Morgunblaðið - 15.11.1987, Blaðsíða 54

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. NÓVEMBER 1987
Vegna blaðaskrifa að und-
anfömu um svokallaða „höfða-
tölureglu“ hefur Morgunblaðið
farið þess á leit við Jakob F.
Ásgeirsson, að fá að birta kafla
úr bók, sem hann vinnur að
um þessar mundir, um sögu
haftaáranna.
Bók sina kallar Jakob Þjóð
í hafti og er hún ítarleg úttekt
á þijátfu ára sögu verslunar-
fjötra á fslandi, 1931—60, og
margt þar dregið fram í dags-
Ijósið sem legið hefur í þagnar-
gildi. Inn í sjálfa haftasöguna
er auk þess tvinnuð almenn
efnahags- og stjómmálasaga
tímabilsins.
ítarlegast segir frá árunum
1934-39 og 1947-50, „þegar
höftunum var beitt af fullri
hörku, “ eins og höfundur
kemst að orði: „Þá var öll versl-
un á íslandi hneppt ísvo harðar
viðjar að ekki mátti flytja bók
til landsins án þess að biðja
yfírvöld um leyfí. Og ef bókin
var pöntuð áður en menn fengu
skriflegt leyfí í hendur höfðu
þeir gerst brotlegir við lands-
lög. Verslunarhættir þessara
ára voru biðraðir, bakdyra-
verslun og svartamarkaður.
Fólk mátti ekki fara úr landi
án þess að gera yfírvöldum
grein fyrir því hvemig það
ætlaði að framfleyta sér í útl-
andinu; þannig voru viðjamar
á flestum sviðum og tóku til
almenns mannlffs f landinu. “
Sá kafli, sem hér birtist,
fjallar um höfðatölureglu
fjórða áratugsins. Markmið
hennar, segir höfundur „var
að efla innfíutningsdeild SÍS á
kostnað annarra innfíytjenda,
draga verslunina með valdboði
úr höndum kaupmanna.“ Það
er áður komið fram í bókinni,
að árið 1933 var aðeins um
10% af heildarinnfíutningi til
landsins á vegum kaupfélag-
anna og Sambandsins.
Rétt er að taka það skýrt
fram, að bók Jakobs mun ekki
koma út fyrr en á næsta ári
(1988).
Höfða-
tölureglan
KAFLIÚR ÓPRENTUÐU BÓKARHANDRITIEFTIR JAKOB F. ÁSGEIRSSON
Samvinnumenn fóru ekki í laun-
kofa með þann ásetning sinn að ná
undir kaupfélögin sem stærstum
hluta af verslun landsmanna. „Stjóm
sambandsfélaganna þarf að flytjast
til Reykjavíkur og efna þar til voldu-
grar heildsölu fyrir allt landið," sagði
í Tímariti íslenskra samvinnu kaup-
félaga 1917 og þá „mundi þess ekki
langt að bíða að takmarkinu yrði
náð, þvi takmarki að mestöll verslun
íslendinga verði í höndum samvinnu-
félaganna". í Tímaritinu voru lögð
drög að þessu og kynnt þau ráð sem
best myndu duga. „Ef kaupfélögin
ætla sér að sigra kaupmannavaldið
má ekki vanrækja þessa hlið,“ sagði
t.d. um útbreiðslu samvinnustefn-
unnar.
Kaupmönnum voru ekki vandaðar
kveðjumar í málgögnum samvinnu-
manna. „Fátæktin og sú almenna
niðurlæging sem blasir við manni í
hverju þorpi þar sem kaupmenn em
einvaldar ber ótvírætt merki um
hvílík martröð kaupmannastéttin er
og hefiir verið á framkvæmdaafl al-
þýðunnar," sagði í Tímariti kaup-
félaganna: „Það er vafasamt hvort
til væri nokkur kaupmaður í landinu
ef allir kaupendur gerðu sér grein
fyrir þeim gífurlegu okurrentum sem
þeir borga kaupmönnum af veltufé
þeirra ... Og samt er kaupmönnum
ekki nógur þessi mikli gróði. Hvenær
sem færi gefst herða þeir ánauðar-
hlekkina að hálsi fólks.“
Sláturfélag Suðurlands gaf út sitt
Tfmarit og þar var tekið svo til orða:
Með „gjöfunum til kaupmanna"
er bóndinn „að ala blóðsugu". Kaup-
mennskan „er skaðlegasta átumein
þjóðfélagsins". „Kaupmennimir eru
ekki aðeins óþarfir, heldur landsins
verstu ómagar." „Kaupmennskan
leiðir til sálarsýkingar og örbyrgðar
hjá Qölda fólksins, en samvinnufé-
lagsskapurinn eflir sálarheilbrigði og
almenna velmegun" o.s.frv.
Samvinnan sagði að „hinn djúp-
setti ágreiningur" milli kaupmanna
og kaupfélaga fælist í öndverðum
skoðunum á eðli verslunarinnar. Við-
horf kaupmanna („hin raunverulega
undirstaða og megin orsök illdeilna
og árása þeirra á hendur samvinnu-
félögunum frá fyrstu tíð“) sprytti af
rótfastri vitund um „einskonar aðal-
borinn rétt til þess að reka viðskipti
við almenning og hagnast á þeim,
eftir því sem ástæður og hugkvæmni
þeirra sjálfra gerir fært“. Samvinnu-
menn hefðu aftur á móti „samkvæmt
uppruna og tilgangi stefnunnar" gert
sér ljóst að verslunin væri ekki „þjóð-
aratvinnuvegur" á sama hátt og
landbúnaður, sjávarútvegur og iðn-
aður, heldur „atvinnugrein, hliðstæð
samgöngum, umboðsstörfum, opin-
berri sýslan eða hverskonar öðrum
störfum sem miða til þess að hag-
nýta lífsverðmætin, þjóðinni til
framfærslu og aukinnar menningar".
Með öðrum orðum: „Samvinnumenn
óska þess og kreflast þess að verslun-
in færist öll í það horf að verða rekin
eins og umboðsstarf fyrir almenning
og með sem minnstum kostnaði.
Kaupmenn líta aftur á móti á versl-
unina eins og stéttaratvinnuveg þar
sem þeim sé og eigi að vera heimilt
að hagnast á kostnað almennings
eftir því sem ástæður leyfa og eftir
því sem geðþótti þeirra sjálfra segir
til um.“
Úr þessum jarðvegi var höfðatölu-
reglan sprottin.
I bók sinni um sögu samvinnu-
hreyfingarinnar skrifar Jónas Jóns-
son frá Hriflu:
„Eysteinn Jónsson sem verið hafði
mikill hvatamaður að stofnun Kaup-
félags Reykjavíkur, varð fjármála-
og verslunarráðherra sumarið 1934.
Á hans baki hvíldi ábyrgðin á fram-
kvæmd innflutningshaftanna og var
það erfitt verk og óvinsælt hjá versl-
unarstéttinni. Hann leitaðist við að
byggja sem mest leyfi til innflutnings
á því ástandi sem verið hafði meðan
innflutningur var frjáls. En hann og
Skúli Guðmundsson, sem var form-
aður í innflutningsnefnd, gerðu þó
eina undantekningu í þessu efni.
Þeir mynduðu hina svonefndu höfða-
tölureglu. Samkvæmt henni skyldu
kaupfélög og pöntunarfélög fá inn-
flutning í hlutfalli við félagsmanna-
tölu. Þeir töldu ekki fært að svipta
menn því ffelsi að kaupa sjálfir sínar
eigin nauðsynjar. Samkvæmt þessu
fékk Pöntunarfélag verkamanna
(sem 1937 sameinaðist Kaupfélagi
Reykjavíkur í KRON) aukin innflutn-
ingsleyfi jafnóðum og nýir félags-
menn bættust við. Kaupfélögin
söfnuðu skýrslum um tölu heimilis-
fólks hjá skrásettum félagsmönnum.
Kom þá í ljós að yfirleitt voru 3V2—4
heimilismenn á framfæri hjá hveijum
félagsmanni. Voru þessar tölur að
mestu lagðar til grundvallar við út-
hlutun innflutningsleyfa. Þó varð sú
raunin á að bæði kaupfélögin og
Sambandið báru jafnan nokkuð
skarðan hlut frá borði við fram-
kvæmd höfðatölureglunnar því að
kaupmenn voru aðsúgsmeiri en sam-
vinnumenn í kröfum um innflutn-
ing.“
I árslok 1935 voru samkvæmt
útreikningi formanns innflutnings-
og gjaldeyrisnefndar 26.390 manns
í landinu á vegum SÍS eða 23% lands-
manna og því átti Sambandið rétt á
23% hlutdeild í innflutningi allrar
almennrar verslunarvöru til landsins.
Síðla árs 1936 reiknaði hann dæmið
upp á nýtt og þá var SÍS-hluturinn
orðinn 31%. Árið síðar hafði þessi
hlutdeild enn aukist, svo sem fram
kom í Samvinnunni: „í árslok 1937
voru félagsmenn í Sambandsfélögun-
um 10.805. Ef gert er ráð fyrir að
á hvem félagsmann komi fjögurra
manna flölskylda, sem láta mun
nærri, þá eru þeir sem kaupa
lífsnauðsynjar sínar í kaupfélögunum
rúmlega 43 þúsund eða um 36% af
allri þjóðinni og átti því innflutning-
urinn ef réttilega væri skipt, að vera
36% af öllum innflutningi." (Auðk.
hér). Og 1938 hljóðaði krafa SIS upp
á rúmlega 38% alls innflutnings til
landsins.
Formaður innflutnings- og gjald-
eyrisnefndar, Skúli Guðmundsson,
sagði réttindi kaupfélaganna ekki
önnur en þau að „fá innflutning bara
handa eigendum kaupfélaganna" og
ef sama gilti um kaupmenn þá áttu
þeir „aðeins að fá innflutning handa
sér og stnum Qölskyldum, því að það
er sami réttur og kaupfélögin hafa
Árni Jónsson frá Múla,
alþingismaður og ritstjóri:
„Höfðatölureglan er einhver
sú hroðvirknislegasta,
ónákvæmasta og
óvísindalegasta regla, sem
nokkurn tíma hefur verið
fundin upp. “
nú“.
Allar kröfur SÍS um sérréttindi,
fyrr og síðar, eru reistar á þessu
ákvæði í samvinnulögunum um að
skráðir félagar í kaupfélögun séu
eigendur þeirra!
„Til að hnekkja stöðugum áróðri
samkeppnisstaðanna um, að sam-
vinnufélögin hafi betri aðstöðu í
Landsbankanum heldur en eðlilegt
er,“ komst Jónas Jónsson svo að orði
í Samvinnunni (1935): „Það er rétt,
að þau 8.000 heimili, sem eiga Sam-
bandið og sem reka nokkuð mikinn
hluta af verslun helmings þjóðarinn-
ar, hafa allmikil skipti við Lands-
bankann. En annað fyrirtæki,
Kveldúlfur, sem er eign 6 heimila,
hefur þar að öllum jafnaði ekki minni
tiltrú. Gagnrýni samkeppnismanna
er í þessum efnum mjög ranglát.
Samvinnumenn hafa til muna minna
af veltufé Landsbankans að láni, ef
miðað er við fólksfjölda, heldur en
fylgismenn Morgunblaðsstefnunn-
ar.“
Samkvæmt höfðatölureglunni áttu
þeir sem skráðir voru félagar í kaup-
félagi engin viðskipti við kaupmenn.
Ennfremur að neysla hinna ýmsu
vörutegunda væri jöfn á hvem íbúa,
hvort sem hann var karl eða kona,
sextugur eða fímm ára og hvar sem
hann var búsettur í landinu. Allir
vissu þó að þetta var og er alls ekki
svo. Þarfír mannanna ráðast mjög
af aldri og kynferði, og í þennan tíma
var auk þess mikill munur á neyslu-
venjum sveitafólks og bæjarbúa, eins
og stjómvöld komust að raun um
þegar þau tóku upp vöraskömmtun
í byijun heimsstyijaldarinnar. Og
Eysteinn Jónsson,
fjármálaráðherra:
„Églítsvo á að þetta sé
réttlátregla ogégmun ekki
víkja frá henni. Það er af
þeirri ástæðu að égmun
ekki telja mérfærtað taka
ábyrgðáþvíaðtakafyrir
vöxt kaupfélagsskaparins í
landinu."
kaupfélagsmenn skiptu auðvitað,
ekki síður en aðrir, meira og minna
við hinar fjölmörgu sérverslanir
kaupmanna, svo sem byggingavöra-,
búsáhalda-, vefnaðarvöra- og skó-
búðir, þótt þeir keyptu e.t.v. sínar
daglegu nauðsynjar í kaupfélaginu.
Sökum þess að kaupfélögunum
var tryggður aukinn innflutningur
eftir því sem meðlimum þeirra flölg-
aði höfðu menn tvímælalausan hag
af því að láta skrá sig í næsta kaup-
félag, því „um leið og neytendur
gera slíkt", sagði dr. Oddur Guðjóns-
son, „fá kaupfélögin ávfsun á gjald-
eyris- og innflutningsnefnd um
aukinn innflutning. Aukningin er svo
dregin af kvóta kaupmanna. Ef
kaupmenn hins vegar koma til gjald-
eyrisnefndar og segja að þeir þurfi
daglega að neita tugum og jafnvel
hundraðum viðskiptavina um vam-
ing er þeir hafa haft á boðstólum í
tug ára, þá standa ekki ávísanir á
aukinn innflutning til reiðu. En
svikamylla ármálaráðherra byggist
einmitt á því að svo sé ekki. Hljóta
allir að sjá að með þessu er kaup-
félögunum sköpuð ótakmörkuð
vaxtaskilyrði en kaupmönnum sniðin
sú spennitreyja sem lamar þá því
meir sem þeir era lengur í henni.“
Félagsmönnum kaupfélaganna
fjölgaði um nær 76% á áranum
1935—38, þegar höfðatölureglunni
var beitt af mestu hörku eða úr 8.684
félagsmönnum í 15.298.
Eysteinn Jónsson sagði: „Sann-
leikurinn í rnálinu er sá að ég setti
inn f reglur gjaldeyrisnefndar ákvæði
um að kaupfélög og pöntunarfélög
hafi rétt á að fá aukinn innflutning