Morgunblaðið - 31.03.1988, Blaðsíða 2

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. MARZ 1988
Sir Richard Attenborough slappar af við upptökur á mynd-
inni „Cry Freedom“.
Denzel Washington og Kevin Kline.

\i
J

.

Kevm Kline frelsmu feginn i hlut
verki Donald Woods.
OG AÐSKIIN AÐARSTEFN AN
Markmiðið var skýrt.
„í gegnum Biko vildi ég sýna hvemig
er að vera svertingi i Suður-Afríku og í
vissum tilfellum hvernig það er að vera
hvítur. Það sem fyrir mér vakti var að
tryggja að enginn sem sæi myndina gæti
látið sér standa á sama um ástandið i
Suður-Afríku og hvetja fóik til að standa
upp og segja: Þetta er óþolandi!"
Þannig fórust hinum 63 ára gamla breska
leikstjóra og framleiðanda Sir Richard Atten-
borough orð í viðtali við The New York Ti-
mes þegar hann lýsti tilgangi sínum með
gerð myndarinnar „Cry Freedom" (Hróp á
frelsi), sem sýningar hófust á í Laugarásbíói
um síðustu helgi og ijallar um aðskilnaðar-
stefnuna í Suður-Afríku, örlög blökkumanna-
leiðtogans Steve Bikos, sem lést í höndum
öryggislögreglunnar og vináttu hans og rit-
sljórans Donald Woods, sem flúði landið eftir
dauða Bikos og hélt minningu hans á lofti
með tveimur bókum, „Biko“ og „Asking for
Trouble", sem „Cry Freedom" byggir að
nokkru leyti á. Donald Woods er staddur hér
á landi í tilefni frumsýningar Laugarásbíós á
myndinni.
Ef marka má Sir Richard er myndin hans
ekki bara dramatísk lýsing á vinskap Woods
og Bikos eða um breytinguna sem verður á
Woods þegar hann kynnist aðbúnaði svert-
ingjanna og ógninni sem þeim stafar af öiygg-
islögreglunni eða morðið á Biko eða flótta
Woods í útlegð. Hún er, sagði Sir Richard,
„áróður", tveggja og hálfstíma löng mynd sem
á að hafa þau áhrif á áhorfendur að þeir
gangi útúr bíóinu staðráðnir í að kretjast
öflugri alþjóðlegra aðgerða gegn stjóm hvíta
minnihlutans í Suður-Afríku.
Það var a.m.k. ætlunin. Útkoman varð
önnur. Þótt myndin hafi yfirleitt fengið já-
kvæða um^öllun í Bandaríkjunum hefur hún
ekki haft þessi áhrif sem Sir Richard talar
um. Hann hefur m.a. verið gagnrýndur fyrir
að hafa einfaldað ástandið f Suður-Afríku
ailmikið.
„Cry Freedom" kostaði 21 milljón dollara
í framleiðslu og var tekin í Zimbabwe og
Kenýa árið 1986. Með aðalhlutverkin fara
tveir bandarfskir leikarar, þeir Kevin Kline
sem leikur Donald Woods og Denzel Was-
hington sem leikur Biko. Sagan er þessi:
Woods er fijálslyndur ritstjóri sem á fullorð-
insárum kemst að hinu rétta eðli aðskilnaðar-
stefnunnar og hve stjómvöld eru tilbúin að
ganga langt í að beita ofbeldi og grimmd
gegn svertingjum. Helsti áhrifavaldurinn í
þessum umskiptum Woods var ungur blökku-
mannaleiðtogi, Steve Biko að nafni. Biko var
þrítugur þegar hann var handtekinn og bar-
inn til bana af hinni alræmdu öryggislögreglu
á nokkmm dögum í september árið 1977.
Sljómvöld sögðu að hann hefði látist eftir
hungurverkfall og Woods var handtekinn þeg-
ar hann barðist fyrir því að lögreglumennim-
ir yrðu látnir svara til saka. Hann var settur
í stofufangelsi þaðan sem honum tókst að
flýja og sameinast Qölskyldu sinni í Lesotho.
Þetta er alkunna.
Árið 1982 leitaði Woods að manni til að
gera kvikmynd eftir sögunni um Biko og sendi
bók sína um blökkumannaleiðtogann ásamt
eigin æfisögu til Sir Richards. Áhuginn kvikn-
aði hjá leikstjóranum og hann lagði í ferðalag
til Suður-Afríku árið eftir með eiginkonu sinni
Sheilu. Margt sem hann upplifði í þeirri heim-
sókn skreytir myndina sem hann átti eftir
að gera.
Samstaða Sir Richards með andstæðingum
aðskilnaðarstefnunnar áður en hann lagði í
ferðalagið lýsti sér helst í því að hann forðað-
ist að kaupa t.d. appelsínur frá Suður-Afríku
og vonaði að þrýstingur utanfrá yrði til að
stjómvöld í landinu bættu hag svartra. En
það var áður en hann heimsótti Winnie Mand-
ela, áður en ríkissjónvarpið í Suður-Afríku
lýsti honum sem kommúnista og áður en
ungir, reiðir, hvítir menn sem horft höfðu á
sjónvarpið, ógnuðu honum á salemi bensín-
stöðvar þar sem leikstjórinn hafði áð.
Það var áhætta fólgin í því fyrir Sir Ric-
hard að fást við aðskilnaðarstefnuna. Ifyrir
það fyrsta fjallaði besta myndin hans, hin
geysivinsæla „Gandhi", um sagnfræði og hetj-
ur - eða andhetjur - sem áttu sér fastan stað
í mannkynssögunni. í „Cry Freedom" Ijallar
hann um baráttu sem háð er enn í dag og í
miðdepli myndarinnar stendur Biko, sem var
tvíræður á margan hátt og lést alltof fljótt
til að geta haft einhver afgerandi áhrif á
framtíð lands síns.
Það hlýtur að vera hverjum kvikmyndaleik-
stjóra mikil ögrun að fjalla um hinar flóknu
aðstæður i Suður-Afríku og gera úr þeim
dramatiskt verk. Helsta vandamálið sem snéri
að Sir Richard og handritshöfundi hans, John
Briiey, var hve ókunnugur Biko er utan síns
heimalands. Það var leyst með þvi að skipta
um þungamiðju; hápunkturinn - dauði og jarð-
arför Bikos - verður um miðbik myndarinnar
og það sem á eftir kemur eru útistöður Wo-
ods við stjómvöld og flótti hans til Lesotho.
Þeir sem þekktu Woods í Suður-Afríku,
skrifar John F. Bums blaðamaður The New
York Times í Suður-Afriku um það leyti sem
Biko lést, efuðust aldrei um hugrekki hans.
Sem blaðamaður hæddist hann að stjómun
og stjómkerfi hvíta minnihlutans. Vikulegum
dálkaskrifum hans var fagnað hvar sem and-
stæðingar aðskilnaðarstefnunnar komu sam-
an. Hann hikaði heldur ekki við að gerast
pólitískt virkur þegar hann barðist fyrir því
að lögreglumennimir sem báru ábyigð á
dauða Bikos yrðu leiddir til saka.
Hvort raunir hans eigi heima með raunum
Bikos er annað mál. Sir Riehard fannst eðli-
legt að skipta myndinni á milli þeirra ef átti
að tryggja myndinni gott gengi í bíóhúsunum
og um leið að láta hana hafa pólitísk áhrif í
víðum skilningi; ná til fólks í löndum sem
hægast eiga með að beita Suður-Afríku efna-
hagslegum þiýstingi, fólks í löndum þar sem
yfirgnæfandi meirihluti er hvítur.
„Vegna þess hve stutt hann lifði," sagði
Sir Richard, „gerðist ekki margt í lifi Bikos,
að dauða hans undanskildum. Hann var held-
ur ekki mjög þekktur utan Suður-Afríku.“
Samkvæmt því tóku leikstjórinn og handrits-
höfundurinn Briley, hið svokallaða „Gand-
hiteymi" en hinn bandaríski handritshöfundur
„Gandhis" hreppti Óskarinn fyrir besta hand-
ritið árið 1983, þá ákvörðun að reyna að
nota flótta Woods til að auka skemmtigildið
og aðsóknina á myndina.
Eins og áður sagði hefur Sir Richard verið
legið það á hálsi að hafa einfaldað aðstæður
í SUður-Afríku um of.í myndinni eru t.d. lög-
reglumenn sem beija og skjóta á blökkumenn
alltaf hvítir, en í raunveruleikanum eru
blökkumenn stór hópur af lögregluliðinu. Það
hefði verið„of ruglingslegt“ að sýna svert-
ingja skjóta á svertingja hafði The New York
Times eftir Woods, nema tekinn hefði verið
tími í að skýra hvemig bæði svertingjar og
hvítir menn hafa orðið til að veija aðskilnaðar-
stefnuna.
Myndin fleytir sér einnig yfir þá atburði
árið 1977 sem margir er urðu vitni að telja
skipta höfuðmáli. Næstum ekkert er sýnt af
hinu þriggja vikna tímabili sem Biko var í
haidi og yfírheyrslunum sem leiddu til dauða
hans. „Það var svo margt sem við vissum
ekki,“ sagði Sir Richard, „og ef við hefðum
sviðsett atburðina fengju andstæðingamir
höggstað á okkur og gætu sakað okkur um
falsanir. Þar fyrir utan skipta smáatriði varð-
andi dauða Bikos næstum ekki máli að því
leyti að ef þú flækir þig of mikið í þau dreg-
ur þú úr hryllingi þess sem gerðist."
Sir Richard hefði helst kosið að fá afrískan
svertingja til að fara með hlutverk Bikos og
hann prófaði meira en 100 þeirra áður en
hann valdi bandaríska leikann Denzel Was-
hington í hlutverkið. „Við reyndum leikara
frá Nígeríu og frá Kanada og Þýskalandi og
Bretlandi auðvitað; og í tveimur eða þremur
tilvikum smygluðum við þeim frá Suður-
Afríku." En á endanum skiptu hæfileikamir
mestu máli, eða eins og og Sir Richard sagði,
„Það er sama hvað oft fólk á eftir að spyija:
Hey, hvar eru strákamir úr svertingjabæjun-
um í Suður-Afríku? ef leikaramir geta ekki
staðið sig, eyðileggst myndin."
í lok myndarinnar birtist listi yfir alla þá
sem látist hafa í varðhaldi í Suður-Aftíku.
Nafn Bikos er númer 45 af meira en 80 nöfn-
um. Hveiju þeirra fylgir hin opinberi dauð-
dagi - „rann í sturtu“, „hengdi sig“, „skotinn
á flótta" og svo framvegis. Síðasta nafnið er
skráð þann 26. mars á síðasta ári, sem minnir
á hversu margt í Suður-Afríku helst óbreytt
þrátt fyrir „umbætur" stjómvalda síðasta
áratuginn. Því hefur m.a. verið heitið að setja
strangari reglur um störf öiyggislögreglunn-
ar.
Eftirmáli Bikomálsins? Donald Woods lifír
í útlegð í London og verður það sennilega
þar til hvíti minnihlutinn setur völdin í hend-
ur blökkumanna. Lögfræðingur Bikos, Shun
Chetty, sem fyrstur sagði frá því að Biko
hefði látist af höfuðáverkum, er einnig í út-
legð og vinnur að hjálparstörfum á vegum
Sameinuðu þjóðanna í Khartoum.
Ef það er einhver huggun þeim sem vildu
að réttlætinu yrði framfylgt í Bikomálinu, þá
er hún sú að ódæðismennimir fengu um síðir
að gjalda fyrir verk sitt. Nokkrir lögreglu-
menn sem viðriðnir vom málið vom lækkaðir
í tign og fluttir til og ferill dómsmálaráð-
herrans, James T. Kmgers, lagðist í rúst.
Hann hafði sagt „Dauði Bikos hefur engin
áhrif á mig“ daginn eftir lát blökkumannaleið-
togans og hló með manni sem hrósaði honum
fyrir að leyfa blökkumannaleiðtoganum að
njóta þeirra „lýðræðisréttinda sinna að svelta
sig í hel“. Kmger var neyddur til að láta af
embætti ráðherra og lést snemma á síðasta
ári. Áður hafði heyrst til hans þar sem hann
sat á hótelbar í London og sagði: „Ag, mað-
ur, Bikomálið var mesta hörmungin á ferii
mínum“. -ai