Morgunblaðið - 09.05.1987, Page 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MAÍ 1987
4
Lífsbaráttan í Vestmanna-
eyjum framan af öldínni
eftir Aðalstein
Jóhannsson
Þegar ég var að alast upp í Vest-
mannaeyjum á þriðja áratug aldar-
innar voru Eyjarnar mjög í
snertingu við Eyjafjallasveit og
Landeyjar. Þaðan flutti margt fólk
á þeim tíma og búsetti sig í Eyjum
og var það raunar ekki nýlunda.
Flest var þetta harðduglegt fólk.
Margir tóku bæjamöfnin með sér
að heiman og nefndu hús sín í
Eyjum sama nafni. Og við þau hús-
nöfn voru þeir síðan kenndir.
Eyjafjöll og Landeyjar eru búsæld-
arlegar sveitir, en þær hafa þó ekki
farið varhluta af ágangi sjávar og
straumvatna og svo hefur uppblást-
urinn verið þar að verki. Um þetta
vitna sandarnir, Skógasandur, sem
er raunar í gleðilegri uppgræðslu,
og þar fyrir austan Sólheimasand-
ur. Um hann orti Grímur Thomsen:
Svo riddu þá með mér á Sólheimasand,
sjávar þar aldrei þagnar kliður,
en Jökulsá spinnur úr jakatoga band
og jökullinn í hafið gægist niður.
En þó er sú strönd heldur þegjandaleg,
þar heyrast ei kvikar raddir neinar,
því náttúran talar þar ein við sjálfa sig,
en sveinar fæstir skilja, hvað hún meinar.
Hafnleysið var mörgum athafna-
sömum Eyfellingi og Landeyingi
mjög til baga og því leituðu þeir æ
til Vestmannaeyja og sóttu þaðan
sjó af miklum dugnaði. Fiskveiðar
voru þá ábatasamar. Á fyrsta ára-'
tug aldarinnar var verið að setja
fyrstu mótorana í róðrarbáta í Eyj-
um og var talið að vel útbúinn
fiskibátur með vél borgaði andvirði
bátsins upp á einni vetrarvertíð
væru aðstæður góðar. Vitað er að
orð hefur farið af fiskisæld á miðun-
um kringum Vestmannaeyjar
öldum saman. T.d. á hirðstjóri einn
á 15. öld að hafa viðhaft þessi orð:
„Við eyju þessa eru betri fiskimið
en annars staðar við ísland.“
Grímur Thomsen talar um þegj-
andalega strönd við Sólheimasand.
En þegar veður breyttust til hins
verra varð annað uppi á teningnum,
einkanlega þegar bátar voru á sjó.
Þá var reynt að fylgjast með bátun-
um, hvemig þeim reiddi af. Stöku
sinnum komu erlendir togarar til
hjálpar, ef veður versnaði snögg-
lega. Á þessum fiskimiðum er
veðrasamt mjög og þurfti oft mikla
leikni við að komast hjá brimi og
boðum á misjafnlega búnum fiski-
bátum. Formennimir á þessum
bátum voru því hetjur okkar strák-
anna í Eyjum og oft reyndum við
að geta okkur til um bátana af
skellunum einum, meðan við sáum
þá ekki en heyrðum aðeins í þeim
hljóðið. Fórum við þá stundum í
veðmál og höfðum tölur að veðfé.
Þeir getspöku urðu þá nokkrum
tölum ríkari!
En Eyjamenn lærðu að lifa við
hina óblíðu náttúru og komust furð-
anlega hjá óhöppum. Þeir urðu
sjálfum sér nógir um flesta búskap-
arhætti, fyrir utan sjávaraflann
fengust þeir nokkuð við landbúnað
og bjargfuglinn varð þeim dijúg
tekjulind. Formennirnir létu yfírleitt
verka aflann sjálfír og gengu frá
honum til útflutnings. Vönduðu
þeir vel til þeirra verka, vissu að
útflutningsverðið gat ráðist mjög
af því, enda höfðu þeir í stöku til-
Þorsteinn Jónsson í Laufási
fimmtugur
fellum beint samband við kaupend-
uma og fóru gagngert að þeirra
óskum. Aðallega var unnið að fisk-
inum í þar til gerðum aðgerðar-
húsum. Hver starfsmaður hafði sitt
ákveðna hlutverk. Aflinn var saltað-
ur í stæði og stóð þar í allt að 2
vikur. Þá var fiskurinn þveginn og
honum umstaflað. Loks var hann
þurrkaður til mismunandi herzlu og
var þá tilbúinn til útflutnings. Oft
hafði hver útflytjandi ákveðna
þurrkunaraðferð og naut þess í söl-
unni, ef vel tókst til.
Það var einkenni Eyjamanna, að
þeir sameinuðust um eignarhlut í
bátunum. Eigendur voru kannski
2—4 eftir fjölskyldustærð. Síðan
verkaði hver fjölskyldueining eign-
arhlut sinn yfir sumartímann. Bar
hún þá ábyrgð á hlut sínum og
náði oft undraverðum árangri við
nýtingu aflans. Fiskurinn var hvítur
og fallegur, notað var úrvalssalt,
og oft náði einhver lítt þekktur NN
beztum árangri.
En lítum nú aftur til lands. Þang-
að var oft og einatt tignarlegt að
horfa frá Vestmannaeyjum á góð-
viðrisdögum og Eyjafjallajökull
stórbrotinn í tign sinni. Þaðan úr
sveitum kom margur dugandi verk-
maður til Eyja eins og vikið var að
í upphafi máls. Mig langar til að
nefna einn þeirra sérstaklega, Þor-
stein Jónsson, sem kenndur var við
Laufás, heimili sitt í Eyjum. Hann
var fæddur í Austur-Landeyjum
árið 1880 og kom aðeins þriggja
ára gamall með fjölskyldu sinni til
Vestmannaeyja. Jón Einarsson,
faðir hans, var Eyfellingur en bjó
um sex ára skeið í Gularáshjáleigu
í Landeyjum áður en hann flutti til
Eyja. Hann var talinn merkur mað-
ur, vel gefinn og vörpulegur á velli.
Þorsteinn gerðist háseti á vertíðar-
skipi aðeins 17 ára gamall og þegar
hann stóð á tvítugu tók hann að
sér formennsku og var síðan for-
maður óslitið til 1948 er hann var
kominn hátt á sjötugsaldur. Allt frá
því fyrsta var hann talinn í hópi
þeirra, sem bezt læra af náttúrunni
sjálfri. Um hann segir Jóhann
Gunnar Ólafsson, bæjarfógeti, svo
í formála fyrir bókinni „Formanns-
ævi í Eyjum", sem er eftir Þorstein:
„Þorsteinn var sérstakur láns-
maður í formennsku sinni. Aldrei
missti hann mann og aldrei urðu
nein slys á bátum hans, þó að hann
sækti sjóinn jafn fast og þeir, sem
djarfastir voru. Hann var gjör-
hugull á allt til sjávarins, gaf nánar
gætur að straumum, boðum og
grynningum og gerði margar leið-
réttingar á sjókortunum yfir
umhverfi Vestmannaeyja."
Árið 1903 kvæntist Þorsteinn
Elínborgu Gísladóttur og tveimur
eða þremur árum síðar settust þau
að í Laufási. í bók sinni um Vest-
mannaeyjar, byggð og eldgos, segir
Guðjón Ármann Eyjólfsson, skóla-
stjóri m.a. svo frá Laufási: „Það
var eitt fallegasta húsið í Vest-
mannaeyjum og féll vel við græn
tún, með móbrúnan Klettinn í bak-
gnmn, en húsið var málað gulum,
hlýjum lit. Þorsteinn Jónsson, skip-
stjóri, útgerðarmaður, og kona
hans, Elínborg Gísladóttir Engil-
bertssonar, verslunarstjóra á
Tanganum, bjuggu þar allan bú-
skap sinn í meira en 60 ára hjúskap.
. . . Þau hjón fluttu að Laufási
1905 og keyptu þá lítið íbúðarhús,
sem þar stóð og Jón A. Kristjánsson
hafði byggt. Jón skírði hús sitt
Laufás ... Þorsteinn Jónsson lét
rífa hús Jóns og byggði nýtt hús í
Laufási árið 1912, sem stóð þama
á myndarlegum hóli og setti svip á
umhverfíð næstu 60 árin. (Innskot:
Húsið varð hraunflóðinu að bráð
árið 1973.) Skammt frá Laufási
Aðalsteinn Jóliannsson
„Formennirnir á þess-
um bátum voru því
hetjur okkar strákanna
í Eyjum og oft reyndum
við að geta okkur til um
bátana af skellunum
einum, meðan við sáum
þá ekki en heyrðum
aðeins í þeim hljóðið.
Fórum við þá stundum
í veðmál og höfðum töl-
ur að veðfé. Þeir
getspöku urðu þá
nokkrum tölum ríkari!“
hafði frá aldaöðli verið stöðull við
hlið Vilborgarstaða. Laufás var
timburhús á steyptum kjallara með
rúmgóðu risi. Yfirsmiður var Magn-
ús ísleifsson frá London. Húsið var
vinalegt með hvítmálaðri gluggaröð
móti suðri. Þorsteinn hafði ábúð á
einni Vilborgarstaðajörðinni og
hafði í Laufási nokkurn búskap og
garðrækt er fullnægði þörfum
heimilisins í Laufási, sem var alltaf
íjölmennt, en þau hjón eignuðust
12 börn og ólu upp dótturson. Auk
þess dvöldu á heimilinu vinnufólk
og vertíðarmenn. Þorsteinn er
þekktur fyrir ágætar bækur sínar,
ævisögu sína, Formannsævi í Eyj-
um, og Aldahvörf í Eyjum, sem er
útgerðarsaga Vestmannaeyja fram
til 1930. Þorsteinn var einn af upp-
hafsmönnum vélbátaútgerðar í
Vestmannaeyjum.“
Undirritaður átti heima í Laufási
um skeið á bernskuárum, kom
þangað frá ísafirði seint á öðrum
áratugnum. Verðandi fósturforeldr-
ar Ieigðu þá íbúð í Laufáshúsinu.
Laufásheimilið var lærdómsríkt fyr-
ir þá, sem voru að byija að skoða
heiminn. Eyjalífið var heldur fábrot-
ið, en hjá Elínborgu og Þorsteini í
Laufási var alltaf eitthvað á seyði
og þau hjónin virtust hafa gát á öllu.
Tengdamóðir mín, sem var ungl-
ingsstúlka hjá þeim heiðurshjónum
í Laufási á árunum næst fyrir 1910,
sagði mér hvemig lífið gekk fyrir
sig á því stóra heimili. Árstíðimar
voru hver með sínum sérstaka hætti
og vinnubrögð öll að fyrirsögn hús-
bændanna. Vor- og sumartíminn
samtengdist meira og minna. Túnið
var undirbúið undir grósku sumars-
ins, því að talsvert þurfti að heyja
handa nokkrum mjólkandi kúm og
einnig kindum, sem gengu í úteyj-
um að sumarlagi. Nýta þurfti
fuglinn vel, en hann barst að úr
ýmsum áttum, en hann var talinn
eitt bezta búsílag heimilisins. Fór
þá mörg stundin í að reyta fyl og
lunda. Þar kom svo, að haustið setti
svip sinn á hlutina. Innanhúss var
fengist við sláturgerð o.þ.h. og þeir
sem sóttu sjóinn vissu að þá þurfti
allt að vera á sínum stað og tryggi-
lega frá öllu gengið. Hauststormar
gátu brostið á hvenær sem var og
náð 12—15 vindstigum á Stórhöfða.
Fljótlega eftir áramótin átti „sá
guli“ að fara að ganga á miðin með
tilheyrandi önnum og þá kæmist
undirstöðuatvinnan í verulegan
gang.
Laufásheimilið var með þeim
mannflestu í Eyjum. Þar voru um
eða yfir 20 manns að jafnaði, þar
af 3—4 ársstúlkur. Vertíðarmenn
voru hinir sömu langtímum saman.
Húsbændur stjómuðu ekki heimili
sínu með neinum hávaða, hver
maður vissi um verkefni sitt, og
bömin lærðu af foreldrum sínum
góða umgengnishætti og störf.
Samtímamenn Þorsteins báru, að
rósemi og virðuleiki hafi einkennt
hann öðm fremur. Erfitt er að
skýra, hvemig hann lærði öll kenni-
leiti við Eyjar löngu áður en ratsjá
og önnur siglingatæki komu til sög-
unnar. Slík skarpskyggni virðist
hafa verið honum meðfædd. Jóhann
Gunnar Ólafsson kemst svo að orði
undir lok formála síns að ævisögu
Þorsteins:
„Þorsteinn Jónsson í Laufási hef-
ur unnið merkilegt brauðtryðjanda-
starf í atvinnumálefnum þessa
lands. Hann er einn þeirra manna,
sem ríkan þátt áttu að því að sýna
leiðina til þess að kveða íslendinga
úr hinum íjárhagslegum kút, sem
þeir vom krepptir í svo öldum skipti.
Verður þeim mönnum seint launað
sem vert er.“
Og að endingu skal tekinn upp
stuttur kafli úr „Formannsævi í
Eyjurn", þar sem Þorsteinn bregður
upp ljósri mynd af róðri frostavetur-
inn mikla 1918. Kemur þar glögg-
lega fram, hve hann var afbragðsvel
ritfær, til viðbótar öðmm eiginleik-
um:
„Norðan- og norðaustanáttir
vom allsráðandi þennan vetur.
Komst frostið nokkmm sinnum yfir
20 stig á Celsíusmæli og jafnvel
upp í 26—28 stig, þá mest var.
Allir klettar og eyjar vom kögmð
hvítu ísbelti, svo langt upp sem sjór
skvettist. Stundum nær hurfu
næstu eyjar, þótt bjart væri veður
Enn þarf vegabréfs-
áritun til Frakklands
París, frá Torfa H. Tulinius fréttaritara Morgfunblaðsins.
um vegabréfsáritun ætli þeir að
NÚ ÞEGAR líða fer að sumri og
margir hyggja á ferðalög til
framandi landa er ekki úr vegi
að minna á að enn krefjast
frönsk yfirvöld þess að íslenskir
ríkisborgarar fái vegabréfsárit-
un í franska sendiráðinu, hyggist
þeir ferðast um eða til Frakk-
lands.
í kjölfar mikillar öldu hryðju-
verka á síðasta ári ákváðu frönsk
yfirvöld að herða til muna eftiriit
með útlendingum sem koma til
landsins. Ein ráðstöfunin var að
fara fram á að útlendingar sæki
koma til Frakklands. Hún gekk í
gildi 16. september og nær til allra
útlendinga nema íbúa landa Evr-
ópubandalagsins og Sviss. Upphaf-
lega átti þessi ráðstöfun að gilda í
sex mánuði en hún var framlengd
um óákveðinn tíma hinn 13. mars
síðastliðinn. Ýmsir mótmæltu þessu
á sínum tíma, m.a. sendiherrar allra
Norðurlandaþjóðanna, en nú þurfa
allir Norðurlandabúar nema Danir
að sælq'a um vegabréfsáritun, ætli
þeir til Frakklands.
Fréttaritari Morgunblaðsins
hafði samband við Gunnar Snorra
Gunnarsson, sendiráðsritara íslend-
inga í París, til að forvitnast um
hvort nokkurra breytinga væri að
vænta á næstunni. Samkvæmt hon-
um gefur ekkert til kynna að
Frakkar hyggist aflétta þessari
vegabréfsáritunarkvöð í náinni
framtíð. Þeir virðast telja þetta það
mikilvægt í baráttunni.gegn terror-
isma að þeir hika ekki við að hundsa
mótmæli ríkja eins og Norðurlanda
eða Austurríki. Einnig gerir þetta
þeim kleift að fylgjast betur með
innflytjendum en það hefur verið
markmið undanfarinna ríkisstjórna
að stöðva straum ólöglegra innflytj-
enda til landsins.
Fulltrúar Norðurlanda í París
náðu því fram að Norðurlandabúar
búsettir í Frakklandi þurfa ekki
lengur að sækja um vegabréfsárit-
un fari þeir út fyrir landsteinana,
og er þetta eina tilslökunin sem
frönsk yfirvöld hafa fallist á. Að-
spurður um hvort eitthvað hefði
verið rætt um að Norðurlandaþjóðir
gripu til gagnaðgerða gegn Frökk-
um, svaraði Gunnar Snorri að það
hefði komið til tals og að það væru
Svíar og Austurríkismenn sem
væru hvað harðastir í því að for-
dæma þessa ráðstöfun Frakka.
Gunnar Snorri sagðist vera á þeirri
skoðun að betra væri að bíða aðeins
átekta. Ef ákveðið væri að gera
öllum Frökkum skylt að fá vega-
bréfsáritun hyggi þeir á ferðalag
til íslands, myndi íslenska sendiráð-
ið í París, sem hingað til hefur
afgreitt um 50 vegabréfsáritanir á
ári, verða að afgreiða um 6000
vegabréfsáritanir á ári hveiju. Það
myndi hafa í för með sér verulega
aukningu á kostnaði og mikið auka
vinnuálag. Eins hefði slík aðgerð
talsverð áhrif á straum franskra
ferðamanna til íslands og hafa í för
með sér tekjumissi fyrir landið í
heild.
Gunnar Snorri bindur einhveijar
vonir við það að frönsk stjómvöld
dragi lærdóm af ferðamannatíman-
um sem nú er að fara í hönd.
Nýlega birtist f blöðum hér í landi
að bandarískum ferðamönnum
myndi fækka í Frakklandi á þessu
sumri en ekki í nágrannalöndunum.
Ef til vill fara hóteleigendur, og
aðrir þeir sem hafa tekjur af ferða-
mönnum, á stjá núna og þrýsta á
stjómvöld til að þau afnemi þessa
vegabréfsáritunarskyldu.
Vegabréfsáritun
til Danmerkur?
Starfsfólk sendiráðsins í París
hefur gert sitt besta til að greiða
fyrir Islendingum sem hafa verið