Morgunblaðið - 16.06.1987, Blaðsíða 34

34 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. JÚNÍ 1987
Afmæliskveðja:
Vernharðiir Bjama-
son frá Húsavík
Ágætur samtímamaður og sam-
starfsmaður um árabil, Vemharður
Bjamason, verður sjötugur í dag.
Vemharður eða Venni, eins og hann
er ætíð nefndur og þá oftast kennd-
ur við Húsavík, er einn þeirra
manna, sem eftir er tekið og skipar
fast rúm í minningunni. Sú saga
er sögð, að eitt sinn hafi danskur
skipamiðlari verið spurður um ís-
landssiglingar, sem hann gaf lítið
út á, en bætti við, að Venni frá
Húsavík væri í Kaupmannahöfn.
Þannig er um Vemharð, að alls-
staðar sópar að honum og í margra
augum var hann tákn fyrir Húsavík
og persónuímynd staðarins. Vem-
harður ólst upp á því skeiði í sögu
Húsavíkur, þegar óvenjulegt mann-
val ungra manna hleypti heimdrag-
anum og setti svip sinn á þjóðlífið,
sem tákn um framlag Húsavíkur
til gróandi þjóðlífs. Vemharður var
síðastur í röðinni að leysa festar
sínar endanlega á Húsavík. Nú hef-
ur hann skotið fleyi sínu á þurrt
og býr í heldri manna íbúð fyrir
aldraða á Seltjamamesi.
Fyrir ýmiskonar atvik réðst ég,
1958, sem bæjarstjóri til Húsavík-
ur. Þar lágu leiðir okkar saman.
Ein þeirra kvaða sem fylgdi bæjar-
stjórastöðunni var að gegna
formannsstöðu í stjóm Fiskiðjusam-
lags Húsavíkur. Á þessum vetvangi
áttum við Vemharður samfylgd í
full_ átta ár.
Á þessum árum var að ganga í
garð breyting í atvinnumálum
Húsavíkur,^ svo að nærri stappaði
byltingu. Árangur útfærslu land-
helginnar í fjórar mílur 1952, ásamt
friðun ijarða og flóa, var farin að
bera árangur. Fiskur kominn á
grunnslóð og fiskigöngur gengu að
landinu, eins og áður var.
Nú undu menn því ekki lengur
að bfða þess að snjóa leysti í Dag-
málaláginni að vorinu, heldur var
farið að huga að vetrarútgerð. Haf-
in var vetrarútgerð Hagbarðs og
Hrannarmenn fylgdu í kjölfarið.
Fiskiðjusamlagið, sem iðulega
þurfti að loka á vetrum vegna hrá-
efnisskorts, bjó að afla allt árið.
Fjöldi ágætra sjomanna er sótt
höfðu sjóinn á vetrarvertíð sneru
heim, keyptu eigin báta og stun-
duðu heimaútgerð.
Húsavík var að breytast úr kyrr-
stöðuþorpi, þar sem mikill fjöldi
verkfærra manna sótti atvinnu í
önnur byggðarlög, í kaupstað með
uppgangi í atvinnulífinu og vaxandi
íbúaflölda. Það skipti því miklu
hveijir voru í fyrirrúmi í atvinnu-
málum, þegar sjólagið var orðið
Húsavík hagstætt.
Nú var allt rekið með fullum
dampi. Margra ára halli Fiskiðju-
samlagsins hvarf eins og dögg fyrir
sólu á fyrsta starfsári Vemharðar.
Viðbrigðin voru slík, að haft var
eftir einum spilamanni bæjarins, að
ekki væri nokkur tími til að stunda
hina göfugu spilaíþrótt vegna anna.
Að mörgu þurfti að gæta í rekstri,
sem árum saman hafði ekki gert í
blóðið sitt. Hafin var endumýjun
húsa og búnaðar, ásamt kaupum á
viðbótarhúsnæði. Fljótlega var eftir
því tekið, hve forstjóri Fiskiðjusam-
lags Húsavíkur var fljótur að til-
einka sér nýjungar í rekstri.
Vinnsluhættir stóðu mjög framar-
lega, svo að erlendir kaupendur
lögðu áherslu á að fá fiskafurðir
undir framleiðslunúmeri hússins.
Brotið var upp á nýjum verkunarað-
ferðum, bæði í saltfiski og skreið.
Tókust bein viðskiptasambönd við
Nigeríu um þurrkaða fiskhausa og
fiskdálka, með greiðslutryggingu
frá enskum banka. Smærri salt-
fiskur „bútungur" var pækilsaltað-
ur, ásamt öðrum nýjum verkunar-
aðferðum.
Á þessum árum var staða frysti-
iðnaðarins oft á tíðum veik.
Margvíslegar úttektir voru gerðar
á fjárhagsstöðu og framleiðslugetu
einstakra frystihúsa. Iðulega var
veitt fé til endurskipulagningar og
hagræðingar í rekstri. Oft var raun-
in sú að fjármagn þetta fór í
skuldahítina hjá bönkunum. í
rekstri Fiskiðjusamlags Húsavíkur
gegndi öðru máli, þar komst þetta
fjármagn fyllilega til skila í rekstr-
inum, með bættri nýtingu og með
. betri tækjakosti.
Nú var komið að því að auka
þurfti húsakostinn. Fenginn var til
verksins einn færasti og smekkvís-
asti arkitekt landsins. Byggingar
Fiskiðjusamlagsins setja svip á
Húsavík, ásamt kirkjunni og safna-
húsinu. Með þessari viðbyggingu
komst Fiskiðjusamlagið í fremstu
röð fyrirtækja í sinni grein. Lengra
skyldi haldið og byggð ofan á að-
gerðarhúsið, upp undir bakkabrún,
fiskmjölsverksmiðja, sem gufu-
þurrkaði beinin og framleiddi
gæðafiskmjöl. Þetta var heljarstökk
frá því að selja síldarverksmiðjunni
fískúrganginn á hálfvirði. Nú þótti
mörgum nóg komið, bæði á Húsavík
og annars staðar. Sameinuðum
tókst þessum öflum á fiármálasvið-
inu að leggja stein í götu þessarar
framkvæmdar.
Ljóst var nú að komið var að
timaskilum. Vemharður var ekki
öfundarlaus maður. Sú ranghverfa
kemur oft upp, þegar staðið er að
sköpun þýðingarmestu verkefna,
sem í eðli sínu valda umbyltingu,
að þeir menn afli sér óvinsælda, sem
standa í eldlínunni hveiju sinni.
Þessum sköpum varð Vemharður
Bjamason að lúta eins og margir
eldhugar, sem valda með störfum
sínum breytingu. Ætíð er til staðar
smámunamennska, kyrrstöðueðli,
ómældir sérhagsmunir og ekki síst
öfund eða særður metnaður. Þessir
fylgifiskar eru stærri upp á sig á
tímum örra breytinga, sem stangast
á við hóglífi kyrrstöðunnar. Það er
§arri manni eins og Vemharði
Bjamasyni að beygja sig að slíkum
lággróðri.
Svo fór samt að trúnaður brast
á milli Vemharðar og stjómenda
Fiskiðjusamlagsins. Vemharður
valdi þann kostinn að hverfa til
átakaminni starfa í höfuðborginni.
Hér varð vissulega skarð fyrir
skildi. Gegnir menn í foiystu Fisk-
iðjusamlagsins búa að arfleið hans
og ávaxta hana á nýjum tímum.
Vemharður er maður fjölhæfur
og er margra gerða. Svo er um
margan manninn, sem sækir upp-
runa sinn til margra gagnstæðra
hæfíleikaríkra ætta. Fáir menn
verða vegið meðaltal hins besta og
hins gæfulegasta í fari margra
ættstofna. Vemharður var í hópi
þeirra, þar sem gætti sterkra
misvísandi hæfíleika og manngerð-
ar, svo stundum jaðraði við skörun
mannlegra eiginleika. Nálgaðist
þetta á stundum snilligáfu. I sam-
skiptum við Vemharð Bjamason
varð maður var við þessa eiginleika
í sinni fjölbreytilegustu mynd.
Hann gat verið með afbrigðum
fljóthuga, en stundum varkár og
glöggur á veilu hvers máls. Maður-
inn var óráðþægur og gat fyllst
ólæknandi hugljómun þegar hann
taldi sig hafa fundið bestu lausn-
ina. Samhliða þessu var hann
efasemdamaður og hinn ljúfasti í
öllu samstarfi, þegar svo bar við.
Umfram allt þurfti Vemhaður trún-
að og samúð samverkamanna sinna
til að bestu hæfileikar hans kæ-
must til skila. Segja má að þetta
hafi tekist þann tíma sem við Vem-
harður vorum samverkamenn. Þar
fór saman ljúfmannlegt aðhald og
trúnaður á milli formanns og fram-
kvæmdastjóra, ásamt gagnkvæmri
samkennd og ábyrgð, þegar fyrir-
tækið átti í hlut, í blíðu sem stríðu.
Vemharður hefur oft þurft að
stokka spilin á lífsleiðinni. Eins
þáttar skal getið hér. Hann var í
sveit Þórhalls Sigtryggssonar,
kaupfélagsstjóra, sem flutti verslun
Þingeyinga heim í hérað á ný, eftir
niðurlægingatímabil í sögu félags-
ins. Húsavík hafði þá sérstöðu að
vera ein af fastahöfnum landsins
um beinar áætlunarsiglingar frá
útlöndum. Þessa sérstöðu notfærði
Vemharður sér. Hann braut upp á
nýjum leiðum, með beinum vöm-
kaupum frá útlöndum. Þannig náði
hann í senn lægra vöruverði og
hagstæðari álagningu. í sumum til-
vikum réðst Vemharður í stórkaup
á þurftarvörum, til að ná góðu vöru-
verði, sem hann síðan miðlaði
öðmm kaupfélögum. En Vemharð-
ur gerði meira. Á þeirri tíð tíðkaðist
það að heildverslanir seldu smásölu-
verslunum vömr í reikningsvið-
skiptum. Slík var lausafjárstaða
Kaupfélags Þingeyinga, að Vem-
harður gat boðið staðgreiðslu á
mánaðamótum gegn nokkmm afs-
lætti á vömverði. Þannig gátu þessi
viðskipti verið hagstæðari en við-
skipti við Sambandið, sem reiknaði
sér dagvexti.
Svo fór að sumum rétttrúnaðar-
mönnum í Sambandinu þétti nóg
komið hjá stráknum úr Bjamahúsi.
Ekki bætti úr að Vemharður var
ekki af fjölskyldu, sem í öndverðu
hafði skipað sér í musterisreglur
þingeyskra samvinnumanna. Þegar
gera á upp viðhorf Vemharðar
Bjamasonar til samvinnuhreyfíng-
arinnar og félagsleg viðhorf í
efnahagsmálum dettur mér í hug
ljóslifandi dæmisaga. Eitt sinn kom
til Húsavíkur hópur hagfræðinga
frá Seðlabankanum. Vemharður
sýndi þeim Fiskiðjuverið og gekk
eftir svörum þeirra um álit á fyrir-
tækinu. Þegar talið barst að
verðmæti og þjóðhagsgildi missti
einn þeirra hagspöku út úr sér, að
mat sitt byggðist á sölugengi slíkra
fyrirtækja. Þá sprakk blaðran.
Vemharður taldi að Fiskiðjusam-
lagið hefði ekki minna gildi fyrir
húsvískt atvinnulíf en General Mot-
ors fyrir efnahagslífið í Banda-
ríkjunum. Síðan bætti Vemharður
við, þó að enginn gæti keypt Gener-
al Motors í einu lagi í kauphöllinni
í New-York væri það engin mæli-
kvarði á gildi þessa mikla fyrirtækis
fyrir efnahagslíf Bandaríkjanna.
Það er enginn mælikvarði á Fisk-
iðjusamlag Húsavíkur, hvort ein-
hver gæti keypt það í einu lagi.
Þessi saga sannar best hin félags-
legu viðhorf Vemharðs Bjamason-
ar.
Það er trú Vemharðs Bjamason-
ar, að hvatinn og frumkvæðið sé
hjá einstklingnum sjálfum, en fæð-
ist ekki i fundarsamþykktum eða
með málæði foiystumanna. Hann
er einn þeirra manna sem sjá ann-
marka skefjalausrar samkeppni, og
var næmur á það, að í mörgum til-
vikum verður vegna þjóðarheilla að
virkja einstaklingana með félags-
framtaki f athafnalífinu. Á þessum
vettvangi er hann samvinnumaður
í breiðri merkingu, sem metur hlut-
verk samvinnuhreyfíngarinnar og
nauðs^m samstöðu einstakra byggð-
arlaga í atvinnumálum, þegar rýmið
var ekki nóg til skiptanna fyrir
fieiri fyrirtæki, og samkeppni á
ekki við.
Sú saga er sögð, að Páll ísólfsson
hafi staðið við hlið Júlíusar Haf-
stein frammi á bakkanum á
Húsavík, þar sem Kinnarfjöllin
blasa við. Páll hafði á orði við Júlí-
us að mikið hefði honum tekist vel
til með KinnarQöllin. „Finnst þér
það,“ á Júlíus að hafa svarað.
Vemharður fór ólíkt að eins og
þessir heiðursmenn og fjölmargir
sveitungar hans. Hann leitaði suður
á Kaldbak, sem er býli sunnan við
bæinn, þar sem við honum blöstu
Skjálfandinn, Víkuifyöllin út í lands-
enda, Flatey og Grímsey, þegar
skyggni gaf. Vemharður var maður
útþrár og mat menn og staðhætti
innan víðs sjóndeildarhrings, sem
aldrei takmarkaðist af þröngum
fjallahring. í þessu skildu iðulega
leiðir milli hans og samtíðarmanna
á Húsavík og margra Þingeyinga.
Um langa tíð hittust þeir Jakob
Hafstein og Vemhaður Bjamason
í morgunkaffinu á Hótel Borg.
Orðaskipti við þá voru fróðleg og
skemmtileg. Jakob er farinn yfir
móðuna miklu. Enn stundar Vem-
harður Borgina í morgunsárið og
fer á kostum þegar við á og er
ætíð aufúsugestur borðfélaga
sinna.
Hann setur svip á umhverfið.
Síðasti fulltrúi gömlu ættanna á
Húsavík, sem gerðu staðinn ménn-
ingarlegan í vitund meiriháttar
borgara í höfuðstaðnum, þrátt fyrir
alla samvinnupestina af Þingeying-
um, sem fylgdi trúboði mannsins
frá Hriflu.
Nú er Vemharður sjötugur. Það
er mikil saga ósögð af Venna frá
Húsavík. Enn er langt eftir í friðar-
höfnina hjá Vemharði vini mínum,
ef að líkum lætur, þótt tími sé kom-
in að rifa seglm.
Áskell Einarsson
Vemharður er að heiman á af-
mælisdaginn.
Morgunblaflið/Sigurður Jónsson
Jón Ingi með tvær af myndum sínum.
Jón Ingí
opnar sýn-
inguíEden
Selfossi.
JÓN INGI Sigurmundsson, yfir-
kennari á Selfossi, opnar mál-
verkasýningu í Eden í
Hveragerði 16. júní klukkan
21.00. Á sýningunni eru 40 past-
el- vatnslita- og olíumyndir.
Sýningum Jóns hefur alltaf verið
vel tekið. Hann sækir myndefnið
til náttúrunnar og eru landslags-
myndir uppistaðan í myndum hans.
Einnig er honum kært að mála
myndir frá æskuslóðum sínum á
Eyrarbakka og er þá viðfangsefnið
fjaran og minjar frá fyrri tíma.
Þetta er þriðja einkasýning Jóns
Inga, en hann hefur einnig tekið
þátt í samsýningum Myndlistarfé-
lags Ámessýslu. Sýningu Jóns Inga
í Eden lýkur mánudaginn 29.júní.
— Sig. Jóns.
Fjölmenn útihátíð
haldin í Vesturbænum
ÍBÚASAMTÖK Vesturbæjar gengust fyrir útihátíð við Stýrimanna-
stíg á sjómannadaginn í tilefni 10 ára afmælis samtakanna. Hátiðin
hófst kl. 10 og stóð fram að hádegi og tók fjöldi manns þátt í gleðinni.
„Stýrimannastígurinn er hin eig-
inlega sjómannagata í Reykjavík
og þess vegna varð hann fyrir val-
inu að þessu sinni," sagði Biyndís
Schram, en hún rifjaði upp með
bömunum á hátíðinni ýmsa leiki
sem vinsælir voru hér á ánim áður.
Þetta er í þriðja skipti sem íbúasam-
tök Vesturbæjar standa fyrir
útihátíð af þessu tagi. Það var
margt fleira gert til skemmtunar
og fróðleiks við Stýrimannastíginn
þennan morgun, að sögn Bryndís-
ar. Spilað var á flautu, Grettir
Bjömsson lék á harmóniku og 5
breskir fiðluleikar úr Sinfóníuhljóm-
sveit íslands, allt stúlkur búsettar
í hverfinu, léku bresk sjómannalög.
Úr skuti sportbáts ávörpuðu samko-
muna formaður íbúasamtaka
Vesturbæjar, Anna Kristjánsdóttir,
skólastjóri Stýrimannaskólans,
Guðjón Ármann Eyjólfsson og
Garðar Þorsteinsson, formaður sjó-
mannadagsráðs. Björgvin Schram
sem uppalinn er á Stýrimannastígn-
um, rakti sögu götunnar og dró upp
mynd af lífínu þar snemma á öld-
inni. Þá sagði Pétur Gunnarsson,
Hrafnseyramefnd gengst fyr-
ir hátíðarsamkomu á Hrafnseyri,
fæðingarstað Jóns Sigurðssonar,
miðvikudaginn 17. júní.
Á hátíðarsamkomunni flytur Sig-
urður Samúelsson prófessor ræðu,
en hann er Amfírðingur að ætt og
rithöfundur, frá lífinu í hverfinu á
hans uppvaxtarárum. Heiðraðir
vom 7 sjómenn í hverfinu, en þeir
luku allir farmanna- og fískimanna-
prófí fyrir meira en hálfri öld.
Forseti íslands, frú Vigdís Finn-
bogadóttir, heilsaði upp á samkom-
una.
Áður en hátíðahöldunum lauk
tókust á götur hverfísins í reiptogi
og urðu lyktir þær að Vesturgatan
telst sterkasta gatan.
lærði undir skóla hjá sr. Böðvari
Bjamasyni ’a Hrafnseyri. Ágústa
Ágústsdóttir söngkona syngur og
sr. Gunnar Bjömsson leikur á selló.
Ennfremur mun sr. Gunnar
Hauksson messa í minningarkap-
ellu Jóns Sigurðssonar og kirkju-
kórinn á Þingeyri syngja.
Hátíðarsamkoma á Hrafnseyri