Morgunblaðið - 25.11.1987, Síða 29

Störfuðu fleiri en
Stefán Jóhann með
þessum hætti?
Stefán Jón Hafstein spyr eftir
þessi orð Þorleifs: „Er eitthvað sem
bendir til þess, annaðhvort í þínum
rannsóknum eða í sambandi við
það, sem komið hefur fram núna
frá Noregi, að það hafi verið fleiri
stjómmálamenn en Stefán Jóhann,
sem hafi starfað með þessum
hætti, annaðhvort í hans flokki eða
öðrum flokkum?"
Þorleifur svarar: „Mínar rann-
sóknir hafa fyrst og fremst tekið
til Alþýðuflokksins og Alþýðusam-
bandsins og ég hef undir höndum
heimildir um að á sjötta áratugn-
um, þegar Hannibal hefur gert sína
hallarbyltingu í Alþýðuflokknum,
Stefán Jóhann er hraktur út í kuld-
ann, kemst ekki einu sinni á þing,
að þá hefst grimm barátta um
völdin, um að bola Hannibal frá,
og á þessum árum voru héma ein-
mitt bandarískir útsendarar.
Marshall-fé og Iðnaðar-
málastofnun
Ég hef héma undir höndum
ákaflega merkilega skýrslu, sem
ég fann á dönsku skjalasafni frá
1954. Hún er frásögn bandaríska
verkalýðsmálasendifulltrúans
Gottfredsen og þessi skýrsla er
send til forystumanna danskra sósí-
aldemókrata. Gottfredsen hafði
verið hér á landi bæði 1952 og
1954 og kynnt sér málin allnáið
og hann hafði, eins og fleiri, mjög
þungar áhyggjur af Hannibal og
hans pólitísku stefnu. Á einum stað
er endursögn á samtali þeirra Gott-
fredsen og ritara danska Alþýðu-
sambandsins sem tók þetta niður.
Þar segir Gottfredsen að Hannibal
sé sérdeilis hættulegur maður og
hann byggir það álit á bæði frá-
sögnum og eigin reynslu. Gott-
fredsen þorði ekki að kveða upp
úr um þá möguieika, sem væru á
að fá Hannibal felldan. Og hann
segir frá því að 1952, á Alþýðu-
sambandsþinginu þá, eða fyrir
Alþýðusambandsþingið, hafi hann
útvegað Marshall-fé til að standa
straum af útgáfu Alþýðusam-
bandsins á fréttablaði. Hann segir
einnig að hann hafi þá séð útgáfu
á prentun á þrælabúðum Stalíns,
ákaflega merkt rit sem einkennist
af kaldastríðsbaráttunni."
Már Jónsson spyr: „Þama kem-
urðu inn á annað atriði, sem em
peningarnir. Jón Einar nefndi áðan
að norska verkalýðshreyfingin
hefði fengið peninga frá Banda-
ríkjunum, en Alþýðuflokkurinn
fékk einhveija peninga frá Norð-
urlöndum. Fékk hann kannski
peninga frá Bandaríkjunum líka
og það fyrir 1950?“
Þorleifur: „Ég var einmitt að
segja það rétt í þessu, að þessi
Gottfredsen segist hafa útvegað
Marshall-fé til Alþýðusambands-
ins, sem þá laut stjóm þríflokk-
anna, Alþýðuflokksins, Framsókn-
arflokksins og Sjálfstæðisflokks-
ins. Hins vegar hef ég nú ekki
undir höndum heimildir um að
verulegt íjármagn hafi að öðm
leyti borist hingað.
Það er vitað að hluti af Mars-
hall-aðstoðinni fór til að reka
stofnun, hálfpólitíska stofnun sem
hér var, Iðnaðarmálastofnun. Sú
stofnun var eins og ég sagði
pólitísk á þann hátt, að hún leitað-
ist við að slæva andstæðumar milli
launavinnu og auðmagns og vildi
meðal annars koma á námskeiðum
fyrir hægrisinnaða verkalýðsfor-
ystumenn. Þeir komu tveir saman,
Bragi Ólafsson held ég að hann
hafi heitið, formaður Iðnaðarmála-
stofnunarinnar, og bandarískur
sendifulltrúi sem kom til danska
sendiherrans 1958, sem þá var
Bodil Begtmp. Og þessir tveir fóm
fram á, að hún hefði milligöngu
um að danski Sósíaldemókrata-
flokkurinn stæði fyrir námskeiði
fyrir verkalýðsforystumenn
þríflokkanna, eða lýðræðisflokk-
anna eins og þeir kölluðu sig, og
Ameríkanar myndu standa straum
af kostnaðinum. Bodil Begtmp I
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 25. NÓVEMBER 1987
skynjaði strax hvers eðlis þetta var
og þetta hafði í för með sér miklar
bréfaskriftir milli hennar og for-
ystumannanna í Danmörku.
Raunar varð ekkert úr þessu nám-
skeiði, en þetta sýnir að allan
þennan áratug, og mjög sennilega
seinni hluta fimmta áratugarins
líka, vom afskipti og áhyggjur er-
lendra aðila af íslenskum stjóm-
málum, og ekki síst verkalýðsmál-
um, mjög umtalsverð."
Ekkert um viðræðurn-
ar á Þjóðskjalasafni
I kvöldfréttum miðvikudaginn
11. nóvember er fjallað um aðgang
að skjölum utanríkisráðuneytisins
frá ámnum eftir síðari heimsstyij-
öld. Sagt er að nokkuð sé um
skjöl, sem almenningur hafi ekki
aðgang að, en að öðm leyti sé það
háð vilja yfirmanna ráðuneytisins,
hvort leyfi fáist til þess að skoða
skjöl þess. Einnig er sagt frá skjöl-
um sem Agnar Klemens Jónsson
ráðuneytisstjóri afhenti Þjóð-
skjalasafninu árin 1967-68. Um
þessi skjöl er íjallað nánar:
„Engu að síður er þar eftir
nokkm að slægjast og má þar
merkust nefna skjöl um Atlants-
hafsbandalagið 1949-50. Flest em
þó skjölin um saklausari mál, svo
sem embætti forseta, ráðherrabú-
stað, boð ráðherra og ferðalög
þeirra, sendiráð, ræðismenn og
ýmsar alþjóðastofnanir, en þó líka
það sem nefnt er einkamálefni ein-
stakra ráðherra. Þau komu þó
stjórnmálum lítið við, til dæmis er
hvergi getið viðræðna Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar við bandaríska
sendimenn hér á Iandi árið 1948,
sem hafa verið í fréttum síðustu
daga. En árið 1952 sendi hins veg-
ar sendiráðið í Stokkhólmi utanrík-
isráðuneytinu vekjaraklukku, sem
Stefán hafði skilið eftir þar í borg
til viðgerðar." Ekki er fjallað nánar
um þessa vekjaraklukku, en í lokin
er sagt frá því að þessa dagana
sitji nefnd að störfum og ræði til-
högun þess, að öll ráðuneyti
afhendi safninu öll sín skjöl 30 ára
og eldri.
Þorleifur: Veit ekkert
um þessi tengsl
Sjónvarpið fjallar fyrst um þetta
mál í fréttatíma miðvikudaginn 11.
nóvember. Arnþrúður Karlsdóttir
talar í síma frá Osló og er frétt
útvarpsins frá 9. nóvember endur-
tekin efnislega. Ennfremur er
viðtal við Þorleif Friðriksson sem
segir:
„Varðandi tengsl Stefáns Jó-
hanns við sendimenn frá banda-
rísku leyniþjónustunni á þeim
árum, sem hann var forsætisráð-
herra, veit ég ekkert. Það er
náttúrulega ljóst að hann hafði
samskipti við bandaríska sendi-
menn og ekki síst varðandi
Marshall-aðstoðina 1948 og inn-
göngu íslands í NATO 1949. Um
þetta hef ég rekist á heimildir í
erlendum gögnum og hann greinir
frá þessu í einkabréfum sínum til
forsætisráðherra Dana, Hans Hed-
toft, mjög ítarlega. Ég býst nú
ekki við að nokkur leyniþjónustu-
maður hafi gengið á fund Stefáns
Jóhanns og kynnt sig sem útsend-
ara bandarísku leyniþjónustunnar.
Þess vegna getur hann hafa talað
við hvern sem var án þess að vita
nákvæmlega hver þetta var, sem
sé á þeim árum sem hann var for-
sætisráðherra. En hins vegar hef
ég óyggjandi heimildir um veru
bandarískra útsendara hér á sjötta
áratugnum.“
Tangen: Skjalið um
Stefán er í
Truman-saf ninu
í hádegisfréttum útvarpsins
fimmtudaginn 12. nóvember er
skýrt frá umræðum utan dagskrár
á Alþingi og er ræðu Steingrims
Hermannssonar útvarpað. Hann
segir að gengið verði eftir því að
utanríkisráðuneytið fái umrædd
skjöl í hendur. í kvöldfréttunum
sama dag er útvarpað viðtali sem
Jón Einar Guðjónsson hafði tekið
við Dag Tangen fyrr um daginn.
Jón Einar spurði Tangen hvemig
hann hefði komist yfir skjalið um
Stefán Jóhann og á eftir svari
Tangens flytur Jón eftirfarandi
þýðingu:
„Þetta skjal er að finna í Islend-
ingamöppunum í Skjalasafni
Trumans í Independence í Miss-
ouri, fæðingarbæ Bandaríkjafor-
seta, en áður en lengra er haldið
vil ég geta þess að mikil leynd
hvílir yfir skjölum sem varða
íslensk málefni í bandarískum
söfnum. Þessi leynd er mun meiri
en til dæmis hvað varðar skjöl um
Grænland, Danmörk eða Noreg.
Hver ástæðan fyrir þessu er veit
ég ekki. í áðumefndu bréfi þar sem
forsætisráðherrann er nefndur er
meðal annars skýrt frá því að hann
skuli ákveða hvaða Islendingar
hafi samband við Bandaríkjamenn
og hann átti einnig að ákveða
hvaða íslendingar áttu að taka
þátt í baráttunni gegn hugsanlegri
byltingu kommúnista. Þá segir
Dag Tangen að í bréfinu komi fram
að vegna þess að í viðræðunum
milli íslands og Bandaríkjanna var
komið inn á viðkvæma hluti yrðu
Bandaríkjamenn aðeins að hafa
samband við forsætisráðherrann
sjálfan.“
Ekkert að f inna um
Stefán Jóhann
í kvöldfréttum útvarps föstu-
daginn 13. nóvember er skýrt frá
því að utanríkisráðherra hafi boðað
fréttamenn á sinn fund og afhent
þeim þau skjöl sem norski sagn-
fræðingurinn Dag Tangen hafi
undir höndum. Jafnframt er skýrt
frá því, að Steingrímur hafi bent
á að í skjölunum væri ekkert að
fínna, sem ekki hafi komið fram
áður, og að hvergi væri minnst á
Stefán Jóhann Stefánsson. Ræðu
Steingríms er útvarpað og hann
segir meðal annars: „Það getur
hver einasti maður gengið að þess-
um gögnum sem nennir að fara inn
í Truman Library."
Fréttamaður fjallar nánar um
ræðu utanríkisráðherra: „Þá hafði
Steingrímur það eftir sendiherra
íslands í Osló, að Tangen segðist
hafa séð bréf í Truman-safninu,
þar sem fram kæmi, að Stefán
Jóhann hefði verið í sambandi við
Bandaríkjamenn hér á landi en að
Tangen myndi ekki nákvæmlega
efni þess. Steingrímur sagðist ætla
að biðja starfsmann sendiráðsins í
Washington að útvega þetta skjal."
í sama fréttatíma flytur Jón
Ásgeir, fréttaritari útvarpsins í
Bandaríkjunum, pistil um heim-
sókn sína í skjalasafn Trumans,
þar sem hann ræddi við skjalavörð.
„Starfsmaður Trumans-safnsins
í Missouri-fylki sagði mér í dag,
að þar fyrirfinnist einungis eitt
plagg um Island, það er að segja
37 blaðsíðna skýrsla bandarísku
leyniþjónustunnar CIA. Hún sé
dagsett í júní árið 1948 og í henni
sé lagt mat á stjómmálalega og
efnahagslega stöðu mála á ís-
landi. Skýrslan hefði verið ætluð
Harry Truman forseta og sé geymd
á meðal skjala einkaritara forset-
ans. Þar sé meðal annars fjallað
um málsmetandi samtíðarmenn á
íslandi; Svein Bjömsson forseta,
Stefán Jóhann Stefánsson og fleiri.
í skýrslunni komi ekkert það fram
sem gæti bent til þess að Stefán
Jóhann hefði átt reglulega fundi
með starfsmönnum bandarísku
leyniþjónustunnar.
I niðurlagsorðum skýrslunnar
er fjallað rækilega um það, hversu
mikilvæg staðsetning Islands sé í
Norðuratlantshafi, flugvallarstöð-
ina þar, og ályktað að ísland yrði
mikilvæg herstöð, ef til átaka
kæmi. Helsta hindrun í vegi fyrir
herstöðvum sé þröngsýn, þjóðem-
isleg andstaða Islendinga gegn
hvers konar erlendum áhrifum.
Þáverandi aðstaða Bandaríkja-
manna á Keflavíkurflugvelli sé að
þakka stuðningi fámenns hóps
manna innan íslensku ríkisstjórn-
arinnar. Ríkisstjórnin sé völt í sessi
og hætta búin af öflugum kom-
múnistaflokki, sem gæti lamað
atvinnulíf með verkföllum, segir í
skýrslunni. í þessari skýrslu er
fjallað um íslensk efnahagsmál,
þar á meðal gjaldeyrisskort og
hagstæða samninga við Sovétríkin
á ámnum 1946-47. Sagt er, að
viðskipti íslands við Sovétríkin
gætu breytt jákvæðri afstöðu ís-
lendinga til vesturveldanna.
I skýrslunni er rætt um æviferil
Stefáns Jóhanns, aðild hans að
stjómarmyndun og pólitísk afstaða
almennt. Sagt er að Stefán sé
hlynntur Sameinuðu þjóðunum og
nanu stjómmálasambandi við
Norðurlöndin og Bretland. Hann
hafi greitt atkvæði með flugvallar-
samningnum og sé vinsamlegur
Bandaríkjunum. Stefán sé hægri-
sinnaður sósíaldemókrati, sem vilji
efla verkalýðssamtökin og auka
eignir ríkisins. Dennis Bilger,
starfsmaður Trumans-skjalasafns-
ins, kannaði að minni ósk öll þau
skjöl, sem norski sagnfræðingur-
inn Dag Tangen fékk að sjá, þegar
hann dvaldi þar á safninu í tvo
daga. Bilger sagði, að í þeim skjöl-
um kæmi hvergi fram, að Stefán
hefði átt samskipti við starfsmann
bandarísku leyniþjónustunnar.
Slíka vísbendingu sé hvergi að
finna i Truman-safninu."
Steingrímur: Ummæli
Tangens orka mjög
tvímælis
í fréttatíma sjónvarpsins 13.
nóvember er eftirfarandi haft eftir
Steingrími Hermannssyni, utanrík-
isráðherra: „Tangen segist aftur á
móti hafa séð bréf í Trumans-
safninu í borginni Independence í
Bandaríkjunum þar sem fram komi
að Stefán Jóhann hafí verið
„contact", eins og það er orðað,
Bandaríkjamanna á Islandi. Tang-
en segir ekki hafa verið minnst á
bandarísku leyniþjónustuna í því
sambandi. í samræðum við
íslenska sendiráðsmenn í Osló vildi
Tangen hafa allan fyrirvara á með
hvers eðlis bréfið hefði verið og
kvaðst einungis muna að hafa séð
nafn Stefáns Jóhanns Stefánsson-
ar sem „our contact man“, eins
og það ér orðað".
Guðni Bragason ræddi við
Steingrím Hermannsson í þessum
fréttatíma og spyr: „Telur þú að
með þessu sé búið að hreinsa Stef-
án Jóhann Stefánsson af á...“
Steingrímur svarar: „Já, ég tel
það. í fyrsta lagi er ég sannfærður
um það að Stefán Jóhann Stefáns-
son hafði ekkert annað í huga,
heldur en að gæta hagsmuna Is-
lands og gera það á hinn réttasta
máta. Mér dettur ekki annað í
hug.“
Fréttamaður spyr, hver það sé,
sem beri ábyrgð „á þessum áburði
svokallaða". Steingrímur svarar:
„Já, ég ætla ekki að kalla út af
fyrir sig neinn til ábyrgðar, en mér
fínnst nú satt að segja ummæli
þessa norska sagnfræðings orka
mjög tvímælis, eins og hann segir
við okkar sendiherra reyndar þegar
á hann er gengið, þá er mjög óvar-
legt áð byggja á minni í svona
sambandi. Af hveiju fær hann þá
ekki ljósrit af þessu svokallaða
bréfi?“
Rætt við Tangen í
sjónvarpi
Daginn eftir, laugardaginn 14.
nóvember, er sjónvarpað viðtali
sem Amþrúður Karlsdóttir átti við
Tangen í Osló. Viðtalið er þannig
í heild:
Amþrúður: „Hvað er það í raun,
sem þessi skjöl hafa að geyma
varðandi ísland?"
Tangen: „Þau íjalla um hlutverk
Islands í þeirri stjómmála- og
hernaðarlegu endurskipulagningu
Evrópu, sem varð undir stjóm
Bandaríkjanna að lokinni seinni
heimsstyijöldinni. Hér er til dæmis
skjal, sem er skýrsla til bandaríska
Þjóðaröryggisráðsins, og fjallar
um hvemig Bandaríkin eiga að
haga sínum málum gagnvart Is-
landi til að tryggja öryggishags-
muni sína á Norður-Atlandshafi."
„Hvaða Islendingar em nefndir
í skjölunum?"
Tangen: „í þeim skjölum, sem
ég hef, eitt er ekki hér, það er á
íslandi, þar eru Stefán Jóhann
Stefánsson og Bjami Benediktsson
nefndir. Það er ekkert undarlegt,
)ví bandarísk yfirráðastefna bygg-
ir mikið á aðilum eða tengiliðum
sem_ þeir treysta.“
„í tengslum við hvað?“
„í tengslum við að þetta skjal
er frá 29. júlí 1944 og þá óttuðust
menn mjög uppreisn kommúnista
á íslandi."
„Nú eru þetta leyniskjöl. Hvern-
ig komst þú yfir þessi skjöl?“
„í Bandaríkjunum er um tvenns
konar leyniskjöl að ræða. Annars
vegar gerist það sjálfkrafa og þá
gildir leynd í 25 ár. Síðan sérstök
leyniskjöl, þá kemur fram 4>eiðni
um að ákveðnu skjali sé haldið
leyndu. Þau skjöl, sem ég hef, til-
heyra fyrri flokknum. Það skrítna
er að Island er utan við þetta
kerfi. íslensk mál eru með þeim
leynilegustu, sem til em í banda-
rískum skjalasöfnum."
„Hvers vegna?“
„Ég veit það ekki. Það er engu
líkara en það séu íslensk stjóm-
völd, sem fara fram á þessa leynd,
því ein af ástæðum þess, að Banda-
ríkin geta haldið skjölum leyndum
er að stjómvöld annars lands æski
þess.“
*
Ur lausu
lofti gripið
I kvöldfréttatíma útvarpsins
fimmtudaginn 19. nóvember kem-
ur síðan eftirfarandi frétt: „Fréttir
um náin samskipti Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar og bandarísku
leyniþjónustunnar hafa reynst úr
lausu lofti gripnar. í Bandaríkjun-
um hafa engin skjöl fundist, sem
benda til slíkra samskipta og Dag
Tangen, sagnfræðingur í Noregi,
segir nú að hann hafi aldrei séð
slík skjöl. Jón Einar Guðjónsson,
fréttaritari útvarpsins í Noregi,
segir aftur á móti að Dag Tangen
hafi áður sagt að hann hafi séð
skjöl um slík samskipti.
Jón Einar Guðjónsson hefur um
langt skeið verið fréttaritari út-
varpsins í Noregi og reynst áreið-
anlegur fréttamaður. Hann sagðist
í dag standa fast við það, að Dag
Tangen hefði sagt sér, að hann
hefði séð skjöl, sem sönnuðu náin
samskipti Stefáns Jóhanns og
leyniþjónustunnar. Jón Einar
kveðst harma að hafa ekki tekið
viðtöl sin við Tangen upp á segul-
band. Hér stendur því staðhæfing
á móti staðhæfingu. Fréttastofan
harmar, að heimild, sem hún taldi
ekki ástæðu til að vefengja, skyldi
reynast ótraust."
Tangen: Ekkí rétt
haft eftir
Einnig var rætt við Dag Tang-
en, sem sagði eftirfarandi: „Ég hef
ekki sagt, að ég hafi séð slcjöl, sem
sýni samband milli CIA og Stefáns
Jóhanns Stefánssonar. Eg sagði:
Ég hef undir höndum skjöl, þar
sem vísað er í samtöl í Washington
milli utanríkisráðherranna á ís-
landi í mars 1949 um möguleika
á byltingu kommúnista. Frásagnir
af því ættu að finnast í skjalasöfn-
um á íslandi. Skjalið, þar sem nafn
Stefáns Jóhanns stendur, er
ómerkileg orðsending, þar sem
segir að fulltrúar Bandaríkjanna
skuli ræða við hann. Annað hefði
auðvitað vakið mikla athygli.“
Ég útskýrði ennfremur þær að-
ferðir, sem Bandaríkjamenn
notuðu í sambandi við hemaðar-
leyndarmál. Sendiherrann er í
slíkum tilfellum fulltrúi forsetans
en ekki utanríkisráðuneytisins.
Því, sem gerist, er haldið leyndu
fyrir utanríkisráðuneytinu. Oftast
hefur sendiherrann í fylgd með sér
stjómmálafulltrúa sendiráðsins,
sem að jafnaði er einnig yfírmaður
bandarísku leyniþjónustunnar á
staðnum. Það var ennfremur venj-
an, að Bandaríkjamenn hlemðu
forystumenn í löndum banda-
manna í því skyni að fá sem
mestar pólitískar upplýsingar með
sem minnstri fyrirhöfn. Upplýsing-
ar um slíkt birta Bandaríkin aldrei
opinberlega."