Morgunblaðið - 25.03.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 25. MARZ
Hlutur kvenna á
vínnumarkaðnum
eftir Bolla Þór
Bollason
1. Inngangur
Það er ekki ofmælt, að einhver
mesta þjóðfélagsbreyting, sem orð-
ið hefur, jafnt hér á landi sem
annars staðar, undanfarna áratugi,
er gífurlega aukin atvinnuþátttaka
kvenna. Þessi breyting — sem með
nokkrum sanni má kalla byltingu —
hefur óumdeilanlega haft mikil
áhrif á efnahagsþróun víða um lönd
og um leið á lífskjör almennt. Um-
Qöllun um þessi mál hefur kannski
öðru fremur snúist um tvennt. Ann-
ars vegar um orsakir og afleiðingar
ört vaxandi þátttöku kvenna í at-
vinnulífinu. Hins vegar um jafnrétti
karla og kvenna á vinnumarkaðn-
um. Hér er komið að afar mikilvæg-
um og oft viðkvæmum þáttum í
samfélaginu.
Það er því ekki undarlegt, þótt
ýmsar spurningar vakni í tengslum
við þessa þróun. Þessar spurningar
snúa fyrst og fremst að tveimur eða
þremur atriðum. I fyrsta lagi, hvaða
ástæður liggja að baki þessari þró-
un? í öðru lagi, hvað hefur áunnist,
eða með öðrum orðum: Ríkir jöfnuð-
ur í launamálum? Og í þriðja lagi
— af því að svarið við annarri spurn-
ingu er neikvætt. Hvers vegna er
munur á launakjörum karla og
kvenna á vinnumarkaðnum?
í þessu stutta spjalli ætla ég
aðallega að fjalla um fyrstu tvær
spurningarnar og leita svara við
þeim. Ég læt að mestu öðrum eftir
að svara þriðju spurningunni, þótt
það fljóti kannski einhveijar
vísbendingar um þetta atriði með.
Talnaefnið er aðallega tekið úr sér-
stakri samanburðarkönnun Þjóð-
hagsstofnunar á launum karla og
kvenna, sem við munum ljúka á
næstunni. I þeirri könnun er fyrst
og fremst leitast við að nota skatt-
framtöl til að bregða ljósi á það,
hver launakjör karla og kvenna eru
og hvemig þau hafa breyst á und-
anfömum ámm. Þessar heimildir
skýra hins vegar ekki að fullu
ástæður þess launamunar, sem
kemur í Ijós, þótt þær gefi ákveðn-
ar vísbendingar. Til þess þarf að
grípa til sérstakrar úrtaksathugun-
ar, sem gæfi möguleika á að kanna
meðal annars, hvort að baki kunni
að liggja félagslegar ástæður. En
víkjum þá að þróun atvinnuþátttöku
kvenna hér á landi síðustu ár og
áratugi.
2. Aukin atvinnuþátt-
taka kvenna
Hvað liggur að baki þeirri þróun,
að konur hafa í síauknum mæli leit-
að út á vinnumarkaðinn undanfarna
áratugi? Það á við hér líkt og oftar
áður, að þegar stórt er spurt verður
gjarnan fátt um svör eða — sem
er kannski réttara — svörin verða
of mörg og erfitt að gera upp á
milli þeirra. Lítum aðeins út fyrir
landsteinana og hugum að því,
hvaða tilgátur erlendir fræðimenn
á þessu sviði hafa sett fram. Fyrir
nokkmm ámm var haldin ráðstefna
í Bretlandi, þar sem sérstaklega var
fjallað um vaxandi atvinnuþátttöku
kvenna á undanfömum ámm,
helstu ástæður hennar og áhrif á
launakjör karla og kvenna. Án þess
að fara alltof nákvæmlega út í nið-
urstöður þessarar ráðstefnu, held
ég þó, að þar sé ýmsa fróðleiks-
mola að fínna, sem eiga erindi til
okkar.
Fyrst er rétt að nefna þann rétt,
sem er sameiginlegur í flestum
löndum, en það er að aukna at-
vinnuþátttöku kvenna má aðallega
rekja til ört vaxandi þátttöku giftra
kvenna í atvinnulífinu. Þetta er í
rauninni sjálfsagður hlutur, því að
einhleypar konur hafa jú alla tíð
þurft að afla sér tekna utan heimil-
is. Hér á landi er talið, að atvinnu-
þátttaka giftra kvenna hafi meira
en fjórfaldast síðasta aldarfjórðung,
eða frá því að vera nálægt 20%
árið 1960 í um og yfir 80% árið
1985. Atvinnuþátttaka einhleypra
kvenna jókst einnig, en mun minna,
eða úr 60% í 78% á sama tíma.
Þetta sýnir meðal annars þá athygl-
isverðu staðreynd, að atvinnuþátt-
taka giftra kvenna er orðin jafnvel
meiri en hjá einhleypum. Ef litið er
á allar konur á vinnumarkaðnum
hér á landi, kemur í ljós, að atvinnu-
þátttakan hefur aukist úr um það
bil þriðjungi árið 1960 í rúmlega
80% árið 1985. Til samanburðar
má nefna, að atvinnuþátttaka karla
í heild var rúmlega 90% árið 1985
og hefur farið heldur lækkandi upp
á síðkastið, jafnt hjá kvæntum sem
einhleypum.
Þessar tölur gefa til kynna svip-
aða þróun og í öðrum löndum á
sama tímabili, en líkt og á öðrum
sviðum eru breytingarnar sneggri
hér en annars staðar. Þannig voru
giftar konur á Isiandi ekki hálf-
drættingar á við sænskar konur í
þessum efnum árið 1960, en nú,
aldarfjórðungi síðqr, er atvinnu-
þátttaka giftra kvenna hér á landi
svipuð og í Svíþjóð. Þetta kemur
raunar víða fram, og sést best á
því, að þjóðir, sem fyrir 25 árum
Bolli Þór Bollason
stóðu okkur fetinu framar að þessu
leyti, hafa dregist langt aftur úr.
Enda er nú svo komið, að atvinnu-
þátttaka kvenna er óvíða meiri en
hér á landi, ef Sovétríkin eru undan-
skilin.
En hvað hefur valdið aukinni
atvinnuþátttöku kvenna? í þeim
erindum, sem flutt voru á fyrr-
nefndri ráðstefnu, voru skýringarn-
ar almennt taldar vera tvær.
Annars vegar vaxandi kaupmáttur
launa og hins vegar aukin og al-
mennari menntun í þjóðfélaginu.
Áhrif þessara tveggja þátta voru
þó talin vega misjafnlega þungt
eftir löndum og sums staðar var
alls ekki talið víst, að þau skýrðu
með öllu aukna atvinnuþátttöku
kvenna. Hér á landi sýnist alveg
eins mega greina samhengi milli
kaupmáttarþróunar og atvinnuþátt-
töku giftra kvenna, sem gengur í
gagnstæða átt, þ.e. að atvinnuþátt-
takan aukist, þegar harðnar á
dalnum, og gangi jafnvel að ein-
hverju leyti til baka, þegar rofar
til. Onnur atriði, sem fram komu á
ráðstefnunni, voru meðal annars,
að samhliða aukinni atvinnuþátt-
töku kvenna undanfarna áratugi
hefur fæðingum fækkað og skilnuð-
um Qölgað. Þessir þættir voru taldir
greinar af sama meiði og virtist sú
skoðun almenn, að þetta mætti
rekja til vaxandi velmegunar víða
um heim. Ennfremur var vakin at-
hygli á áhrifum aukinnar sóknar
fólks til þéttbýlisstaða.
Öll þessi atriði voru með einum
eða öðrum hætti talin hafa greitt
fyrir aukinni þátttöku kvenna á
vinnumarkaðnum. Á hinn bóginn
kom líka fram, að heimilisstörf virð-
ast áfram hvíla þyngra á konum
en körlum eins og sést meðal ann-
ars á því, að hlutastörf eru miklu
algengari hjá konum. í Svíþjóð er
næstum helmingur kvenna á vinnu-
markaðnum í hlutastarfi og aukin
atvinnuþátttaka kvenna undan-
fama áratugi stafar fyrst og fremst
af auknum hlutastörfum kvenna.
Sömu þróunar hefur gætt víða ann-
ars staðar, til dæmis í Bretlandi,
þar sem hlutfall kvenna í fullu
starfi af heildarfjölda kvenna á
starfsaldri hefur verið stöðugt
síðastliðin fjörutíu ár, eða nálægt
30%. Hlutastörf hafa hins vegar
aukist úr 5% 1950 í næstum 25%
1980.
Hér á landi em tölur heldur fá-
tæklegar um þetta efni fram undir
1980, en upplýsingar um þróunina
síðar benda til þess, að meirihluti
útivinnandi kvenna sé enn í hluta-
starfi. Á hinn bóginn kemur glöggt
fram, að konum í fullu starfí hefur
fjölgað að undanförnu, eða úr tæp-
lega 37% starfandi kvenna árið
1980 í rúmlega 41% árið 1985.
Jafnframt hefur atvinnuþátttaka í
heild aukist nokkuð, eða úr 77%
árið 1980 í 80% árið 1985.
Atvinnuþátttaka giftra kvenna
hefur vaxið enn hraðar, eða úr 76%
árið 1980 í 82% 1985, á sama tíma
og atvinnuþátttaka einhleypra
kvenna hefur staðið í stað, í rúm-
lega 78%. Með öðmm orðum hefur
það gerst í fýrsta sinn hér á landi,
að hlutfall giftra kvenna á vinnu-
markaði er orðið hærra en hjá
einhleypum konum. Mest hefur
aukningin orðið hjá konum á aldrin-
um 30—40 ára, þar sem meira en
90% vinnufærra kvenna starfaði
utan heimilis árið 1985, samanborið
við 84—85% árið 1980. Það sem
er kannski enn athyglisverðara er,
að lítið sem ekkert virðist draga
úr atvinnuþátttöku á bameignar-
aldrinum, heldur er hún tiltölulega
stöðug um og yfir 90%. Raunar fer
hlutfallið ekki að lækka að ráði
fyrr en komið er yfír á sjötugsaldur-
inn. Breytingin á atvinnuþátttöku
kvenna er enn meira sláandi, þegar
litið er yfir lengra tímabil eins og
kemur fram á línuritunum, sem ég
hef dreift. Sérstaklega er athyglis-
vert, hversu almenn og jöfn at-
vinnuþátttakan er orðin í nær öllum
aldursflokkum.
En þá er komið að þeirri spurn-
ingu, sem ég vænti, að þið hafið
meiri áhuga á að fá svör við. Hver
er munurinn á launakjörum karla
og kvenna? Hefur hann tekið jafn-
miklum breytingum á undanfömum
ámm og áratugum?
3. Launakjör karla
og kvenna
Fyrst skulum við reyna að
Mynd 1 Atvlnnuþátttaka kvenna á fslandi
1960-1985
% «f vfnnu1®rum
konum
90
1960 65 70 75 80 85
□ Alla' Konur B þara! aiftar
Opið bréf til landbúnaðarráðherra:
Hinstu orð hins dæmda
eftirMagnús
Kristjánsson
Hraunsmúla, 15.3. 1987.
Herra ráðherra landbúnaðar-,
dóms- og kirkjumála, Jón Helgason,
heill og sæll. Mig langar, auman
landseta þinn, að segja þér sitt af
hveiju, meðan lífsvon er. Og máski
síðustu forvöð eða hvað? Nýju lögin
um nauðungamppboðin, eða með-
ferð þeirra, ja heyr, nú verður
jarðarför okkar þessara skuldugu
bóndaræfla ekki auglýst síðar, nú
á að jarða í kyrrþey, nú á almúginn
ekkert að fá að vita. Þá emð þið
lausir við þá umræðu. Vom þessi
lög sett okkur til handa, ég held
ekki. Yfirborðið er fallegt, erfiðleik-
ar okkar hinir sömu.
Herra ráðherra, ég bý hér á rík-
isjörðinni Hraunsmúla í Kolbeins-
staðahreppi, fékk hér ábúð 14. maí
1984. Sá sem gekk frá samningum
af ykkar hálfu, Tryggvi Gunnars-
son, þá starfsmaður í landbúnaðar-
ráðuneytinu, taldi mig vel settan,
jörðin hefði 440 ærgilda búmark.
Hér em 440 kinda fjárhús og til-
heyrandi fiatgryfjur, byggt 1982
og 1983, samkvæmt ströngustu
„Hvert á ég að senda
reikningana sem ég get
ekki borgað? Getur ver-
ið að framleiðsluráð
geti útdeilt þeim til ann-
arra, eins og rétti
mínum til að lifa mann-
sæmandi lífi.“
kröfum þess tíma og fullkomnum
leyfum. Og auðvitað með lánum úr
Stofnlánadeild. Hér er einnig góð
vélageymsla og íbúðarhús, einnig á
Stofnlánadeild veð í þeim. Hér em
einnig 56 hektarar túns. Fullvirðis-
réttur minn nú segir mér að nota
bara helming þess túns eða 28 hekt-
ara.
En hvað! Ég verð að halda öllum
túnum í rækt, vegna leigu minnar
hér. Við það að verða að kaupa hér
allar fasteignir og girðingar gat ég
ekki, Qárhagsins vegna, keypt
nægilega mikinn bústofn haustið
1984. Þess verð ég nú að gjalda,
vegna þess að Alþingi íslendinga
samþykkti ný lög á vordögum 1985,
þá kom fram í dagsljósið orðið full-
virðisréttur. Og þar með vom orð
lögfræðings ykkar að engu orðin.
440 ærgilda búmark varð að full-
virðisrétti með 294,7 ærgildi fyrir
Hraunsmúla.
Herra ráðherra dómsmála, nú
bíða mín grimm örlög kerfisins.
Lánin í Stofnlánadeild sigla í strand.
Eðlilega verð ég settur undir smá-
sjá hjá Kaupfélaginu mínu í
Borgarnesi vegna úthlutunarinnar
á fullvirðisréttinum, sem nægir eng-
an veginn til lífsviðurværis hvað þá
til þess að greiða niður lánin. Hvert
á ég að senda reikningana sem ég
get ekki borgað? Getur verið að
framleiðsluráð geti útdeilt þeim til
annarra, eins og rétti mínum til
þess að lifa mannsæmandi lífi. Nei,
þetta gengur ekki upp svona. Ekki
ætla ég að nefna neitt í sambandi
við úthlutun á öðmm lífsins gæðum.
Nei, dæmdur til þess að geta ekki
staðið í skilum. Er ekki betra, þeg-
ar lög em sett, að sjá fram úr því
hvemig framkvæmd þeirra verður,
og síðan hvaða afleiðingar þau hafa.
Ég er með því að landinu sé stjóm-
að af festu og öryggi, sem í
meginmáli ríkisstjóm Steingríms
Hermannssonar hefur gert. En
svona skyndiárásir á okkur bænd-
ur, sem ætlaðar em til þess að
bijóta sem flesta á bak aftur eða
koma þeim á hnén, og helst að
halda þeim þar, sæmir ekki í lýð-
ræðisríki. Þið, hæstvirtu ráðamenn,
verðið að gefa okkur lengri aðlög-
unartíma. Ég er ekki einn um að
hafa mitt lifibrauð eingöngu af
sauðfé og með nýuppbyggt. Hvað
er til ráða. Hvernig væri nú að fara
aftur í gegnum úthlutun fullvirðis-
réttar. Þá á ég við það, hvaða
tekjur bændur hafa aðrar, úthluta
síðan öllum lífsviðurværi, þá verður
fullvirðisréttur í afgang, bæði í
mjólk og kjöti. Þeim afgangi mætti
síðan úthluta Stofnlánadeild land-
búnaðarins, auðvitað undir eftirliti
framleiðsluráðs. Síðan yrði útdeilt
til þeirra sem verst standa fjár-
hagslega. Þannig vinnst margt í
einu, Stofnlánadeild fengi sína ár-
legu greiðslu og við sæjum kannski
fram úr erfíðleikum okkar. Byggðin
í landinu raskaðist síður. Nú gæti
svo farið að eftir þessa athugun
yrði enn afgangur af fullvirðisrétti,
mætti þá bakfæra hann aftur á þá
sem mest var af tekið. Þetta mætti
reyna í 3—5 ár. Sem dæmi gæti
ég lagt inn á reikning Stofnlána-
deildar í Kaupfélagi Borgfirðinga.
Leggi ég inn fýrir meiru en nemur
ársgreiðslu minni millifærist það
inn á minn reikning í kaupfélaginu,
og fari ég að samanlögðu innleggi
fram úr áætluðum fullvirðisrétti
kæmi aðeins skerðing á minn reikn-
ing en ekki Stofnlánadeildar.
Svo mörg voru þau orð. Ég vildi
nú heldur geta séð fyrir mér og
mínum sjálfur. Hitt væri svo sem
ágætt að fá ríkisstyrk fyrir að passa
eigur ríkisins hér. Hér er gott að
komast að heimilinu og frá, vegna
tilkomu nýju brúarinnar, sem kom
hér á Kaldá í haust er leið, nokkrir
tugir þúsunda þar. Kannski verður
hún bara minnismerki um stjórnun
þessa lands. Við skulum vona að
svo sé ekki. Við umsóknum mínum
um aukinn fullvirðisrétt hef ég eng-
in svör fengið. Vinsamlegast láttu
athuga þessi mál okkar, þessara
verst settu bænda, og fyrirgef oss
vorar skuldir.
Svo óska ég þér og þínum alls
hins besta og bið um að þið hafið
nóg að bíta og brenna. Ég ætla að
biðja Morgunblaðið að birta þetta
bréf mitt til þín. Þú fýrirgefur fram-
hleypnina.
Með bestu kveðju.
Höfundurerbóndi í Hraunsmúla
í Kolbeinsstaðahreppi á Snæfells-
nesi.