Morgunblaðið - 07.04.1987, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. APRÍL 1987
Astín hefur hýrar
brár o.s.frv....
________Leiklist
Jóhanna Kristjónsdóttir
Hugleikur, áhugaleikfélag
Reykjavíkur, sýnir á Galdraloft-
inu:
Ó, þú...ástarsaga pilts og stúlku,
eftir Ingibjörgu Hjartardóttur,
Sigrúnu Óskarsdóttur og Unni
Guttormsdóttur
Leikmynd og búningar: Erlingur
Páll Ingvarsson, Alda Sigurðar-
dóttir
Lýsing: Ólafur Örn Thoroddsen
Höfundur lags og texta: Magnús
Eiriksson
Leikstjóri: Sigrún Valbergsdóttir
Þetta mun vera þriðja framlag
aðstandenda Hugleiks til menníng-
arinnar og fengu hin tvö hinar
fegurstu undirtektir. Að þessu sinni
er á ferð úttekt á þjóðlegum menn-
ingararfi með nútímalegri skírskot-
un, Sagan hefst í réttunum, og þar
gerast afdrifaríkir atburðir, sem
móta alla framvindu sögunnar. Stór
og vondur hrútur ræðst til að mynda
á góðmennið séra Guðmund sem
er með frú sinni, danskættaðri Kar-
en að safna fé handa hungruðum
heimi. Og þama undir réttarveggn-
um uppgötva þau Indriði og Sigríð-
ur, að þau elskast og geta loksins
stunið því upp. Þau ætla að hittast
í stórborginni því bæði eru að fara
í þjóðþrifanám, hann að læra að
verða stýrimaður og hún vill verða
hjúkrunarkona. En auðvitað er
Gróa á Leiti ekki langt undan. Og
söm við sig. Hún er líka á leið í
blæinn til að verða gengilbeina og
lendir fljótlega í svínaríi. Og Gróa
býr svo um hnútana, að það verður
engin smáræðis bið á að þau nái
saman. Inn í þessa dramatisku sögu
fléttast aðskiljanlegir erfíðleikar
utangarðsfólksins í nútímaþjóðfé-
lagi- en vegna atbeina hugsjóna-
konu reyna viðkomandi að snúa frá
villu síns vegar. Söguþráðurinn er
orð’inn mjög viðamikill og verður
nú að greiða úr honum og láta allt
enda vel. Og það er gert og viðhöfð
bara hröð handtök. Sem sagt: elsk-
endur hafa orðið að skilja, fyrir
gróur og voðalegan misskilning,
önnur aðalsöguhetjan, hin væna og
dyggðum prýdda Sigríður fór að
hjúkra séra Guðmundi í framandi
landi. Til Danmerkur sem sé. Ind-
riði, þetta glæsimenni og tgryggða-
tröll, sem betur fer stýrimaður á
nálægum höfum, og það vill svo
heppilega til að þegar skip hans
strandar, er það ákkúrat í réttri
klettafjöru. Helkaldur og uppblás-
inn af vatni er hann borinn inn til
hennar, sem hjúkrar honum. Það
tekur stundarkom áður en hann
áttar sig á að er ekki elskan hans
lifandi komin og engum trúlofuð.
Ó, þau verða svo hamingjusöm. Svo
fara þau heim til íslands og gifta
sig í réttunum. Gróa á Leiti giftist
smákrimmanum Ástvaldi, sem vill
nú fara í framboð og komast á þing
þar sem hann ætlar m.a að vemda
hvalina, Hallfreður skáld og Karen
ná saman, eftir að séra Guðmundur
hefur lagt upp laupana, en hann
náði sér aldrei eftir að vondi hrútur-
inn stangaði hann hinn afdrifaríka
réttardag. Héðinn og Gudda( grasa)
hafa náð saman. Flóki fuglafræð-
ingur ann Sigríði í Tungu enn
hugástum, en hann sættir sig við
orðinn hlut og kona hans Anna, er
önnum kafín að reka endurhæfíng-
arstöðina sína og reynir að siðbæta
Ásu, Signýju og Helgu, sem Ast-
valdur þingmannsefni og hvala-
vemdari hafði ekki átt hvað
minnstan þátt í að draga niður í
skítinn. Flókið? Ekki aldeilis. Úr
öllu er greitt að lokum.
Hér taka allir leikarar sig mjög
alvarlega á grínagtugan og óborg-
anlegan hátt. Leikstjóm Sigrúnar
Valbergsdóttur er til fyrirmyndar
hress og spæk og í anda textans.
Frammistaða leikaranna konung-
leg, rétt eins og hæfír svo rammís-
lenzkri sápuóperu. Ég missti því
miður af Skugga Björgu og Sálum
jónanna, en mun nú ekki sitja mig
úr færi að sjá næstu sýningar hjá
aðstandendum Hugleiks. Það er
alveg óhætt að lofa mönnum maka-
lausri skemmtan.
William Parker
Schubert-tónleikar
Dalton Baldwin
Tónlist
Jón Ásgeirsson
William Parker og Dalton Bald-
win fluttu söngva eftir Schubert
sl. laugardag á vegum Tónlistar-
félagsins. Fyrir utan að tónleikar
þessir voru í alla staði mjög góð-
ir, höfðu þeir aðra og sérkenni-
legri merkingu fyrir þá, sem í
áratugi hafa sótt tónleika Tónlist-
arfélagsins í Austurbæjarbíó, því
húsið hefur verið selt og mun
næstu vikur vera lokað vegna fyr-
irhugaðra breytinga og eftir því
sem undirritaður veit best, mun
allt í óvissu um húsnæði fyrir tón-
leika Tónlistarfélagsins. Þessi
félagsskapur, sem stofnaður var
af áhugamönnum um tónlistar-
flutning, hefur safnað sér áhuga-
verðu efni í sögu og þó þeir séu
flestir látnir, án þess að hafa sagt
sögu sína, er þó enn margt eftir
til að skrásetja. Það var sérkenni-
legt að sjá sviðið autt, fólkið líða
hægt og með vaggandi göngu-
takti út um hliðardymar og sjá
það svo síðan drífa sig út og suð-
ur frá húsinu en húsvörðinn loka
öllum útidyrum. Þama stóð Aust-
urbæjarbíó líflaust en niðurlags-
stefið hafði verið áherslustyrkt
með hurðaskellum, til þess að
leggja áherslu á að nú væri öllum
söngvum lokið að sinni.
Það gildir sama reglan með hús
og listastefnur, að nýtt tekur við
af gömlu og gamalt kemur síðan
í staðinn fyrir nýtt. Raunsæið átti
að þurrka út rómantíkina, en þeg-
ar fólk hafði fengið nóg af því að
„kópíera" hversdagsleikann, varð
því ljóst að hinn tilbúni draumur
átti í sér fólgna fegurð, er gerði
manneskjunni kleift að lifa af ljót-
Ieika og miskunnarleysi raun-
vemleikans. Þegar svo var komið,
Skáldið, þjóðin
og sljórnmálin
Békmenntlr
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Ami Signijónsson:
Laxness og þjóðlífið,
Vaka Helgafell, 1986, 147 bls.
enda hljóta þau að teljast vera
helzta framlag hans til andlegs lífs
í landinu og veröldinni yfírleitt.
Fremstur þeirra hefur verið Peter
Hallberg, sem enn ritar um verk
Halldórs. En á síðustu áram hafa
komið fram á sjónarsviðið íslenzkir
bókmenntafræðingar, sem hafa
rannsakað þjóðmálaskrif Halldórs
Árni Sigurjónsson
Halldór Kiljan Laxness er orðinn
órjúfanlegur þáttur íslenzks
þjóðlífs, hvort sem mönnum líkar
betur eða verr. Nú orðið er það
svo, hygg ég, með flesta, að þeim
líkar það vel, að Laxness er þjóð-
skáld. En það hefur ekki ævinlega
verið svo. Hann hefur lengst af
ferli sínum verið mjög umdeildur
maður, ekki sízt fyrir þjóðmálaskoð-
anir sínar. Þetta á sérstaklega við
urn fyrri hluta ævi hans, þegar
hann var mjög umdeildur, svo að
vægt sé til orða tekið. Á seinni áram
hefur orðið um það almennt sam-
komulag, að hann sé f hópi höfuð-
skátda. Hann nýtur viðurkenningar
á alþjóðavettvangi og vinsælda með
þjóðinni. Þjóðinni hefur aldrei verið
sama um hann, en það er ekki fyrr
en síðustu þrjá áratugina eða svo,
að hann hefúr notið óskoraðrar virð-
ingar fyrir ritsnilld sína. Mér er
ómögulegt að sjá, hvemig nokkur
maður með heilbrigða skynsemi
getur neitað því, að Laxness sé rit-
snillingur. En um hitt hygg ég, að
sé síður samkomulag, að skoðanir
hans á veröldinni í kringum hann
hafi ævinlega verið sérlega skyn-
samlegar. Og það er álitaefni, hvort
þær skoðanir skipta máli við mat á
ritsnilldinni.
Bókmenntafræðingar hafa eðli-
lega einbeitt sér að því að rannsaka
bókmenntaverk Halldórs Laxness,
Laxness og samband þeirra við
skáldverkin. Einn þeirra er Ámi
Sigurjónsson, sem gaf út fyrir
síðustu jól bók um efnið, sem að
hluta til er byggð á doktorsritgerð
hans um hugmyndafræðina og sið-
fræðina að baki Sölku Völku og
Sjálfstæðu fólki.
Bókin fjallar um skáldið og
þjóðlífíð, eins og nafíiið bendir til,
en bókin nefnist Laxness og
þjóðlífið með undirtitlinum „Bók-
menntir og bókmenntakenningar á
áranum milli stríða". Fyrst er fyall-
að um stjómmála- og efnahags-
þróun millistríðsáranna og
sérstaklega um deilur um land-
búnaðarmál. Síðan er fjallað um
bókmenntakenningar, þ.e. kenning-
ar um hlut bókmennta í samfélag-
inu, samband þeirra við stjóm-
málabaráttu, um fagurfræði á
þessum árum. Að síðustu er lýst
megindráttum í sagnagerð á
millistríðsárunum.
Þegar greint er frá verkutn þessa
tíma er fyrst og fremst lýst inn-
taki, viðfangsefni skáldverka og
ritgerða, en ekki er fjallað um stíl
þeirra eða búning. Höfundur forð-
ast líka eins og heitan eldinn að
meta eða dæma höfunda og verk
þeirra. Hann segir til dæmis um
verk Sigurðar Nordals: „Þessi orð
eru ágætt dæmi um það með hvaða
hætti bókmenntafræði Sigurðar
Nordal era oft gildishlaðin. Skrif
hans eru fjarri því að vera þurr,
en þau voru stundum æði persónu-
leg og huglæg." (BIs. 46.) Þetta
segir hann í kjölfar ívitnunar í Nor-
dal. í beinu framhaldi af þessu
nefnir hann þá skoðun Nordals, að
í íslenzkum fomsögum „sé enginn
mannaþefur," sem hann skilur svo
að þær séu hlutlægar og náttúru-
legar. Hann útleggur þessa skoðun
svo, að hún lýsi einungis því, sem
sé Nordal að skapi og vitnar til
Karls Marx um að veijendur mark-
aðskerfísins líti oft á það sem
náttúrulegt. í lok málsgreinarinnar
um þetta efni segir hann: „En það
er að sjálfsögðu eins með þjóðskipu-.
lagið, stílinn og frásagnarháttinn,
að þar getur enginn einn valkostur
talist eðlilegur frá og sjálfgefinn frá
hendi náttúrunnar öðrum fremur."
(Bls. 47.) Ég hygg, að þetta sé rétt
um stflinn og frásagnarháttinn og
jafnvel um þjóðskipulagið en til
þess hníga allt önnur rök en til
þess, að stfll sé náttúrulegur. En
sjálfsagðasta spumingin í þessu
samhengi er hvort Nordal, Guð-
mundur Finnbogason og fleiri hafí
notað „náttúralegur" í þessum
skilningi fremur en í þeim skiln-
ingi, að það sé stfll, sem hæfi
tilteknu efni. Um það fullyrði ég
ekki hér, en það þarf að rökstyðja
dóm eins og þennan betur en gert
er í þessari bók.
En að baki þessu virðist mér
liggja sú skoðun höfundarins, að
öll gildi séu huglæg í einhveijum
næsta augljósum skilningi. Það sé
þess vegna löstur á skipulegum
fræðum á borð við bókmennta-
fræði, að leyfa sér gildisdóma.
Skoðunin, sem höfð er eftir Marx,
byggist á því, að gildisdómar séu
ekkert annað en fordómar eða duld-
ir hagsmunir, en sú staðhæfíng, að
markaðsskipulag sé náttúralegt
skipulag, merkir ekkert annað en,
að það sé bezta skipulagið. En þessi
skoðun er öldungis fráleit. Gildi og
verðmæti eru margskonar og það
er einn höfuðkostur góðra bók-
menntafræða að hliðra sér ekki hjá
gildisdómum heldur rökstyðja þá,
sem frekast er kostur. Én þessi
skoðun höfundar kemur meðal ann-
ars í veg fyrir að hann sjái, hve
kenningar sósíalista um fagurfræði
vora frumstæðar og einfeldnings-
legar miðað við kenningar Sigurðar
Nordals og Guðmundar Finnboga-
sonar. Það dugar ekki sem vöm að
segja, að í bókmenntasögu eigi gild-
isdómar ekki heima, því að þeir eru
forsenda fyrir vali á því, sem menn
taka til frásagnar í bók sem þessari.
Það má segja að flórir efnis-
þættir séu í þessari bók. Það er
fjallað um stjómmál, um efnahags-
þróun, um fagurfræði og um
skáldskaparþróun. Mér virðist, að
einungis lýsingin á skáldskapar-
þróuninni sé góð. Hún upplýsti mig
betur en áður um þá mikilsverðu
staðreynd, hve Halldór Laxness bar
af öðram höfundum á áranum á
milli stríða. En þessa getur höfund-
urinn ekki frekar en anr.irra
staðreynda um gildi.
Til að rökstyðja það, að umfjöll-
unin um efnahagsmál og stjómmál
sé ófullnægjandi er rétt að taka tvö
dæmi. Höfimdur gerir því skóna,
að ástæða þess að þjóðemisróm-
antík, sem hann kallar svo, hafí
vikið fyrir öðram skoðunum um eða
upp úr 1930 hafí verið sú, að „hag-
skipulag kapítalismans festist í
sessi hérlendis". (BIs. 64.) Þessi
setning segir tvennt. í fyrsta lagi
að hagþróun skýri þróun í bók-
menntum. Þetta er ómengaður
marxismi og engin rök til að trúa
því, að hann eigi við rök að styðjast
í þessu tilviki. í öðra lagi þykja
mér það tíðindi, að kapítalisminn
hafí styrkzt í sessi, þegar kreppan
reið yfír af fullum þunga. Ég hefði
haldið, að einmitt þveröfug skoðun
væri nær hinu sanna.
Seinna dæmið er af umfjöllun
höfundar um Sjálfstæðisflokkinn.
Hann telur að um verulega breyt-
ingu hafí verið að ræða í flokknum,
þegar Ólafur Thors tók við af Jóni
Þorlákssyni sem formaður flokks-
ins. Hann segir „Með þessum hætti
var samstarf hægri flokksins og
útgerðarauðvaldsins innsiglað, og
réðu útgerðarmenn mestu f Sjálf-
stæðisflokknum í nokkra áratugi
og létu ríkisvaldið tryggja hagnað
sinn með gengisfellingum." (BIs.
21.) Ég hygg, að nokkuð sé til í
því, að útgerðarmenn hafi orðið
áhrífamiklir í Sjálfstæðisflokknum
frá upphafi og ekki hefur það dreg-
ið úr áhrifum þeirra, að Ólafur
Thors varð formaður. En það er
stór munur á því og hinu, að þeir
hafí látið ríkisvaldið tryggja sér
hagnað með gengisfellingum, í
gegnum áhrif sín í Sjálfstæðis-
flokknum að líkindum. Þessi setn-
ing er hreinn hugarburður
höfundar, enda gerir hann ekki
minnstu tilraun til að rökstyðja
hana.
Þessi dæmi ættu að nægja til að
sýna, að alvarlegir gallar eru á
þessari bók. Höfundurinn er hins
vegar ekki illa haldinn af norrænu
veikinni, sem lýsir sér helzt í því,
að segja snoturlega ekki neitt. Bók-
in er ekki sérlega vel stíluð og
stundum ekki vel hugsuð. Og svo
sér maður aðra eins smekkleysu og
þá um Tómas Guðmundsson, að
hann hafí haft „óvenju hugsjóna-
lítið og létt skopskyn og féll í kramið
hjá borgarbúum". (Bls. 134.) Það
er kannski bezt að láta svona höf-
unda dæma sig sjálfa. 0g ekki
varpa þeir skugga á þjóðskáldið.