Morgunblaðið - 13.09.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. SEPTEMBER 1987
RÆTT VIÐ JON ÞORARINSSON SJÖTUGAN
Hdma mr
nógaðgera
- Það var kosturinn við að koma
heim eftir æsilegt líf í útlöndum
Jón Þórarinsson er sjö-
tugur í dag. Jón hefur
lagt gjörva hönd á
margt í tónlistarlífínu
hér, fengist við
tónsmíðar, kennt,
komið við sögu í fé-
lagsstarfi tónlistar-
manna og ekki sízt við sögu
Sinfóníuhljómsveitar íslands. Ætli
það fari ekki bezt á að taka upp
þann hógværa, en þegar grannt er
skoðað, yfírgripsmikla titil, sem er
að fínna í þeirri efalausu bók, síma-
skránni. Þar stendur nefnilega Jón
Þórarinsson tónlistarmaður. En
jafnvel svo víðfeðmur titill spannar
ekki allt starf Jóns, því um skeið
vann hann hjá sjónvarpinu, var for-
stöðumaður lista- og skemmtideildar.
Og núna, þegar Jón er kominn á
þann aldur að geta minnkað við sig
umsvifín formálalaust, er hann ekk-
ert sérstaklega mikið að því. Um
þessar mundir situr hann við að
semja íslenzka tónlistarsögu og er
formaður stjómar Listahátíðar.
Þess vegna var hann að tala við
tollembættismann þegar leiðir okk-
ar lágu saman í vikunni. Kvikmynd-
ir, sem verða á kvikmyndahátíð
Listahátíðar, voru að daga uppi í
tollinum. Einhveijum var orðið heitt
í hamsi. . . ekki þó Jóni... og ein-
hver hefði líklega hleypt af sér
gufu yfír tollarann. Ekki þó Jón ...
og erindinu var tekið ljúflega. Hver
segir að æsingurinn sé alltaf væn-
legastur? Þung og þétt alvaran
kemur öðrum í skilning um að á
ferðum sé mál, sem skiptir máli,
ekki síst þegar alvaran er lýst upp
af kímnisbliki í augunum og radd-
sett af lágværu brosi. Og það þurfti
vísast alvöruna þykka og þunga til
að koma mönnum í skilning um til-
verurétt sinfóníuhljómsveitar hér
einu sinni. Hún var ekki einstök
rödd gamla þingmannsins, sem
sagði í þingumræðum að hann hefði
Morgunblaðið/Sverrir Vilhelmsson
en bamlaus og þau hjón tóku nem-
endur hans að sér eins og böm sín.
Kona mín var með mér og við eign-
uðumst son þama úti, sem þau hjón
fæddu og klæddu einsog afabam.
En Hindemith var harður kenn-
ari og gekk eftir að menn sinntu
sínu og væm vakandi í tímum.
Hann var af almúgafólki kominn,
hafði ekki hlotið formlega skóla-
göngu, heldur aðeins lært á fíðlu í
tónlistarskóla. Við óperuna í Frank-
furt varð hann konsertmeistari
innan við tvítugt, auk þess sem
hann var tekinn til við tónsmíðar.
En honum fannst hann skorta
fræðilegan gmnn, sökkti sér þá
niður í miðaldamúsík og lærði latínu
í leiðinni, svo hann las latínu reip-
rennandi. Hann var því orðinn
hámenntaður og auk þess feikivel
ritfær. Það var líkt á komið með
honum og Páli ísólfssyni, sem fékk
nú lifað löngu og góðu lífi án sin-
fóníuhljómsveitar og vorkenndi
engum að gera hið sama. Svona
raddir heyrast á stundum, svo al-
varan óhvikandi er enn nauðsynleg,
þegar tónlistin er annars vegar.
En af hveiju kaus Jón að nota
alvömþungann í þágu tónlistarinn-
ar, en ekki einhvers annars? Af
hveiju tónlistarmaður?
Hvað var að sjá og heyra í Banda-
ríkjunum eftir stríð og hvemig var
að koma heim eftir þau kynni? En
byijum á byijuninni, af hveiju tón-
listin og hvað svo?
„Ég er alinn upp á heimili, með
músík. Ég byijaði ungur að spila á
orgel, eignaðist orgel snemma og
var þá fljótt látinn spila undir söng.
Benedikt, eldri bróðir minn, var
góður söngmaður. Kórfélagar hans
komu inn á heimilið með honum,
menn eins og synir Kristjáns lækn-
is, þeirra á meðal Kristján Krist-
jánsson söngvari. Um tíma gerðist
ég afhuga tónlist, en svo fór ég í
skóla á Akureyri 15 ára og kynnt-
ist blómlegu kórstarfí þar hjá
mönnum eins og Björgvini Guð-
mundssyni, Áskeli Snorrasyni og
Ingimundi Ámasyni. Einhvem tíma
á þeim árum upptendraðist í mér
sú hugmynd, að líklega væri tónlist-
in það mesta í heiminum.
Það var þó ekki sjálfgefíð að
fara í háskólanám í tónlist og lengi
vel var ég að hugsa um norrænu.
Tónlistin var ekki sérlega árennileg
grein. Þegar ég kynnti pabba
ákvörðun mína, sagði hann við mig:
Á hveiju ætlarðu að lifa? Það varð
samt úr náminu þó það yrði seinna
en ég ætlaði, því þegar ég var tilbú-
inn, skall stríðið á og leiðimar til
meginlandsins lokuðust. Þá ákvað
ég að fara til Bandaríkjanna.
Meðan ég beið utanferðarinnar,
notaði ég tímann hér heima, var
um skeið í tónlistarskólanum hjá
Áma Kristjánssyni, dr. Franz Mixa,
Jón Þórarinsson ásamt konu sinni Siguijónu Jakobsdóttur.
Páli ísólfssyni og seinna nokkuð
mikið í einkatímum hjá dr. Ur-
bancic. Þetta nám flýtti heilmikið
fyrir mér þegar vestur kom.
Ég fór vestur 1944 og á þeim
tíma varð fýrst að sigla héðan í
skipalest til Skotlands og svo þaðan
í enn stærri lest til Ameríku. Fyrsta
útlandið, sem ég sá, var skozki
fjörðurinn, þar sem skipin söfnuð-
ust saman. Og fyrsta erlenda
borgin, sem ég sá var New York.
Mér þótti mikið til um. Svo mikið,
að eiginlega hefur mér þótt fátt til
um flestar aðrar borgir, þar sem
ég hef komið síðan. En ég stoppaði
stutt í New York, heldur hélt til
New Haven, Connecticut, í Yale-há-
skóla.
Ég var fyrsti íslendingurinn, sem
fór vestur í tónlistamám, svo það
var ekki mikil reynsla að byggja á
heiman að. Dr. Urbancic benti mér
þó á að þama í Yale væri evrópsk-
ur kennari, Paul Hindemith. Hann
þótti þá hálfgerður „enfant
terrible", þó hann væri aðeins far-
inn að stillast. Hjá honum var ég
svo í þijú ár.
Það er margt um hann að segja.
Hann var lítill maður vexti, en mik-
ill persónuleiki. Hann var á stærð
við Helga Hjörvar, fyrir þá sem
muna Helga. Reyndar voru þetta
allt smávaxnir menn, Stravinskí,
Bartók, Schönberg og Hindemith,
en hann var þó ekki eins visinn og
hinir, því hann var kraftalegur. Það
kvörtuðu margir undan því hve
hann væri yfírþyirnandi, fannst
hann vera bælandi. Ég fann þó aldr-
ei fyrir þeirri hlið hans. Líklega hef
ég notið þess að vera eini Evrópubú-
inn þama. Meistarinn var kvæntur
Ármaður íslenskrar
nútímatónlistar
kki kann ég að
rekja ættir Jóns
Þórarinssonar
eða segja nokk-
uð til um
þroskasögu
hans, því fund-
um okkar bar fyrst saman er hann
var ráðinn yfirkennari tónfræði-
deildarinnar við Tónlistarskólann
í Reykjavík, sem þá var til húsa
í Þjóðleikhúsinu.
Hann kom inn í heim okkar,
sem stunduðu nám við skólann,
eins og sendiboði tíðinda er bæði
vöktu undrun og forvitni samofna
við efasemdir og vantrú um ágæti
þeirra. Tíðindi þessi mörkuðu
tímamót, því hann færði okkur
íslendingum nútímatónlistina,
bergmál þeirra umbrota í sköpun
nýrrar tónlistar í Evrópu og
Ameríku er fékk sérstakt inntak
þá menn reyndu að hefja sig upp
úr hugarþrengingum heimsstyij-
aldarinnar síðari.
Þjóðemishroki var bannorð og
nú vildu menn trúa á sameinaðar
þjóðir og öll listsköpun átti að
vera alþjóðleg, sameign mann-
fólksins. Tveir helstu kenninga-
mennimir í tónlistarfræðum voru
Schönberg og Hindemith og það
sem aðallega var andstætt í kenn-
ingum þeirra, var að Hindemith
byggði að nokkm á hefðbundnum
gildum, sem Schönberg hafnaði
nær því að öllu leyti.
Hér norður við heimskaut
uggðu menn ekki að sér og þegar
Jón kom heim frá námi hjá Hin-
demith var landinn alls óviðbúinn
og kunni því ekki þau hugtök og
skilgreiningar sem menn úti í hin-
um stóra og særða heimi vildu
beita til að skilgreina markmið
nútímaviðhorfa til listsköpunar.
Nú þegar löng leið er að baki
er gott að minnast þess að Jón
Þórarinsson var ármaður íslenskr-
ar nútímatónlistar og sem kennari
var hann þekktur fyrir að vera
óvæginn og harður í gagnrýni
sinni en ávallt með það markmið
í huga að nemandinn temdi sér
vönduð vinnubrögð. Á þeirri kröfu
var aldrei slakað og því eiga
margir tónlistarmenn honum mik-
ið að þakka. En það er tónskáldið
sem tónlistarunnendur þekkja og
eru mörg laga hans perlur sem
þjóðin hefur í bókstaflegri merk-
ingu eignað sér, er birtist í þeirri
mynd að allir kunna tónmál
þeirra. Jón krafðist vandaðra
vinnubragða af nemendum sínum
og það viðhorf einkennir einnig
tónverk hans.
Með hamingjuóskum til handa
Jóni Þórarinssyni og fjölskyldu
hans fylgja þakkir fyrir þær
stundir er við áttum samleið, þá
hann var kennari minn og síðar
samstarfsmaður, þakkir sem erf-
itt er að orða öðruvísi en að gott
hafí verið að eiga hann að vini.
Jón Ásgeirsson
heldur ekki formlega menntun.
Þessum mönnum varð allt að
menntun.
Hann kenndi tónlistarfræði og
tónsmíðar, sem mestur tíminn fór
í. Tvisvar í viku voru tímar hjá
honum frá morgni og fram á miðjan
dag. Þar var krufíð til mergjar það
sem nemendumir höfðu skrifað
milli kennslustunda. Hann var harð-
ur og hikaði ekki við að strika yfír
síðu, en venjulega var hann jákvæð-
ur. Hann gat skrifað upp úr sér
það, sem hann áleit nemendann
vera að leita að, en ekki hafa fund-
ið. Hann var sjór fróðleiks um alla
mögulega tónlist. Hann var einlæg-
ur aðdáandi Bruckners og lét okur
leika fjórhent í tímum allar sinfóní-
ur hans. Auk þess lét hann okkur
umskrifa þær fyrir píanó, til að
þjálfa okkur. Á þessum tíma gerði
ég einnig píanóútsetningu af einu
verki hans, sem var svo gefín út
af forlagi hans í Þýzkalandi.
Svo voru þama aðrir kennarar,
þó þeir væm ekki eins víðkunnir.
Það þótti skraut að hafa hann í
þessum hópi, og hann vildi líka
gjaman falla inn í hann. Á þessum
tíma gerði hann til dæmis oratoríu
n