
beina yfir í uppbyggingu arðbærrar
atvinnustarfsemi. Það er hér sem
einkavæðingin er mikilvæg.
Ekki spurning um
hægri — vinstri
Umræða um einkavæðingu hefur
tíðum verið tengd hægri og vinstri
sjónarmiðum í stjómmálum. Hægri-
menn eru taldir hliðhollir einka-
rekstri en vinstra fólk alfarið á
móti og jafnvel hlynnt sem allra-
mestum ríkisrekstri. Við þær nýju
aðstæður sem ég hef hér lýst er
þetta þó að breytast. Hugarfars-
breyting er að eiga sér stað sem
ekki er bundin við flokkslínur.
Ég rakst t.d. á eftirfarandi fyrir
nokkru í blaðagrein eftir Harald
Ólafsson þingmann Framsóknar-
flokksins, en Haraldur hefur oft
verið kenndur við vinstristefnu inn-
an þess flokks. Haraldur segir: „Ég
er andvígur því, að óheft starfsemi
fái þrifist í skjóli ríkisvaldsins, til
skaða og skammar fyrir þjóðina
alla. Það er rangt að gera það að
venju, að ríkissjóður sé notaður til
þess að beinlínis styðja að aðgerð-
um, sem frá þjóðhagslegu sjónar-
miði eru ekki nauðsynlegar, og
jafnvel gerðar til þess eins að þjóna
hagsmunum fárra."
Þessi orð eru ekki mælt af
ástæðulausu. Það er varla svo að
maður lesi dagblað eða hlusti á
fréttir að ekki sé skýrt frá slíkum
dæmum. Hér skal nægja að nefna
tvö nýleg.
Ríkisrekinn taprekstur
Steinullarverksmiðja var reist á
Sauðárkróki þrátt fyrir viðvaranir,
m.a. Verzlunarráðsins. Verksmiðj-
an var rekin í fyrra, á öðru starfsári
sínu, með ótrúlega miklu tapi.
Kaupendur steinullar eru sammála
um að framleiðsla verksmiðjunnar
sé góð og ódýr. Hinsvegar er það
einföld staðreynd að verksmiðja af
þessu tagi hefur ekki rekstrar-
grundvöll. Tapið nam nær 50
milljónum, en heildarvelta verk-
smiðjunnar var aðeins um 100
milljónir. Nýjustu fréttir frá for-
ráðamönnum Steinullarverksmiðj-
unnar eru óskir um, að tollar á
samkeppnisvörum verksmiðjunnar
verði stórhækkaðir. Húsbyggjendur
færu þá að axla tapreksturinn.
Seint á síðasta ári kom í ljós að
nýleg graskögglaverksmiðja, Vall-
hólmar í Skagafirði, var komin að
gjaldþroti. Það var varla að furða.
Heildarframleiðsla graskögglaverk-
smiðja í eigu ríkisins var í fyrra
ekki nema þriðjungur af afkasta-
getu þeirra. Vallhólmaverksmiðjan
var byggð þótt fyrir væri offram-
leiðsla á þessari afurð. Tilkoma
Vallhólma árið 1983 leiddi til þess
að enn meiri umframbirgðir mynd-
uðust hjá verksmiðjunum í landinu.
Iðulega stofnar hið opinbera
þannig til rekstrar sem fáir aðrir
vilja hætta á. Fyrirtækjum, sem
eiga augljóslega eftir að skila mikl-
um hagnaði, þarf hið opinbera ekki
að koma nálægt. Ríkinu er hins
vegar ætlað að koma inn þar sem
einkaaðilar vilja ekki hætta fé sínu.
Pólitískur þrýstingur frá einstaka
byggðarlögum hefur á tíðum orðið
til þess að lagt er út í ævintýra-
mennsku af þessu tagi. Hér hefur
ríkið misskilið hlutverk sitt. Eftir
nokkurra ára taprekstur er fyrir-
tækinu lokað, skuldimar lenda á
opinberum sjóðum, og byggðarlagið
stendur ekkert betur.
Alain Madelin iðnaðarráðherra
Frakka orðaði þetta vel er hann
sagði: „Framleiðendur koma til hins
opinbera til að sækja fé sem fjár-
magnseigendur og neytendur hafa
neitað þeim um vegna lélegrar
frammistöðu."
Opinber rekstur sem slíkur er
ekki endilega vandamálið. Gagnrýni
okkar beinist ekki gegn því ágæta
fólki sem þar vinnur. Vandinn er
sú einokun, sem fylgir slíkum
rekstri. Skortur á samkeppni slævir
allan vilja til átaka í rekstri enda
komast menn upp með miðlungs-
frammistöðu. Aðilar í einkarekstri
myndu haga sér eins við sömu að-
stæður. Gagnrýni á fyrirtæki í
einokunaraðstöðu getur veitt að-
hald. Það aðhald verður þó aldrei
eins kröftugt og aðhald markaðar-
ins, og heilbrigð samkeppni á
jafnréttisgrundvelli.
Takmörkuð
einkavæðing
Einkavæðingin hefur haldið inn-
reið sína víða erlendis. Athyglin
hefur aðallega beinst að kaupum
einkaaðila á stórfyrirtækjum í Bret-
landi og Frakklandi. Sú þróun er
þó líklega enn róttækari að einka-
framtakið er nú að fara inn á ýmis
svið, sem hið opinbera sá um áður.
Má þar nefna Bandaríkin, Bretland,
Þýskaland og Japan.
Opinberar framkvæmdir og þjón-
usta eru af mismunandi tagi. Til
einföldunar er hægt að líta á tvennt
í þessu samhengi: Þann sem útveg-
ar fé til framkvæmdanna og þann
sem sér um sjálfa framkvæmdina.
í hefðbundnum opinberum
rekstri sameinast þetta tvennt.
Þjónustan er fjármögnuð með
sköttum og framkvæmd af opin-
berum aðilum.
Skagaströnd:
Fryst rækja keypt til endurvinnslu
SKAGSTRENDINGAR hafa fyr-
ir nokkru lokið rækjukvóta
sínum í Húnaflóa, enda kom nú
um fimm sinnum minna i þeirra
hlut og annarra við flóann vegna
aflabrests. Á svipaðan hátt er
komið fyrir öðrum stöðum við
flóann, sem stundað hafa veiðar
og vinnslu á rækju. Því hefur
verið gripið til þess ráðs að flytja
frysta rækju á staðinn með tals-
verðum tilkostnaði. Einnig hefur
verið gengið frá samningi við
skip til djúprækjuveiða.
Heimir Fjelsted, framkvæmda-
stjóri rækjuvinnslu Hólaness á
Skagaströnd, sagði í samtali við
Morgunblaðið, að í hlut Skagstrend-
inga hefðu nú komið 123 lestir af
rækju upp úr sjó, en 638 í fyrra.
Þetta hefði valdið verulegum erfið-
leikum í vinnslunni og hún stöðvazt
í febrúar. Þá hefði verið gripið til
þess ráðs að halda fræðslunámskeið
fyrir starfsfólkið, sem gengið hefðu
vel. Heimir sagði, að rækjuvinnsla
hefði að nýju hafizt í lok síðustu
viku. Þá hefði verið byijað á endur-
vinnslu sjófrystrar rækju af skipun-
um Þóri SF, Hafnarey SF og Jóni
Kjartanssyni SU. Rækjan væri flutt
með Ríkisskipum frá Homafirði og
Eskifirði með talsverðum tilkostn-
aði, en í einstaka tilfellum væri
þessi rækja veidd á Húnaflóa eða
í nálægð hans. Síðan hefði Hólma-
drangur komið inn I upphafi
þessarar viku með 80 tonn af frystri
rækju. í lok loðnuvertíðar kæmi
Guðrún Þorkelsdóttir svo til veiða
á djúprækju fyrir fyrirtækið og upp
úr því færi viðskiptabátum að
fjölga.
Heimir sagði, að með þessu móti
yrði hráefnið til vinnslunnar auðvit-
að dýrara en ella og nýting ekki
eins góð, þar sem rækjan, sem
keypt væri, væri mjög smá enda
búið að selja stærri flokkana utan.
Menn þættust því góðir að sleppa
taplausir frá þessari vinnslu, en hún
væri nauðsynleg til að geta staðið
við gerða sölusamninga og halda
mörkuðum. Þá ylli það nokkrum
erfiðleikum að starfsfólk væri kom-
ið með langan uppsagnarfrest og
stangaðist rækjuveiðistopp þrívegis
á árinu, í 10 daga hvert, á við fast-
ráðninguna. Að öllu þessu athuguðu
væri það rækjuverksmiðjum nauð-
synlegj, að eiga uppþíðingarvél til
að endurvinna frysta rækju, þegar
fersk rækja fengist ekki.
Jóhann J. Ólafsson
„Opinber rekstur sem
slíkur er ekki endilega
vandamálið. Gagnrýni
okkar beinist ekki gegn
því ágæta fólki sem þar
vinnur. Vandinn er sú
einokun, sem fylgir
slíkum rekstri. Skortur
á samkeppni slævir all-
an vilja til átaka í
rekstri enda komast
menn upp með miðl-
ungsframmistöðu.“
Þáler hægt að tala um þá starf-
semi þar sem opinberir starfsmenn
sjá uiji framkvæmdir, en fé er
greitt beint af notendunum sjálfum.
Símaþjónusta er dæmi um þetta.
Hinn möguleikinn er einnig til
að opinberar framkvæmdir eða
þjónusta sé fjármögnuð af hinu
opinbera með skattheimtu, en fram-
kvæmdin sé í höndum einkaaðila.
Útboð í verklegar framkvæmdir,
t.d. á vegum Hitaveitu Reykjavikur
eða Vegagerðarinnar, er dæmi um
þetta.
Erlendis hefur sú þróun einmitt
átt sér stað að framkvæmd ólík-
legustu verkefna er að hverfa úr
höndum opinberra aðila yfir til
einkaaðila. Hið opinbera sér þó
áfram um skilgreiningu verkefnis-
ins og fjármögnun framkvæmda.
Þannig er hugmyndum um jöfnuð
og velferð haldið án þess að hið
opinbera annist sjálft viðkomandi
þjónustu.
Reynslan erlendis
Erlendis hefur viðamikill at-
vinnurekstur verið að hverfa úr
höndum hins opinbera yfir til einka-
aðila. Þannig hefur losnað um
fjármagn sem ríkisstjómir þessara
landa geta sett í annað.
í Bretlandi og Frakklandi hefur
stefnan verið sú að færa eignarhald
atvinnufyrirtækja yfir til fólksins
og til eins margra og mögulegt er.
Árangurinn hefur orðið sá að við-
horfsbreyting hefur átt sér stað. í
þessum löndum er ekki lengur litið
á hlutafjáreign sem einkamál hinna
ríku, heldur sem spamaðarform og
ijárfestingarmöguleika fyrir fólk úr
öllum stéttum. Þar á meðal er sér-
staklega hugsað fyrir því að starfs-
fólk hinna einkavæddu fyrirtækja
eigi þess kost að geta keypt hluta-
bréf í þeim.
Einkavæðingin hefur reynst auð-
veld þó svartsýnismenn hafi sagt
að ýmis opinber fyrirtæki væru ill-
seljanleg. Þrátt fyrir svartsýnisspár
ýmissa aðila, sem sögðu að kaup-
endur fyrirfyndust einfaldlega ekki,
hefur reynslan orðið önnur.
í Frakklandi var t.d. ekki reiknað
með að bréf í einum stærsta banka
landsins, Cie. Financiere Paribas,
seldust vel. Þegar hlutabréf bank-
ans voru hins vegar boðin út komu
fram óskir um kaup á fjörutíu sinn-
um fleiri bréfum, en til sölu voru.
í Bretlandi eru í gangi sérstak-
lega róttækar breytingar því að